C.S.Peirce və James Williams - Nə olub belə?

Sizcə yuxarıdakı şəkildir ya yazı? şərh bölməsində bunu qeyd edə bilərsiniz.

C.S.Peirce və James Williams - Nə olub belə?

Mənbə: Nigel Warburton "A Little History of Philosophy"

Tərcümə etdi: Kamran Kərimli

   Bir sincab böyük bir ağacın gövdəsinə bərk-bərk tutunub. Ağacın o biri tərəfində, gövdəsində gizlənən bir ovçu var. Ovçu nə vaxt sola tərəf hərəkət etsə, pəncələriylə ağaca tutunan sincab da öz soluna tərəf gedərək ağacın ətrafında hərəkət edir. Ovçu sincabı tapmağa çalışır, amma hər dəfə sincab ovçunun gördüyü sahənin əks tərəfində qalır. Eyni vəziyyət saatlarla davam edir, ovçu bir an belə sincabı görə bilmir. Bu vəziyyətdə, ovçunun sincabın ətrafında döndüyünü demək doğrudurmu? Bunun haqqında düşünün. Ovçu həqiqətən sincabın ətrafındamı dönür? 

   Cavabınızın "niyə bilmək istəyirsən?" olması mümkündür. Amerikalı filosof və psixoloq William James (1842-1910) bu nümunə barəsində müzakirə edən bir qrup insanla rastlaşır. James sizin cavabınıza hörmət edərdi. İnsanlar bu məsələdə həmfikir olmasalar da, məsələnin dəqiq bir cavabı varmış kimi müzakirə edirdilər. Bəziləri "bəli, ovçu sincabın ətrafında fırlanırdı", bəziləri isə "xeyr, ovçu qətiyyən sincabın ətrafında fırlanmırdı" fikrini səsləndirirdi. Onlar James'in onlara doğru cavabı tapmaqda kömək edəcəyini düşündülər. James'in cavabı isə özünün pragmatist fəlsəfəsinə dayanırdı.

William James

   Cavabı belə idi: Əgər ətrafında dönmək deyərkən qəsd etdiyiniz ovçunun əvvəlcə sincabın şimalında, sonra şərqində, sonra cənubunda, sonra da qərbində olmaqdırsa ki, bu da ətrafında dönmək feilinin mənalarından biridir, onda ovçunun sincabın ətrafında döndüyü fikri doğrudur. Amma əgər əvvəlcə qarşısında, sonra sağında, sonra arxasında, sonra da solunda olmasını qəsd edirsinizsə ki, bu da ətrafında dönməyin ayrı bir mənasıdır, sualın cavabı "xeyr"dir. Sincabın qarnı həmişə ovçuya tərəfdir, onda sincab ovçunun ətrafında dönmür. Çünki aralarında həm ağac var, həm də üzləri daim bir-birinə dönükdür. 

Bu nümunədə toxunulan şey, praqmatizmin praktiki nəticələrlə, düşüncənin nağd dəyəriylə maraqlandığını göstərməkdir. Əgər cavab özü ilə bir şey gətirmirsə, onda nəyə qərar verdiyimizin bir önəmi yoxdur. Bütün məsələ niyə bilmək istədiyimizə və bunun feilən necə bir fərq yaradacağına bağlıdır. Bu mənada xüsusi insani maraq və "ətrafında dönmək" feilinin fərqli mənaları xaricində bir həqiqət yoxdur. Əgər praktiki bir fərq yoxdursa, məsələyə dair bir həqiqət də yoxdur. Həqiqət bir şəkildə (hardasa bir yerdə) onu tapmağımızı gözləyən bir şey deyil. James'ə görə həqiqət asan şəkildə işimizə yarayan, həyatımıza yararı olan bir şeydir.

   Praqmatizm XIX əsrin sonlarında ABŞ-da ortaya çıxan məşhur fəlsəfi cərəyandır. Bu cərəyan fəlsəfəni daha elmi şəklə gətirmək istəyən amerikalı filosof C.S.Peirce (1839-1914) ilə başladı. Peirce bir ifadənin doğru olması üçün onu dəstəkləyəcək bəzi təcrübə və müşahidələrin olmasına inanırdı. Əgər "şüşə nazikdir" deyirsinizsə, deməli, siz ona çəkiclə vuranda o qırıq-qırıq olacaq. "Şüşə nazikdir" ifadəsini doğru edən təcrübə budur. Şüşəyə vurduğunuzda nə olacağı ilə bağlı bu hadisə xaricində, şüşənin görünməz bir "naziklik" özəlliyi yoxdur. "Şüşə şəffafdır" ifadəsi də doğrudur, çünki şüşədən baxdığımızda qarşı tərəfi görə bilirik və bunun səbəbi şüşənin sirli xüsusiyyəti deyil. Peirce, praktikada hər hansı bir fərq yaratmayan teoremlərə nifrət edirdi, onların mənasız olduğunu düşünürdü. Doğru ideal olaraq sınamaq istədiyimiz təcrübə və müşahidələrimizi gerçəkləşdirdikdən sonra varacağımız şeydir. 

Charles Sanders Peirce (Heç nə işarə deyildir, ta ki bir işarə olaraq dəyərləndirilsin)

   Peirce'nin əsərləri geniş şəkildə oxunmadı, amma William James'in əsərləri geniş şəkildə oxundu. James mükəmməl bir yazıçı idi, qardaşı Henry James də yazıçı idi. Hər ikisi Harvard universitetində dərs verdiyi zaman James vaxtının çoxunu Peirce ilə praqmatizm haqqında müzakirə edərək keçirdi. James praqmatizmin özünəxas bir şəklini inkişaf etdirdi. Ona görə praqmatizm bu cümlələr ilə izah edilə bilər: "Doğru işə yarayandır. Gərçi "işə yarayan" deyərkən anlaşılan mənalar da fərqlidir." James ilk dövr psixoloqlarından olsa da, sadəcə elmlə yox, yaxşı və ya pis anlayışları ilə və dinlə də maraqlanmışdı. Hətta dinlə bağlı olan yazıları çoxluq təşkil edirdi. 

   James'in bu ifadəsi ənənəvi doğruluq anlayışından çox fərqlidi. Bu görüşlərə görə doğruluq hadisələrə uyğun olaraq göstərilməlidir. Bu uyğunluq teoreminə görə bir cümləni doğru edən şey onun dünyanın necə olduğunu tam olaraq özündə əks etdirməsidir. "Pişik xalçanın üstündədir" dedikdə əgər pişik xalçanın üstündədirsə, bu doğrudur, əgər pişik həyətə siçan tutmaq üçün çıxıbsa, yanlışdır. James'in praqmatik doğruluq teoreminə görə, "xalçanın üstündə pişik var" cümləsini doğru edən şey, ona inanmağın bizim üçün praktiki istifadəyə yararlı nəticələr çıxarmasıdır. Bu bizim işimizə yarayır. Məsələn, pişiyin xalça üstündə olmasına inanmaq, pişik gedənə qədər bizim sevimli siçanımızla xalça üstündə oynaya bilməyəcəyimizi göstərir. 

   

   Belə sadə nümunələr verərkən praqmatik doğruluq teoreminin nəticələri xüsusi və heyrətamiz görünməz. Amma bunu bir də "Tanrı varmı?" sualının üstündə yoxlayaq. Sizcə James bu suala nə cavab verəcək? 

   Tanrı varmı? Nə düşünürsünüz? Bu suala verilən başlıca cavablar "bəli, var", "xeyr, yoxdur", "bilmirəm" cavablarıdır. Bu mövqelərin bir adı var: teizm, ateizm və aqnostizm. Tanrının var olduğunu deyənlər haradasa bir yerdə üstün bir varlığın var olduğunu və "Tanrı var" ifadəsinin heç bir insan olmasa belə doğru olduğunu nəzərdə tuturlar. "Tanrı vardır" və ya "Tanrı yoxdur" ifadələri həm yanlış, həm də doğru ifadələrdir. Onlar haqqında nə düşünsək də, bu ifadələr ya doğru, ya da yanlış ifadələrdir. 

   James "Tanrı vardır" ifadəsini olduqca fərqli analiz etdi. Əlbəttə, bunun doğru olduğunu düşünürdü. Onu doğru edən isə yararlı inanca sahib olması idi. Bu nəticəyə gəldikdən sonra Tanrıya inanmağın faydalarını araşdırdı. Bu mövzu onun üçün mühüm bir mövzu idi və buna görə də "Dini Təcrübələrin Növləri" adlı bir kitab yazdı. James'ə görə "Tanrı var" fikrinin doğru olduğunu söyləmək inanclı insan üçün inanmağın daha yaxşı olduğunu söyləməkdir. Bu, bilməyənlərin Tanrıya inandıqları zaman fayda qazanacaqlarını deyən Pascal'ın fikirlərini xatırladır. Gərçi Pascal "Tanrı vardır" ifadəsinin insanlar Tanrıya inanda özlərini daha yaxşı hiss etdikləri və ya bu inanca görə daha yaxşı insan olduqlarına görə deyil, Tanrının həqiqətən var olduğu üçün doğru sayırdı. Onun "qumar"ı isə bilməyənləri Tanrıya inandırmaq üçün bir yol idi sadəcə. James'ə görə də "istəklər üçün də işə yaradığı" iddiası da Tanrının varlığını təsdiqləyir. 

   Bunu daha dəqiqləşdirmək üçün "Şaxta baba var" cümləsini götürək. Bu doğrudurmu? Həqiqətən kök, saqqallı, qırmızı yanaqlı yaşlı bir kişinin bacadan evə girirmi? Əgər bunun doğru olduğuna inanırsınızsa, bundan sonrakı hissəni oxumayın, "həqiqətdən əsl həyatda var olsaydı heç də pis olmazdı" deyə düşünsəniz belə. Şaxta babanın olduğunu düşünmədiyinizi təxmin edirəm. İngilis filosof Bertrand Russell James'in praqmatik doğruluq teoreminin onun "Şaxta baba vardır" doğru olduğuna inanması gərəkdiyi mənasına gəldiyini söyləyərək bu teoremə gülmüşdür. Bunu deməsinin səbəbi, James'in bir cümləni doğru edən şeyin ona inanmağın inanan insan üzərində olan təsiri olduğunu düşünməsiydi. Ən azından uşaqların çoxu üçün Şaxta babaya inanmaq möhtəşəmdir. Onların davranışlarına fikir vermələrinə kömək edər. Yəni ona inanmaq bir şəkildə işə yarayırsa, deməli, bu James'ə görə doğrudur. Burada problem budur ki, doğru olması müsbət olan şey ilə doğru olan şey arasında fərq var. James, bu vəziyyətdə Şaxta babaya inanmağın sadəcə uşaqlara müsbət təsiri olduğunu, digər insanlara isə fayda vermədiyini bildirə bilərdi. Əgər ailələr Şaxta babanın Yeni il ərəfəsində hədiyyə payladığına inansaydı, onda uşaqlarına gedib hədiyyə almazdılar. "Şaxta baba var" inancındakı axsaqlığı görmək üçün yeni il səhərini görmək kifayətdir. Bəs bu, Şaxta baba çox uşağa görə var, çox yetkinə görə isə yoxmu deməkdir? 

   Başqa bir örnək götürək. Digər insanların zehinləri olduğunu haradan bilirəm? Qeyri-adi bir zombi olmadığımı öz təcrübələrimdən bilirəm, öz düşüncələrim və öz arzularım var. Lakin mən ətrafımdakı insanların öz düşüncələri olduğunu əminliklə deyə bilərəmmi? Bəlkə də şüursuzdurlar. Öz zehinləri olmamasıyla yanaşı zombi olmadıqlarını deyə bilərəmmi? Burada əsas məsələ, filosofları da uzun müddət düşündürən Digər Zehinlərin Varlığı Problemidir (redaktor: ah, necə də möhtəşəm və bezdirici problemdir o). Bu çox mürəkkəb məsələdir. James belə cavab verir: "Digər insanların zehinlərinin olması gərəkir. Yoxsa digər insanlar tərəfindən təqdir edilmə və qəbul edilmə arzumuzu qarşılaya bilməzdik." Bu çox qəribə arqumentdir. James'in praqmatizminin doğru olub olmamasına baxmadan doğru olması arzu edilən şeyə inanma - olduğu görünüşünü verir. Biri sizi tərifləyəndə sırf sizin xoşunuza getdiyi üçün onların robot yox, şüurlu varlıq olduğunu düşünmək onların şüurlu varlıqlar olduğu demək deyil. 

Richard Rorty

   XX əsrdə amerikalı filosof Richard Rorty (1931- 2007) bu tərzdə praqmatik düşünməyi davam etdirmişdi. James kimi o da sözləri bir şəkildə dünyamızı əks etdirməsindən ziyadə, nəsə edərkən istifadə etdiyimiz varlıqlar olduğunu düşünürdü. Sözlər dünyanı köçürməyimizə (redaktor: Rorty burada dünyanı sözlərə köçürməyi nəzərdə tutur) yox, dünya ilə mübarizədə qalib gəlməyimizə kömək edir. "Doğru ətrafınızdakıların sizə olmasına izn verdikləri şeydir" və tarixin heç bir dövrü digərindən doğrunu daha çox tutmaz. Rorty'ə görə insanlar dünyanı yenidən ifadə edərkən bir Sheakspeare tamaşasını müzakirə edən tənqidçilər kimidilər: Oyunun hər birimizin qəbul etməsi gərəkən tək bir "doğru" oxunması yoxdur. Fərqli insanların fərqli zamanlarda fərqli şəkildə ifadə etdiyi bir mətn var. Rorty hər hansı bir baxış bucağının tam və daim doğru olmasını rədd etmişdir. Rorty ovçunun sincab ətrafında dönmə məsələsinin "doğru" cavabı olmadığını dediyi kimi, bu məsələnin də doğru cavabının olmadığını deyir.

Bahmanyar Philosophy Club