Lüdviq Feyerbax - "Fəlsəfədə reformun zəruriliyi" (1872)

Daha əvvəlki fəlsəfələrlə müştərək bir dövrə təsadüf edən yeni fəlsəfə və insanlığın tamamilə yeni mərhələsinə təsadüf edən fəlsəfə bir-birindən çox fərqlidir. Yəni, məsələn, Kantın fəlsəfəsi ilə müqayisədə Fixtenin fəlsəfəsi kimi mövcudluğunu sadəcə fəlsəfi ehtiyaca borclu olan fəlsəfə ilə insan ehtiyaclarını təmin edən fəlsəfə arasındakı fərq. Fəlsəfə tarixinə aid olan və sırf bu səbəblə də insanlıq tarixi ilə dolayı
yolla əlaqəsi olan fəlsəfə ilə birbaşa insanlıq tarixinin özü olan fəlsəfə arasında böyük fərq vardır.

Bu səbəbdən “Fəlsəfədə dəyişikliyə, reforma, yenilənməyə ehtiyac varmı?” deyə sual olunur. Əgər varsa, bu necə təmin edilə bilər, necə təmin edilməlidir? Bu dəyişiklik indiyə qədərki fəlsəfənin ruhu və mənasındamı, yoxsa yeni mənadamı olmalıdır? Haqqında danışdığımız indiyə qədər gələn fəlsəfədirmi, yoxsa əsas etibarilə başqasıdırmı?  Hər ikisi də eyni suala bağlıdır: Yeni dönəmin, yeni çağın astanasındayıqmı, yoxsa eyni minvalla köhnə yoldamı addımlayırıq? İnsanları zamanın irəliləməsi ilə zəruri olaraq meydana gələn dəyişiklərləmi əldə saxlayırıq?  Dəyişikliklərin zəruriliyi problemini sırf fəlsəfi baxımdan nəzərə alsaq, adət etdiyimiz kimi məktəb mübahisələrindəki dar sahə ilə sərhədlənmiş olacağıq. Bu da gərəksiz bir şeydir.

Fəlsəfədə ediləcək dəyişiklik, sadəcə çağın, insanlığın ehtiyacını təmin edərsə, zəruri, həqiqi dəyişiklik ola bilər. Tarixi baxışın sonunun gəldiyi dövrlərdə ehtiyaclar əlbəttə ki, bir-birinə zidd olacaqdır. Kiməsə görə, köhnəni mühafizə etmək, yenini uzaqlaşdırmaq ehtiyacdır ya da elə görünür. Kiməsə görə də, yeni olanı gerçəkləşdirmək ehtiyacdır. Gerçək ehtiyac hansı tərəfdədir? Gerçək ehtiyac gələcəyin – qabaqlanmış gələcəyin – ehtiyacı olan tərəfdə, məhz irəliləyən hərəkətin özü olan tərəfdədir. Qoruma ehtiyacı sırf süni olaraq təhrik edilmiş ehtiyacdır. Hegel fəlsəfəsi mövcud müxtəlif sistemlərin mütləq neqativlik olmadığı üçün pozitiv gücü olmayan yetərsizliklərin necə gəldi birləşdirilməsində başqa bir şey deyildi. Sadəcə mütləq neqativ olmaq cəsarətini göstərənlər yenini yaradacaq cəsarətə sahibdirlər.

İnsanlığın keçirdiyi mərhələlər sadəcə dini dəyişikliklərlə bir-birindən ayrılır. Sadəcə insanın ürəyinə işləyən tarixi hərəkət təməldə yer alır. Ürək dinin bir forması olmadığı kimi, dinin ürəkdə olması da gərəkli deyil. Bu dinin mahiyyətidir. İndi isə belə bir sual çıxır qarşımıza: İçimizdə dini inqilab olmuşdurmu?  Bəli olduğu təbiidir, madam ki, din ürəkdir, ürəyimiz yoxdursa, dinimiz də yoxdur. Xristianlıq inkar edilmişdir – həm də ona hələ sarılmış kimi görünənlər tərəfindən, amma inkar olunduğunun öyrənilməsini istəmirlər. Bunu siyasi səbəblərdən dolayı etiraf etmirlər. Bunu sirr halına gətirilər, beləliklə bilərək ya da bilməyərək özlərini aldadırlar. Bəli, inkar olunmuş xristianlığı bizə xristianlıq deyə təqdim edirlər. Hətta sadəcə xristianlığın inkar olunmasında o qədər irəli gedirlər ki, bu dinin müsbət cizgilərini belə bir kənara atırlar. Artıq nə simvolik kitabların, nə kilsə atalarının, nə də İncilin xristianlığın ölçülü olması gözlənilmir. Sanki hər dinin bir din olaraq qala bilməsi üçün müəyyən ölçüdə dinsizliyə, istinad nöqtəsinə və prinsipə ehtiyacı olmadan ayaqda dura bilməsi mümkündür. Bu isə inkar etmək forması altında dinin qorunmasıdır. Yaxşı bəs elədirsə, xristianlıq əslində nədir? Əlimizdə artıq müqəddəs kitab yoxdursa, yaradıcısının iradəsini, ruhunu necə tanıyacağıq? Bu xristianlığın artıq mövcud olmadığı mənasından başqa hansı mənaya gələ bilər ki? Buna bənzər fenomenlər mənəvi çöküşün işarələri, hətta xristianlığın sükutudur.

Xristianlıq artıq nə nəzəri, nə də praktiki istiqamətdə insanın doyurmur. Ağılı doyurmadığı kimi ürəyi də doyurmur, bu səbəblə də ürəyimiz üçün başqa maraq sahələri vardır.

İndiyə qədərki fəlsəfə Xristianlığın sükutu, bunun inkar olunması dönəminə təsadüf edən, amma eyni zamanda Xristianlığın mövqeyini qorumaq istəyən fəlsəfədir. Hegelçi fəlsəfə xristianlığın inkar olunmasını təsəvvür və düşüncə arasındakı ziddiyyətin arxasında gizləmişdi. Yəni özü də xristianlığı mənimsəyərək, başlayan və də tamamlanmış xristianlıq arasında ziddiyyətin arxasında gizlənərək onu inkar etmişdi. Başlayan xristianlıq zəruri idi, bütün bağlar burada kənara atılmışdı. Bir din ancaq başlanğıcdakı, mənşəyindəki mənası qorunduğu ölçüdə varlığını davam etdirə bilər. Din başlanğıcda od, alov, həqiqətdir. Hər din başlanğıcda sıx, sərt, insafsızdır. Sonradan bu sıxlıq azalır, boşalır, özünü vərdişlərin taleyinə buraxır. Praktikadakı dinin artıqlarındakı bu ziddiyyəti yenə dinlə aradan qaldırmaq, örtmək üçün adətlərə və ya köhnə qanunlar kitabının dəyişikliklərinə sığınılır. Yəhudilərdə olduğu kimi. Xristianlar isə öz müqəddəs mənbələrinə, bu mənbələrin birinə tamamilə əks olan məna yükləyərək özlərini xilas edirlər.

Xristianlıq inkar olunmuşdur – ağılda və ürəkdə, elmdə və həyatda, incəsənətdə və sənayedə inkar olunmuşdur. Çünki insanlar artıq həqiqi olanı, bəşəri olanı müqəddəs olmayanı mənimsəyib, özününkiləşdirmiş, beləliklə xristianlığın əlindən bütün müxalifət gücünü almışdı. Bu günə qədərki inkar etmə şüursuzdur. Bu inkar bu gün ya da irəlidə insanın ən önəmli itkisinin, yəni siyasi azadlığının qarşısındakı əngəllərlə xristianlıq bir-birinə daha çox qarışdığı üçün şüurlu, iradəli, birbaşa çatmağa çalışan inkar etməyə çevriləcəkdir. Dinin şüurlu inkar olunması yeni çağın, yeni, açıq ürəkli, artıq dini olmayan, xristianlığa qəti şəkildə qarşı olan fəlsəfənin zəruriliyinin əsasını təşkil etməkdədir.

Fəlsəfə artıq dinin yerinə keçir, amma beləliklə, tamamilə fərqli fəlsəfə əvvəlki fəlsəfələrin yerini alır. Bu günə qədərki fəlsəfə dinin yerini tuta bilməzdi, o fəlsəfə idi, amma din deyildi, din yox idi. Dinin mahiyyətini özündən kənarda buraxmış, özünü sadəcə düşüncə forması olaraq müdafiə etmişdi. Fəlsəfənin dinin yerinə keçməsi lazımdırsa, o zaman fəlsəfə dinə çevrilmək, dinin mahiyyətini təşkil edən şeyləri, fəlsəfədən əvvəl dinin sahib olduğu şeyləri uyğun tərzdə özünə qatmaq zərurətində qalır.

Önəmli ölçüdə fərqli fəlsəfənin zəruriliyi önümüzdə bu günə qədərki fəlsəfənin mükəmməl örnəyinin olmasından da başa düşülə bilər. Deməli bu günə qədərki fəlsəfəyə bənzəyən şeylər xüsusi şərtlərdə hələ fərqliliklər göstərsə də, bu fəlsəfənin mahiyyətində irəli sürülən şeylər gərəksizdir. Şəxsi tanrı istər bu, istərsə də başqa şəkildə başa düşülsün, səbəbləndirilsin – bu sözləri yetəri qədər eşitdik, artıq eşitmək istəmirik, üstəlik teologiyaya da ehtiyacımız yoxdur.

Fəlsəfənin təməl fərqləri insanlığın təməl fərqləridir. Etiqadın yerini etiqadsızlıq, İncilin yerini ağıl, din və kilsənin yerini siyasət, göy üzünün (cənnət) yerini yer üzü (bu dünya), duanın yerini iş, cəhənnəmin yerini yoxsulluq və çarəsizlik, İsanın yerini insan almışdır. Artıq göy üzündə bir hakim, yer üzündə də bir hakim deyə iki yerə ayrılmamış, bölünməmiş ruhla gerçəkliyə sarılan insanlar, təzad içərisində yaşayan insanlardan fərqlidir. Düşünmənin nəticəsi fəlsəfə üçün nədirsə, bizim üçün də birbaşa qətilikdir. Deməli biz, bu birbaşalığa uyğun olan prinsipə ehtiyac duymaqdayıq. İnsan parktiki olaraq İsanın yerini almışdırsa, o zaman insani mahiyyət də nəzəri olaraq ilahi mahiyyətin yerini almalıdır. Qısası, nə olmaq istədiyimizi bir uca prinsiplə, bir uca sözlə yekunlaşdırmaq məcburiyyətindəyik. Yalnız bu şəkildə həyatımızı leqallaşdırar, meylimizi təməlləndirə bilərik. Bu gün daxili dünyamızı zəhərləyən ziddiyyətdən, yəni həyatımızla və  düşünməyimizlə, bu həyat və düşünməyə daban dabana zidd olan din arasındakı ziddiyyətdən ancaq bu şəkildə xilas ola bilərik. Təkrar dindar olmaq məcburiyyətindəyik – siyasət dinimiz olmalıdır – amma bu, siyasəti din halına gətirəcək uca elementi baxışlarımıza əlavə edərsək, mümkün olar.

Siyasət instinktlərlə din halına gətirilə bilər, amma nəzərdə tutulan, son dəfə deyilmiş səbəb, rəsmi prinsipdir. Bu prinsip – mənfi ifadə ilə - ateizmdən fərqli prinsipdir, yəni insandan fərqli bir tanrının tərk edilməsidir. Ənənəvi mənada dinin dövlətlə əlaqəsi yoxdur, din daha çox dövlətin dağılmasıdır. Dini mənada tanrı dünyəvi monarxiyanın atası, qoruyucusu, hamisi, müdafiəçisi, naibi və hakimidir. Bu səbəblə də insanın insana ehtiyacı yoxdur, özündən ya da başqasından alması lazım olan şeyləri birbaşa tanrıdan alır. İnsanlara deyil tanrıya güvənir, insanlara deyil tanrıya şükr edir. Bu səbəblə də insanlar arasındakı bağ sadəcə olaraq təsadüfidir. Dövləti subyektiv mövqedən şərh etsək ,o zaman insanların sadəcə tanrıya inanmadıqları üçün şüursuz, iradəsiz, əməli şəkildə dini inanclarını inkar etdikləri üçün toplandıqları ortaya çıxır. Dövlətlərin qurulmasının səbəbi tanrıya olan inanc deyil, tanrıdan şühbə duyulmasıdır. İnsanın tanrıya olan inancından daha çox insana olan inancı bizə dövlətin mənşəyini subyektiv olaraq izah edir.

Dövlətlə insanın gücləri ayrılır, bu ayrılma və təkrar birləşmə sayəsində sonsuz sistem qurulur, insanların və güclərin toplanması tək bir gücü yaradır. Dövlət bütün reallıqların simvoludur, insanın alın yazısıdır. Dövlətdə biri digərini təmsil edir, tamamlayır, mənin edə bilmədiyimi bilirəm ki, başqası edə bilir. Mən ancaq özümü düşünmürəm, özümü təbiətdəki güclərin təsadüfünə buraxmıram. Başqaları məni düşünür, ümumi bir sistem ətrafımı əhatə edir mən bütövün bir parçasıyam. Gerçək dövlət sərhədsiz, sonsuz, həqiqi, mükəmməl, ilahi insandır. Dövlət hər şeydən əvvəl insandır. Dövlət özü haqqında özü qərar verən, özü üçün davranan, mütləq insandır.

Dövlət bir reallıqdır, amma eyni zamanda dini inancın əməli olaraq cürüdülməsidir. Dindar insan dara düşdüyünda bu gün belə sadəcə insandan mədət umur. Hər yerdə hazır olan və hər şeyi görən olması gərəkən “tanrının inayəti” ilə yetinir. Lakin uğur insanın fəaliyyətində deyil, ümumiyyətlə təsadüf nəticəsində ortaya çıxan əlverişli şərtlərə bağlı qalmaqdadır. Amma “tanrının inayəti”, inanclı etiqadsızlığın öz əməli ateizmi arxasında gizləndiyi yalan pərdəsidir.

Deməli, əməli ateizm dövlətləri bir-birinə bağlayır, insanlar dövlətin içərisindədir, çünki tanrısız olduqları üçün dövlətin içindədirlər. İnsanlar üçün tanrı dövlətdir, bu səbəblə də dövlət haqlı olaraq özünə ilahi “ulu” dəyərini verir. Dövlətin şüursuzca təməli və bağlı olan əməli ateizm bizlərin şüuruna qədər çıxmışdır. İnsanlar xristianlığı siyasi enerji təmin edən  din olaraq gördükləri üçün bu gün siyasətlə daha çox məşğul olurlar.

Mütəfəkkir tərəfindən şüura çıxmadan əvvəl dərk edilənlər, praktiki insanda instinktiv formada vardır. Ancaq praktiki instinkt siyasi instinktdir, dövlət işlərinə aktiv olaraq qatılmaq, siyasi yerarxiyanı qaldırmaq, xalqı başa sala bilmək, siyasi katolikliyi inkar etmək instinktidir.

Reformasiya dini katolikliyi yıxdı, amma yeni çağ onun yerinə siyasi katolikliyi gətirdi. Reformasiyanın din sahəsində istədikləri və hədəflədikləri indi də siyasət sahəsində istənilir.

Tanrının ağıla çevrilməsi necə ki, tanrını ortadan qaldırmayıb sadəcə yerini dəyişdirdisə, protestantlıq da papanı kralın yerinə gətirmişdi. Bu gün haqqında danışılan şey siyasi papalıqdır, kralın zəruriliyi üçün göstərilən səbəblərin eynisi dini papalığın zəruriliyi üçün göstərilməkdədir.

Yeni deyilən, bu günə qədərki çağ sadəcə yarı inkar etmələrə və çarələrə müraciət edərək Roma kilsəsini, Roma hüququnu, utanc yaradan cəza hüququnu, köhnə model universitetləri və başqalarını hələ də qoruduğumuz Protestant Orta əsrlərindən başqa bir şey deyil. Bizlər, protestantlığın mənəvi həyatı müəyyən edən dini hökmran və həqiqət olaraq sıradan çıxması ilə birlikdə yeni çağa girdik. Çağın ya da gələcəyin ruhu gerçəkliyin ruhudur.  İnsandan fərqli bir varlığı ən uca prinsip və varlıq olaraq nəzərdən keçirsək, o zaman bu varlığın dərk olunması üçün geriyə qalan şərt mücərrəd olanla insanın bir-birindən ayrılmasıdır. O zaman özümüzlə, dünya ilə, gerçəkliklə heç vaxt birbaşa birlik qura bilmərik. Dünya ilə bizim aramızı bir başqası, üçüncü bir şəxs tapır, istehsal edən əvəzinə hər zaman əlimizdə bir məhsul vardır. Artıq xaricimizdə olmasa da daxilimizdə bir digər dünya vardır. Nəzəriyyə və praktika arasındakı təzad həyatımızdan əksik deyildir, başımızda yerləşən varlıq, ürəyimizdə yerləşən varlıqdan fərqlidir. Başımızda “mütləq ruh”, həyatımızda insan. Bir yanda varlıq olmayan düşüncə, digər tərəfdə Noumena (Noouμeva), düşüncə olmayan varlıq. Həyatın hər iki anında fəlsəfədən kənarda, fəlsəfi hər düşüncədə isə həyatdan kənardayıq.

Kilsənin rəhbərliyindəki papa mənim kimi, krallar da bizlər kimi insandır. O halda qeyri-şərtsiz olaraq ağlına gələni edə bilməz, dövlətdən və cəmiyyətdən daha üstün deyillər. Protestant dindar cümhuriyyətçidir. Bu səbəblə protestantlıq dağılarkən əgər dini məzmunu itmişdirsə, yəni örtülmüş, gizlənmişdirsə, o zaman siyasi cümhuriyyətçiliyə çevirilir. Protestatntlığın hakim olduğumuz göy üzü ilə kölə olduğumuz yer üzü təzadını ortadan qaldırarsaq, yəni yer üzünü söz sahibi olduğumuz yer deyə görərsək, o zaman Protestantlıq dərhal cümhuriyyətçiliyə çevrilir. Keçmiş günlərdə cümhuriyyətçilik protestantlıq ilə uyğunlaşırdısa, bu əlbəttə ki, bir təsadüf idi – amma önəmsiz də deyildi - çünki protestantlıq insanı sadəcə dini baxımdan azad edir və insan hələ protestatntlığın dini inanclarına bağlıq alırsa, bu səbəbdən bir ziddiyyətdir. Xristianlığı ortadan qaldırdığın təqdirdə cümhuriyyəti qurmaq haqqını əldə edərsən. Çünki xristianlıq da cümhuriyyətin göy üzündədir (cənnətdədir), deməli burda bir cümhuriyytə ehtiyac yoxdur. Əsinə burda yer üzündə kölə olmağa məcbursan, əks halda göy üzü (cənnət) gərəksizdir.

Ludwig Andreas Feuerbach, Grundsatze der Philosophie der Zukunft

Lüdviq Feyerbax, Gələcəyin fəlsəfəsi", Say, 2012

Tərcümə edən: Araz Əliyev