Müəllif: Nedrip Karakaya
Tərcümə: Kamran Əliyev
Alienation və ya özgələşdirmə Karl Marks sosiologiyasının, fəlsəfəsinin və siyasi iqtisadiyyatının əsas anlayışlarından biridir. Bu konsepsiyanı Jan-Jak Russe, F. Vilhelm Hegel, Lüdviq Andreas Feuerbax kimi filosoflar Marksdan əvvəl istifadə etsələr də, konsepsiya nəzəri bir çərçivə verən filosof olduğundan bu konsepsiyanı zehnimizdə Marks ilə uyğunlaşdırmağa meylliyik. "Özgələşdirmə" Marksın sosiologiyası və fəlsəfəsi üçün açar anlayışdır. Ümumiyyətlə, kapitalist iqtisadi sisteminin tənqidi kimi başa düşülə bilən və iqtisadi sinif fərqliliyi ilə dialektika quran Marks sosiologiyası bu anlayışdan kapitalist iqtisadi nizamının və sinfi fərqliliyin fərdə təsirini izah etmək üçün istifadə edir. Marksın fikrincə, cəmiyyətdəki siniflər istehsal münasibətləri və istehsal vasitələrindən istifadə əsasında müəyyən edilir. Müasir cəmiyyət iki əsas sinfə, işçi sinfi (proletariat) və burjua (Feodal dövründə usta qul və başçı-serf olaraq meydana çıxan ibtidai dövrlərdə sinif fərqi) bölünmüşdür. Burjua istehsal vasitələrinə sahibdir və əmlakın sahibi olsa da; proletariat, burjua sinfi tərəfindən istehsal münasibətləri baxımından istismar edilən və istifadə edilən və başqasının mülkiyyətində işləməsinə baxmayaraq əmlak üzərində hüquqları olmayan bir sinifdir. Sosiologiyada yadlaşma anlayışının rolu bu kapitalist nizamın içərisində fəhlə sinfinin “dağılmasını” göstərməkdir.
Özgəninkiləşdirmə anlayışı, xüsusən Marksın ilk yazılarında (xüsusilə 1844 əlyazmalarında) böyük rol oynayır. Çünki kapitalist nizamına gətirilən ilk və əsas tənqid fəhlə və əməyin özgəninkiləşdirilməsinə əsaslanır. Konsepsiya əslində kapitalist iqtisadi nizamın sosial həyata yayılması zamanı kortəbii / təbii bir proses olduğu kimi ortaya çıxır. İstehsal münasibətlərində olan proletar ictimai həyatda yadlaşmaya məruz qalır. Xülasə, ilk baxışdan, özgəninkiləşdirmə əvvəlcədən bilinən və kapitalist iqtisadi nizamın həm fərdi, həm də sosial nəticəsidir.
Özgələşdirmə anlayışı, xüsusən Marksın ilk yazılarında (xüsusilə 1844 əlyazmalarında) baş rol oynayır. Çünki kapitalist nizamına gətirilən ilk və əsas tənqid fəhlə və əməyin özgələşdirilməsinə əsaslanır. Konsepsiya əslində kapitalist iqtisadi nizamın sosial həyata yayılması zamanı təbii bir proses olduğu kimi ortaya çıxır. İstehsal münasibətlərində olan proletar ictimai həyatda yadlaşmaya məruz qalır. Xülasə, ilk baxışdan, özgələşdirmə əvvəlcədən bilinən və kapitalist iqtisadi nizamın həm fərdi, həm də sosial nəticəsidir.
Digər tərəfdən, "yadlaşma" Marks sosiologiyasında iki şəkildə görünür:
Birincisi; İnsan təbiətdən başqa özü üçün başqa bir təbiət quraraq təbiətə yadlaşmışdır. Başqa sözlə, ilk fasilə kimi, "təbiətdən fasilə" ilk növ yadlaşmanı gətirəcəkdir. Bu ilk növ özgələşdirmə yazısı o qədər mənfi başa düşülmür, təbii bir proses kimi görünə bilər. Əsl pis özgələşdirmə ikinci növ özgələşmə, insanın özünə, öz təbiətinə, öz varlığına və ya öz zəhmətinə xəyanətidir. 1844 Əlyazmalarda Karl Marks belə deyir:
"Özgələşdirmə mənim başqa bir kimsəyə (mənsubiyyətimə) məxsus olmağımla əlaqədardır, istədiyim şey başqasının əlçatmaz mülkü, habelə özündən gələn hər şey, fəaliyyətim başqa bir şey olması, nəhayət - və kapitalizm üçün də hökmranlıq dövrünün sonunda belədir. bu da sonda qeyri-insani ərklik kimi görünür ”(Marks, 1844 İqtisadi Siyasət və Fəlsəfə əlyazmaları, s. 195).
İnsanın özünə və əməyinə yad olması kapitalist iqtisadi nizamının ən pis nəticəsidir. Məsələn, bir avtomobil fabrikində işləyən işçi, heç vaxt özünün olmayacaq maşının bir hissəsini istehsal edir, əməyi isə kənarda qalır və özü ilə əməyi arasında məcburi bir fərq qoymağa məcbur olur. Onun və digər işçilərin əməyindən çıxan avtomobil onun avtomobili deyil, ancaq avtomobil isə onun əməyinin məhsuludur. Bu proses tədricən insanın özünə və əməyinə yadlaşmasına və onun üçün "yad" olmasına səbəb olacaqdır. Başqa bir misalda, Çarli Çaplinin müasir dövrlərində olduğu kimi, bütün günü və həyatının böyük bir hissəsində fabrikdə vidalaşan bir insan, mövcudluğu qarşısında sarsıdıcı əzməklə özünü "yad" kimi xatırlayacaqdır.
Maraqlıdır ki, yadlaşma anlayışı Karl Marksın sonrakı mətnlərində görünmür. Daha əvvəl qeyd edildiyi kimi, 1844-cü ildə Əlyazmalarda tez-tez istifadə olunan konsepsiya, Marksın Fridrix Engels ilə yazdığı Alman İdeologiyasında nadir hallarda olur, məsələn, Marksın cult əsəriilan Kapitalda bu anlayışla rastlaşmırıq. Lakin Marksın sonrakı sosiologiyasında yadlaşma nəzəriyyəsindən imtina etdiyini söyləmək hələ mümkün deyil, ancaq yadlaşmanı diqqətdən kənarda qoyduğunu deyə bilərik. Özgələşdirmə anlayışı sonrakı mətnlərin gizli ruhu kimi mövcuddur. Digər tərəfdən, yadlaşma anlayışı yalnız Marks ilə məhdudlaşmadı, həm də post-marks sosiologiyası və fəlsəfəsinin açar anlayışlarından biri olaraq qaldı. Hələ bu gün də bu anlayış kapitalist iqtisadi sisteminin fərdə təsirini izah etmək üçün çox vaxt istifadə olunur. Əslində, 1800-cü illərdə Karl Marksın inkişaf etdirdiyi kapitalist iqtisadi sistemin fərdlərin və cəmiyyətlərin bütün hüceyrələrinə nüfuz edərək daha sərt şəkildə tənqid edildiyini nəzərə alsaq, yadlaşma anlayışı bu günkü fərdin böhranını izah etmək üçün çox düzgün bir termin kimi görünür. İstehsal əlaqələri ilə yanaşı, televiziyanın, kompüterin, sosial medianın vasitəsi ilə texnologiyanın insanları digərinə və ya digərinə çevirdiyi sosial dünya nizamının özgələşdirilməsindən daha yüksək səslə danışa bilərik.
Yorumlar
Yorum Gönder