 |
| "Apollonun cazibəsi" - Benjamin West (1807) |
Tanrı fikri ilk mədəniyyətlərdən bəri insanların
ağlında olmuşdur. Digər növlərdən öz ağlı ilə fərqlənən Homo Sapiens atalarımız
təbiətdə gördüklərinə məna qatmaq ehtiyacı duymuşlar. Təbiət hadisələrini idarə
edən üstün varlıqların olduğunu düşünmüş, beləliklə ilk paqan inancları
formalaşmışdır. Gecələr parlaq səmanı seyr edərkən ulduz qruplarına ad vermiş,
Tanrıların məkanını səmada axtarmışlar.
Özlərini kainatın mərkəzinə yerləşdirib
varlıqlarına İlahi mənalar vermiş insanlar Tanrı fikri vasitəsilə açıqlamalar gətirməyə
çalışmışlar.
Tarix boyu böyük fəlsəfəçilər heç bir şəkildə təmasda
ola bilmədiyimiz Tanrının varlığına dəlil gətirməyə çalışmışlar. Bu gün Teistik
arqumentlərin içində ən çox bilinən üç dəlili dəyərləndirməyə çalışacağıq.
I. İlk olaraq, Ontoloji Dəlil....
İslam Fəlsəfəsində də izlərinə rastlanılan bu dəlilin
ilk güclü nümayəndəsi St. Anselm-dir. Anselmin arqumenti ən bəsit şəkildə belə
ifadə edilə bilər :
1-
Tərifi
etibarilə Tanrı gerçək ya da xəyali şeylerin ən mükəmməlidir.
2- Mən həqiqətən
də möhtəşəm bir Tanrı xəyal edə bilirəm.
3- Gerçəkdə
var olan bir şey, xəyali olan bir şeyden daha üstündür.
4- Əgər mənim
xəyal ettiyim möhtəşəm Tanrı sadəcə xəyalımın məhsuludursa, sadəcə var olaraq belə xəyalımdan daha üstün
bir Tanrı olması mümkün olardı.
5- Ancaq 1.
maddədəki tərif səbəbiylə 4. maddə mümkün deyildir.
6- Buna görə
Tanrı xəyali deyil gerçəktir. [1]
Dekarta görə Tanrının varlığı
Buna bənzər şəkildə Rene Dekart da öz şüphəci
metodu ilə əvvəl öz varlığını sonra isə ağlındakı mükəmməl Tanrının varlığını dəlilləndirmiştir
:
Məndə həndəsi fiqur və cəbri ədəd anlayışı var
olduğu kimi, Tanrı anlayışı, üstün və mükəmməl varlıq anlayışı da vardır. Başqa
bir deyişlə, Tanrı anlayışı, riyazi bir
anlayış qədər insan ağlında aydın şəkildədir. O halda insanın, Tanrının mahiyyətinin
nə olduğunu kəşf etmesi üçün, riyazi anlayışlarda olduğu kimi, sadəcə Tanrı
anlayışının ehtiva etdiyi şeyi kəşf etməsi gərəklidir. Necə bir fiqur və ya ədəd
haqqında isbatlaya biləcəyim bütün şeyler, bu fiqur ve ədədin mahiyyətinə (zat)
aid isə, feili ve əzəli varlığın Tanrı anlayışının mahiyyətinə aid olduğu da
eyni dərəcədə açıqdır. Çünki, varlıq Tanrının mahiyyətindən və ya tərifindən
ayrıla bilməz. Eynən üçbucağın üç daxili bucağının cəminin iki düz bucağın cəminə
bərabər olmasının üçbucağın mahiyyətindən və ya dağ anlayışının yamac (ya da
vadi) anlayışından ayrıla bilməyəcəyi kimi. Bizim varlıqdan yoxsun bir Tanrını
qavramağımız, ən azından yamacı (ya da vadisi) olmayan bir dağı təsəvvür etməyimiz
qədər qəbul edilməsi mümkün olmayan bir məsələdir.[1]
Spinozaya görə Tanrının varlığı
Spinozaya görə isə, bir anlayışın varlıq olmasına və
ya var olmamasına səbəb ya onun mahiyyətində olmalı, ya da ondan kənarda bir səbəb
olmalıdır. Məsələn, dördbucaqlı bir dairənin yoxluğunun səbəbi onun mahiyyətindədir.
Çünki tərifdə bir ziddiyət vardır. Üçbucağın varlığının səbəbi isə ondan kənarda
bir xüsusiyyət olub, məkan anlayışındandır.
Buna görə Tanrının var olmamasına səbəb ya onun mahiyyətində,
ya da ondan kənarda olmalıdır. Onun mahiyyətində olması məntiqsiz olduğundan,
ondan kənarda onun varlığına mane olan bir varlığın olması isə yanlış
olduğundan, Tanrı zəruri olaraq vardır.[1]
Görüldüyü kimi, Ontoloji Dəlilin təməlində a priori olaraq insan zehnində Tanrı
anlayışının varlığı durur.
İndi gələk etirazlara.
İlk olaraq burda mükəmməl bir Tanrının sübutu onun
teistlərin iddiasındakı Tanrı olduğu anlamına gəlmir. Ancaq Deistlər məsələn,
bu dəlilə sığına bilər.
D.Hume rasional olaraq bir varlığa dəlil gətirə
bilməyəcəyimizi, təcrübəmizdən kənarda bir varlığın a priori dəlili ola bilməyəcəyini iddia edir.[2]
Bu argumentə fəlsəfə tarixindəki ən ciddi
etirazlardan biri İ.Kantdan gəlmişdir. Arqumenti diqqətlə incələsək, var olan
bir Tanrının yalnız xəyali Tanrıdan üstün olduğu deyilir. Ancaq Kanta görə,
varlıq mükəmməllik qatıcı bir əlamət deyil. Belə ki, xəyalımda bir stol
düşündükdə və onu uzunluq əlavə etdikdə ona yeni bir şey qatılmış olur. Ancaq xəyalımdakı
stolun eynisinin var olması onun mükəmməlliyinə heç bir şey qatmır. Sadəcə
varlıqlar dünyasında da var olduğu hal nəzərə çarpmış olur.[3]
Kantın bu arqumenti nə qədər Klassik Ontoloji arqumentlərə
qarşı işə yaramış kimi görünsə də, müasir arqumentdə görəcəyik ki fərqli
yanaşmalar bu etirazı işlək vəziyyətdən kənarlaşdırır.
 |
| "Apollo" - Charles Meynier (1798) |
Plantinganın Ontoloji Arqumenti
Xatırlayırsınızsa, bir müddət əvvəl klassik
ontoloji arqument və tənqidlərindən bəhs etmişdik. Bu səfər isə müasir OA-lardan
biri (Ontoloji Aqrumentlər) və ən
bilinənlərindən Platinqanın Ontoloji Arqumentindən (POA) dan bəhs etmək istəyirəm. Plantinga özü bu argumentin Tanrının
varlığına dəlil gətirdiyini yox, Teistik düşüncənin rasyonel olduğunu göstərdiyini
iddia edir.
Arqumenti anlamaq üçün əvvəlcə Mümkün Dünyalar
Semantikasından (MDS) bəhs etmək
lazımdır. MDS kainatın bir bütün olaraq ala biləcəyi bir halı ifadə edir. Məsələn,
mənim Fransa baş naziri olmağım mümkündürsə, belə bir mümkün dünya var.
Varlıqlar MDS-də 3 halda ola bilir :
1- Mümkün
Varlıq - Ən az bir mümkün dünyada
varlığı və yoxluğu mümkün olan varlıq. Məsələn, L.Beethoven
2- İmkansız
Varlıq - Heç bir mümkün dünyada varlığı mümkün olmayan varlıq - Məsələn,
Dördbucaqlı Çevrə
3- Zəruri
Varlıq - Bütün Mümkün Dünyalarda var olan varlıq
Bundan sonra isə Müasir Modal Məntiq və S5
aksiyomunun da köməyi ilə arqumenti qabaca belə ifadə edə bilərik :
Mütləq (Maksimum) mükəmməl varlıq - Tanrının
varlığı mümkündür. Beləcə Mümkün Dünyalardan (MD) birində Tanrı vardır.
Tanrı daha mükəmməli olmayan mütləq mükəmməl varlıqdırsa, onun bütün Mümkün
Dünyalarda larda varlığı zorunludur (Zəruri Varlıq zəruri olmayan varlıqdan
üstündür). Beləcə Tanrı bütün Mümkün Dünyalarda, həmçinin Alternativ dünyamızda
da vardır. Beləcə Tanrı vardır.[4]
Bu argümana müəyyən tənqidələr yönəldilə bilər.
İlk olaraq Tərs
Ontoloji Arqumentdən bəhs edək :
1- Tanrının
var olmaması mümkündür
2- Tanrı
MD-lardan birində yoxdur.
3- Buna
görə bütün Mümkün dünyalarda yoxdur.
4- Tanrı
yoxdur.
Bundan başqa Ontoloji Arqumentin parodiyaları da bu
dəlilə qarşı ciddi etirazlardandır. Bunlara
- Metafizik
Naturalizm
- Gərəksiz Pislik
- Pis Şeytan
- Zəruri Təbii Varlıq
iddiaları aiddir.
·
Metafizik Naturalizmin var olması mümkündür. Metafizik natiralizm ən az
bir Mümkün Dünyada vardır, beləcə, ən az bir Mümkün Dünyada Tanrı yoxdur. Bir
Mümkün Dünyada Tanrı yoxdursa, heç bir mümkün dünyada yoxdur. Nəticədə, Tanrı
yoxdur.
·
Gərəksiz Pisliyin var olduğu bir Mümkün Dünya vardır. Belə bir Mümkün
Dünya varsa, ən az bir Mümkün Dünyada Tanrı yoxdur. Bu halda heç bir Mümkün
Dünyada Tanrı yoxdur. Deməli Tanrı yoxdur.
·
Pis Şeytan olmak, mütləq qüdrətli, mütləq bilgili və mütləq
pis olmaqdır. Pis Şeytanın varlığı mümkündür. O halda, bütün Mümkün Dünyalarda
pis şeytan vardır. Deməli, Pis Şeytan və ya mütləq pislik vardır.
·
Eyni
zamanda mütləq yaxşı və mütləq pis var ola bilməz. Zəruri təbii varlıq/vəziyət
varlığı mümkündür. Ən az bir ümkün dünyada Zəruri
təbii varlıq vardır. Deməli, bütün Mümkün dünyada Zəruri təbii varlıq
vardır.
Bu
əks-arqumentlər (parodiyalar) müxtəlif formada tənqid edilə bilər.
II. Növbəti, Kozmoloji Dəlil....
Daha müasir və bilinən forması olan Kəlam
Kozmoloji Dəlil, və ya ''İlk Səbəb'' dəlili Tanrının varlığına aid gətirilmiş ən
güclü Teistik dəlillərdən biridir. Dəlil təməldə iki ön şərt və nəticədən ibarət bir dəlildir :
1- Var
olmaya başlayan hər şeyin bir səbəbi vardır.
2- Kainat
var olmaya başlamışdır.
Nəticə : Kainatın bir səbəbi olmalıdır.
İndi bu tezislərimizin lehinə arqumentlərə baxaq.
1) Əvvəla ilk
tezisə aid dəlillərə baxaq :
Burada Argumentin iddiacısı Craigə görə, təməl dəstək
səbəb-nəticə qanunundan gəlir. Heç bir vaxt bu qanunun əksini görmürük. Sağduyu
və təcrübələrimiz bu tezisin doğruluğunu göstərir. Digər tərəfdən ''Heçlikdən heçlik gələr'' ifadəsi də
bizə varlığa gəlmənin səbəbi olmasının gərəkliliyini göstərir.[5]
2) İkinci tezisimiz
haqqında dəlillər :
İkinci tezisin dəlilləri də fəlsəfi və elmi dəlillər
olmaqla iki hissəyə ayrıla bilər.
-Fəlsəfi dəlillər
:
İlk olaraq sonsuzun var ola bilməyəcəyi haqqında dəlil
:
1- Həqiqi
Sonsuz var ola bilməz.
2- Zaman
baxışımdan başlanğıcsız bir şəkildə geriyə doğru gedən hadisələr, həqiqi sonsuz
olmalıdır.
Nəticə : Zaman içində geriyə doğru başlanğıcsız bir
şəkildə gedən hadisələr silsiləsi var ola bilməz.[5]
 |
| "Adəmin yaradılması" - Mikelangelo (1512) |
Həqiqi sonsuzun var ola bilməyəcəyinə aid təməl
arqumentlərdən biri Craigin kitabxanası
iddiasıdır. Buna görə, sonsuz sayıda kitabı olan bir kitabxanadan sonlu sayda
kitab götürdükdə və ya əlavə etdikdə kitab sayısı və ya rəflərdəki yerlərin
sayı dəyişmir. Buna görə də riyazi olaraq var olsa da, fiziki olaraq təbiətdə təbii
sonsuz yoxdur.
İkinci tezis nə qədər doğru görünsə də, dövri
olaraq varlığın mümkünlük halı bunu müəmmalı hala çevirir. Bundan başqa sonsuz
sayıda varlıq var olsa belə, zaman etibarilə həqiqi sonsuzun var olmadığı kimi
bir arqument də irəli sürülmüşdür.
-Elmi dəlillər :
1.Böyük
Partlama Nəzəriyyəsi :
Eynşteinin ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin tənliklərindən
A.Friedmann tərəfindən nəzəri olaraq isbatlanan və daha sonra E.Hubblenin 1929-dakı
təcrübələri ilə dəlilləndirilən, Kosmik mikrodalğa fon radyasiyası, H/He nisbəti
və s. kimi kəşflərlə dəstəklənən Nəzəriyyə, kainatın 13,7 milyard il əvvəl bir
partlama ilə var olduğunu göstərir.[6]
2.Hawking-Penrose
Tekillik Teoremləri :
S.Hawking və R.Penrose tərəfindən iddia olunan,
Kainatın başlanğıcda bir tekillik nöqtəsindən başladığını iddia edən teorem.[7]
3.BGV Nəzəriyyəsi
:
Genişləyən bir məkan-zaman modelinin başlanğıcta
bir 0 nöqtəsindən yayıldığını göstərən nəzəriyyə.[8]
4.Termodinamikanın
II Qanunu :
Bu qanun qapalı bir sistemdə nizamsızlığın hər
zaman artmağı meyilli olduğunu söyləyir. Əgər kainat əzəli olsaydı, sistem
bütün enerjisini bitirib maksimum nizamsızlıq səviyyəsinə çatmalı idi.[9]
Kozmoloji Dəlilə gətirilən təməl etirazlar :
Əvvəla səbəb-nəticə əlaqəsinin zamandan asılı
olduğu və zamanın kainatımızın varlığı ilə başladığı, bundan başqa bu qanunun
bizim empirik təcrübələrimizlə və induktiv metodla müəyyən edilib, yanlışlana
bilir olduğunu söyləmək mümkündür. Həmçinin, XX əsrdə formalaşan Kvant fizikası
bu əlaqələrin atomaltı dünyada çox da keçərli olmadığını göstərərək bu dəlilə
böyük zərbə endirdi.
Bundan başqa, bu ilkin səbəbin metafizik bir Tanrı
mı yoxsa, aktivləşən, form dəyişdirən maddə mi olduğu hələ də böyük müəmmadır.
III. Və sonuncu, Teleoloji Dəlil....
Digər bir adıyla Ağıllı Dizayn dəlili. Kozmoloji Dəlil kimi bu arqument də, a
posteriori biliklərimizə istinadən, təbiətdə və canlılardakı mükəmməlliyi diqqətə
alaraq ağıllı bir dizaynerin - Tanrının varlığına dəlil gətirməyə çalışır.
W.Paleyin saat və saatçı bənzətməsi bu dəlili ən
yaxşı şəkildə izah edən analogiyalardan biridir :
1. Bir
saatın içindəki mürəkkəb dizayn bir dizayneri tələb edir.
2. Saatda
olduğu kimi mürəkkəb quruluşda olan bir X ( kainat, canlılar və s. ) belə bir
dizayneri tələb edir.[10]
Həqiqətən də canlılar və təbiətdəki mürəkkəblik bir
ağıllı dizaynerə işarətdir kimi görünür.
Bu dəlilə də müəyyən qədər tənqidlər gətirilə bilər
:
İlk olaraq, bu iddianı irəli sürmək üçün mürəkkəb
quruluşdakı hər bir varlığın bir dizaynerə ehtiyacı olduğu dəlilləndirilməlidir.
Belə mürəkkəb görünən quruluşlar alternativ izahlarla açıqlana bilər. Məsələn,
canlılardakı bu mürəkkəb quruluşu Varyasiya və Seleksiya Mexanizmləri vasitəsilə
Biyoloji Təkamül izah edə bildiyindən, ağıllı bir dizaynerin varlığı öz vacib
və zorunluluğunu itirir. Biyoloji Təkamül dəlillərə istinad edərək açıqlama gətirdiyindən,
dizayner alternativindən daha tutarlı bir nəzəriyyədir.[11]
Bir digər tənqid kimi, yanlış (xətalı) dizayn
arqumentini də irəli sürə bilərik :
1- Sonsuz
bilgiyə, sonsuz gücə və sonsuz yaxşılığa sahib bir Tanrının yaratdığı şeylərin
dizaynının optimal olması lazımdır.
2- Canlılarda
optimal olmayan xüsusiyyətlər vardır.
3- Buna
görə, ya canlılar dizayn məhsulu deyildir, və ya dizayner sonsuz gücə, sonsuz
bilgiyə və yaxşılığa sahib deyildir – yəni Tanrı deyildir.
Bundan başqa təbiətdə dizayn məhsulu bir varlıq
tapılsa da, bunun Teistlərin Tanrısı olduğu iddia edilə bilməz.
Kainat ilk baxışda həssas bir şəkildə tənzimlənmiş
və nizamlı görünsə də, həm kozmik səviyyədə, həm də mikro səviyyədə bir dəyişikliyin
olması, qurulma və dağılmanın davamlı olaraq baş verməsi sabit bir şəkildə tənzimlənmənin
olmadığını göstərir. Kvant dünyasındakı xaotik, qeyri-müəyyən prosseslər, təbiətdə
var olan canlı növlərin 99%-nin yox olması də nizam dəlilini yalanlayan bir
başqa arqumentdir.
D.Adamsın ifadəsiylə :
Bir çuxurda, bir gölməçədə yerləşən su, bir səhər
oyanıb belə düşündüyünü fərz edək : Bu
çuxur tam olaraq mənim üçün yaradılıb, mənim yaşamağım üçün idealdır.Ancaq həqiqətdə,
o çuxur suya uyğun yaradılmayıb, su çuxurun formasını alıb. Fərqli bir
perspektivliklə baxdıqda, kainat da bizim yaşamağımız üçün yaradılmayıb, biz təbiətdə
yaşamağa uyğunlaşmışıq.[10] Kainatdakı, fizika qanunlarındakı sabitlənmiş dəyərlər
də daha sadə qanunauyğunluqlarla izah edilə bilər. Belə ki, təbiətdəki hər bir
fiziki hadisə 4 təməl qüvvənin təsiri ilə baş verir. Bu 4 qüvvə isə başlanğıcda
birlikdə idi. Yəni tək bir sabit dəyər kainatımızı formalaşdıran qüvvələri müəyyənləşdirir.
Fərqli dəyərlər isə, alternativ bir kainatın yaranmasına səbəb ola bilər.
Qısacası nizamlı və mürəkkəb görünən bu kainata
istinadən bir Tanrının varlığını dəlilləndirməyə çalışan Teleoloji Arqument də
etiraza açıqdır.
Ədəbiyyat
siyahısı:
1-
https://mantiksalteizm.com/ontolojik-arguman-ve-elestirileri/
2-
Təbii Din Dialoqları - D.Hume
3-
Xariqə Ağlın Tənqidi - İ.Kant
4-
Alvin Plantinganın Ontolojik Kanıt Savunması - Abdulkadir Tanış
https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://medium.com/felsefi-ateizm/kelam-kozmolojik-arg%25C3%25BCman%25C4%25B1-giri%25C5%259F-61375af4b8d3&ved=2ahUKEwjw7Obd77XoAhUJ7aYKHWyrD4MQjjgwEnoECAUQAQ&usg=AOvVaw36rhL38znSvVtl7HQVeHQB
5-
https://en.wikipedia.org/wiki/Big_Bang?wprov=sfla1
6- https://en.wikipedia.org/wiki/Penrose%E2%80%93Hawking_singularity_theorems?wprov=sfla1
7-
https://en.wikipedia.org/wiki/Borde%E2%80%93Guth%E2%80%93Vilenkin_theorem?wprov=sfla1
8-
Clausis, R. (1850-67)
9-
https://suphecimelekblog.wordpress.com/2009/07/05/tasarim-argumani-teleolojik-arguman/
10- Evolution - D.Futuyma
Yorumlar
Yorum Gönder