Epikür - "Menoykeusa məktub" (Əxlaq haqqında)

Peter Brugel "Hollandiya atasözləri" (1559)

Epikür sevimli dostu Menoykeusa sevinc arzu edir.

Fəlsəfə ilə məşğul olmağa heç çəkinmədən daha gənc yaşda ikən başlamaq lazımdır, amma qocalıqda da yorulub başını buraxmamaq lazımdır. Çünki can sağlığı üçün nələrsə etmək üçün heç kim nə çox gənc, nə də çox qoca deyildir. Fəlsəfə ilə məşğul olmaq üçün hələ çox tez, ya da çox gec olduğunu deyən, xoşbəxtliyi üçün uyğun vaxtın hələ gəlməmiş, ya da artıq keçmiş
olduğunu deyənə bənzəyir. Bu halda qoca da, gənc də fəlsəfə ilə məşğul olmalıdır. Birincisi bunu keçmişin ona bəxş etdiklərini xatırlayaraq bundan duyduğu zövqlə gənc qalmaq, ikincisi isə qorxusuzca gələcəyə baxmaq, beləliklə də, eyni zamanda həm qoca, həm də gənc qalmaq üçün etməlidir. Şübhəsiz ki, xobəxtlik verən şeyləri vaxtında öyrənmək lazımdır, çünki hər şeyimiz ondadır. Kim xoşbəxt deyilsə,onu əldə etmək üçün hər zəhmətə qatlanmalıdır.

Bu səbəblə də, sənə hər zaman tövsiyyə etdiyim şeyləri et, buna çalış və əmin ol ki, bunlar həqiqətən gözəl həyatın əsas şərtləridir.

Hər şeydən əvvəl tanrının ölümsüz və xoşbəxt bir varlıq olduğuna inan. Onun aləmdən kənar varlığı belə bunu bizə göstərir. Ona ölümsüzlüyü, ya da xoşbəxtliyinə uymayan heç bir şeyi aid etmə, əksinə, ölümsüzlük içindəki xoşbəxtliyinə uyan şeyləri aid et. Çünki tanrılar vardır, biz də bunu aydın şəkildə anlaya bilirik. Ancaq onlar kütlənin düşündüyü kimi deyillər və kütlənin tanrı obrazını kənara atan deyil, əsl tanrılara onların obrazlarını yükləyənlər dinsizdir. Kütlənin tanrılar üçün dedikləri doğru tanrı obrazlarına deyil, yalnış zənn etmələrə əsaslanır. Bu səbəblə onlar pislərin başına gələn bəlaları, ya da yaxşılara bəxş edilən yaxşılıqları hər zaman tanrıların ərməğanı olaraq görürlər. Çünki kütlə öz növündən olmayanı yad hesab edir, ona görə də ancaq özünə bənzəyən tanrıları mənimsəyir.

Bundan başqa ölümün bizim üçün bir heç olması düşüncəsinə də özünü alışdır. Bütün yaxşı və pis şeylər sadəcə duyğularımıza əsaslanır. Ölüm isə duyğuların ortadan qalxmasıdır. Bu səbəblə də əslində ölümün bir heç olduğunu bilmək bu keçici həyatımızı dadlandırır. Təbii ki, bu məlumat varlığımızın zaman sərhədlərini ortadan qaldırmır, amma ölümsüzlük ehtiyacımızı qarşılayır. Çünki yaşamamağın qorxunc bir şey olduğunu görən şəxsi artıq həyatda heç nə qorxuda bilməz. Amma əgər biri ölümdən əzab verdiyi üçün deyil, onun mütləq gələcəyini bilməyin əzabı ilə qorxuduğunu deyərsə, o bir dəlidir. Çünki varlığı bizi hürkütməyən şeyin sadəcə gözlənildiyi üçün və gözlənildiyi müddətdə bizi kədərləndirməsinə səbəb yoxdur.

Bu halda, bəlaların ən qorxuncu sayılan ölüm bizim üçün bir heçdir. Biz var olduqca o yoxdur, o varkən də artıq biz yoxuq, bunun nəticəsində də o nə diriləri, nə də ölüləri maraqlandırır, çünki birincilər olduğu yerdə o yoxdur, ikincilərin isə artıq özləri yoxdur.

Bəli, böyük kütlə ölümdən ən böyük bəla olaraq qaçır, amma digər yandan, həyatın çətinliklərindən sonra istirahətdir deyə onun həsrətini çəkirlər. Müdrik isə nə həyatı mənimsəməkdən əl çəkir, nə də ölümdən qorxur. Çünki həyatdan iyrənmir və var olmamağı da bəla olaraq görmür. Necə yeməyin bolluğuna deyil də, yaxşı bişmiş olmasına dəyər verirsə, həyat üçün də, onun uzun sürməsini deyil, özünə verəcəyi nemətlərin dadını nəzərə alır.

 Digər tərəfdən gənc insana gözəl həyatın, qocaya isə gözəl ölümün lazım olduğunu iddia edən də axmaqdır. Çünki həyat sadəcə daim istənilən bir şey deyildir. Gözəl keçən həyat həm də gözəl ölümün hazırlığıdır. Bunları deyən isə daha da axmaqdır:

..heç doğulmamış olmaq daha gözəldir.

tezliklə Hadesin qapsından keçmək üçün doğulmuş olmaqdansa...

Əgər bu adam öz dediyinə həqiqətən inanırsa, nə üçün həyatdan əl çəkmir? Buna dəqiq olaraq qərar verdikdən sonra onu fikrindən yayındıracaq nə vardır? Amm əgər bunu zarafat xətrinə deyirsə, bu cür boşboğazlıqları sevməyənlər üçün əsl o vaxt axmağın biridir.

Bunu heç vaxt unutmamalıyıq. Hər nə qədər gələcək bizim əlimizdə deyilsə də, yenə də tamamilə bizim gücümüzdən kənarda da deyildir. Onun üçün nə gözlədiyimizin gələcəyinə inanmalı, nə də heç gəlməyəcək deyə kədərlənməliyik.

Bunu da aydın şəkildə bilməlidir ki, istədiklərimizin bir qismi təbiətdən gəlmə, bir qismi isə boşdur. Təbiətdən gələnlərin bir qismi zəruridir, bir qismi də sadəcə təbiidir. Nəhayət, zəruri olanlardan bir qismi sağlamlığımızı qorumaq, bir qismi də yaşaya bilməyimiz üçündür. İstəkləri yanılmadan araşdırsaq, bədənin və ruhun sükunəti üçün nəyə çalışmaq və nədən uzaqlaşmaq lazım olduğunu öyrənərik. Çünki bunların hər ikisi birdən xoşbəxt həyatı meydana gətirirlər. Əslində nə edirsək, hamısı əzab çəkməmək və qorxuya məruz qalmamaq üçündür. Bu hala bir dəfə çatdıqmı, artıq ruhumuzdakı fırtınalar sakitləşər. Çünki canlı varlıq artıq nə özündə əskik olanı, nə də bədən və ruhun rahatlığını tam hala gətirəcək başqa şeyi axtarmaq məcburiyyətindədir. Çünki həzzə qarşı onu ancaq əzabla ehtiyac duysaq, istəyə bilərik. Yox əgər bu əzabı duymaysaq, o zaman həzzin də yoxluğunu duymarıq. Bu səbəblə bunu iddia edirəm ki, həzz xoşbəxt həyatın əvvəli və sonudur. O bizim ən öndə gələn və doğuşdan bizim olan yaxşılıqdır. Nəyi seçməyimiz, nədən uzaqlaşmalı olduğumuzu bizə göstərən odur, qarşımız çıxan bütün yaxşılıqların dəyərlərini müəyyən etməyimiz üçün duyğularımızı ölçü olaraq istifadə etdiyimiz zaman, onun ölçüsü ilə nəticəyə çatırıq. Məhz o bizim hər şeyin üstündəki, təbiətdən gəlmə yaxşımız olduğu üçün, belə təsadüfi hər növ həzzə atılmamalıyıq, əksinə, özlərindən eyni dərəcədə sıxıntı gəlməsi təhlükəsi olanlarla qarşılaşarsaq, onlardan uzqlaşmalıyıq. Əgər uzun müddət dözdüyümüz əzabın nəticəsi daha üstün həzz olarsa, o zaman bəzi əzabları həzlərdən daha üstün tuta bilərik. Beləliklə, hər həzz öz təbiəti etibarilə yaxşıdır, amma hər həzzə çatmaq üçün çalışmağa dəyməz. Necə ki, bunun əksinə olaraq hər əzab pisdir, amma bunun üçün ondan mütləq şəkildə qaçmağa dəyməz. Bizə düşən faydalı olanla zərərli olanı müqayisə etmək və fərqləndirərək daima hər şeyin dəyərini tam şəkildə verməkdir. Çünki bəzən yaxşını pis kimi, pisi də yaxşı imiş kimi istifadə edirik.

Bizə görə, özü özünə yetərli olmaq da çox yaxşıdır. Amma bu hər zaman ən azla yetinmək lazım olduğu üçün deyil, əksinə, çoxu tapa bilmədiyimiz vaxtlarda azı xoş görə bilməyimiz üçündür. Çünki buna inanırıq ki, zənginlikdən ən böyük zövqü, ona ən az ehtiyacı olanlar duyar. Bütün təbii olan şeylər ən asan əldə edilən şeylərdir, boş olanlarınsa təmin edilmələri çox çətindir. Yoxsulluğun meydana gətirdiyi əzablar ortadan qalxınca, o zaman bizə ən adi yeməklər belə möhtəşəm süfrənin verə bildiyi qədər həzz verir. Əldə edə bilmək üçün böyük ehtiyac duyduqdan sonra arpa çörəyi ilə su bizə ən üstün həzzi təmin edir.

Bu səbəblə, sadə və az xərcli yaşamaq yaxşı sağlamlıq üçün ən üstün qarantiyadır. Bu insana həyatın qaçınılmaz çətinliklərinə asanca qalib gəlmək imkanı verir. Arasıra önünə çıxan zəngin zövqlərdən o nisbətdə daha artıq dad almasını təmin edir və qədərin acı silələri onu qorxutmur.

Həzzin bizim üçün həyatın ən üstün məqsədi olduğunu deməklə, nə sadəcə hər şeyin dadını hiss etmək istəyən səfehlərin zövqlərini, nə də maddi həzzləri demək istəyirəm. Bunu yalnız, təlimimizi anlamayan cahil insanlar, ya da pislik olsun deyə anlamamış kimi görünənlər deyərlər. Bizim üçün həzz bədən miqyasında əzab çəkməmək, ruh miqyasında da heç bir narahatlıq duymamaqdır.

Xoşbəxt bir həyatı meydana gətirən nə ardı arası kəsilməyən içki məclisləri, nə gözəl uşaqların və qadınların verəcəkləri zövq, nə də zəngin süfrənin verə biləcəyi nəfis balıqlar və başqa yeməklərdir. Bunu sadəcə istənilməsi ya da uzaqlaşılması lazım olanların səbəblərini dərinliyinə qədər araşdıran və ruhu qasırğa kimi sarsıdan boş xəyalları qovan oyanıq ağıl təmin edə bilər.

Hər şeyin önündə ən böyük zənginliyimiz olan ölçülü olmaq gəlir. Onun üçün də bu, fəlsəfədən belə daha dəyərlidir, çünki bütün digər fəzilətlərin qaynağı odur. Ağıllı, namuslu və dürüst yaşamadığımız müddətcə xoşbəxt olmanın mümkünsüz olduğunu da bizə o öyrədir. Həqiqətən, fəzilətlər xoşbəxt həyatla çox sıx şəkildə bağlıdır və birini digərindən ayırmaq mümkün deyil.

Tanrıları qəbul edən, hər an ölümü qorxusuzca düşünə bilən, təbiətin məqsədini aydın şəkildə anlamış olan, ən yüksək yaxşının əlimizin altında olduğunu və asanca əldə edilə biləcəyini, ən pisin isə ya sadəcə olaraq qısa müddət davam etdiyini, ya da bizə az əzab verdiyini bilən, bir çoxlarının qaçınılmaz zərurətlər olaraq hesab etdiklərinə gülən birindən daha üstün sayacağın kim vardır?

Təbiət filosoflarının “Alın yazısı” dediklərinə boyun əyməkdənsə, köhnə tanrılara hörmət göstərmək daha yaxşıdır. Çünki ikincisində heç olmasa - əgər özlərinə hörmət göstərəcək olsaq – tanrıların dualarımızı qəbul edəcəkləri ümidi vardır, halbuki alın yazısı yolundan dönməz zərurətlərdən başqa şey deyil.

Təsadüfə gəldikdə isə, müdrik bunu nə böyük kütlənin düşündüyü kimi bir tanrı – çünki tanrı bu cür təsadüfi işlər görməz – nə də təməlsiz bir başlanğıc nöqtəsi olaraq görməz, çünki təsadüfün insanlara xoşbəxt bir həyat üçün yaxşını ya da pisi payladığına deyil, sadəcə böyük yaxşılıqların ya da pisliklərin ünsürlərini onlar üçün təmin etdiyinə inanır. Nəhayət, doğru düşündükdən sonra təsadüfün oyununa aldanmağı, yalnız düşünərək onun lütfünə uğramaqdan üstün sayır. Çünki işlərimizdə doğru qərarın təsadüf səbəbi ilə uğursuzluqla nəticələnməsi, yanlış qərarımızın təsadüf səbəbi ilə uğur qazanmasından daha yaxşıdır.

Bu halda bunları və bunun kimi olan şeyləri ağlından çıxarma. Bunları gecə gündüz, təkbaşına və sənin düşüncəndə olan biri ilə birlikdə hər zaman düşün. O zaman, nə oyaq olarkən, nə də yuxuda olarkən ciddi heç bir narahatlığa məruz qalmayacaqsan, insanlar arasında tanrı kimi yaşayacaqsan. Çünki ölümsüz yaxşılıqlara sahib olan insan heç bir zaman ölümlü bir məxluqa bənzəməz.

Epikür, “Maksimler ve mektuplar”, (tr. Hayrullah Örs), Remzi yay. İstanbul, 1993

Epikür, “Özdeyişler, aforizmalar və mektuplar”, Arya yay.

Diogen Laertius, “Ünlü filozofların yaşamları və öğrütileri”, (tr. Candan Şentuna), Yapı Kredi yay. İstanbul, 2003

Tərcümə edən: Araz Əliyev