"Klod Levi-Ştraus və antropologiya" - Edward Rothstein

Bir vaxtlar "ibtidai insan" adlandırılan, mədəniyyət, adət və sivilizasiyanın mahiyyəti haqqında Qərb anlayışını dəyişdirən Fransız antropoloq Klod Levi-Strauss 100 yaşında ölmüşdü. Oğlu Laurent cənab Levi-Straussun ürək tutmasın-dan Parisdəki evində cümə günü öldüyünü söyləmişdi. Ölümü çərşənbə axşamı elan edildi, eyni gündə o, ana vətəni olan Parisin cənub-şərqindəki Kot-
d'Or bölgəsindəki Lignerolles kəndində dəfn edildi. "O, ailəsi ilə birlikdə ana vətənində sadə və sanballı bir cənazə etmək arzusunun olduğunu söyləmişdir" bunu oğlu dedi. "O, bu yerə bağlı idi; meşədə gəzməyi çox sevirdi və indi dəfn olunduğu qəbiristanlıq bu meşənin kənarındadır." Güclü bir mütəfəkkir, cənab Levi-Strauss, ibtidai tayfaların mifologiyalarını öyrənməkdə, XX əsrin sivilizasiyanın özünü necə başa düşdüyünü dəyişdirdi. Qəbilə mifologiyaları, o iddia edirdi ki, Qərb cəmiyyətlərində olduğu kimi inkişaf etmişdir, əqli keyfiyyətləri göstərərək olduqca incə məntiq sistemlərini nümayiş etdirirdi.

Cənab Levi-Strauss cəmiyyətlər arasındakı fərqlərin heç bir nəticəsi olmadığı fikrini rədd edirdi, lakin bəşəriyyətin dünyanı dərk etmək cəhdləri onun diqqətini çəkirdi. O, "strukturizmin", ümumdünya "quruluşların" bütün insan fəaliyyətinin əsasını qoyduğu düşüncə məktəbi oldu, zahirən fərqli mədəniyyətlər və yaradılışlar şəklini verdi. Onun işi hətta tənqidçilərinə də çox təsir etmişdi. Fransada onunla müqayisəli varisi olmayıb. Onun yazdığı mən pedantik və poetik bir qarışığam, cəsarətli tərtibatlarla, mürəkkəb mübahisələrlə və müfəssəl metaforalarla antropologiyada əvvəlkilərdən az bənzəyirəm.

İnsanlar onun 20-ci əsrin ən böyük intellektual qəhrəmanlarından biri olduğunu başa düşürlər, Kollej de Fransanın antropologiya şöbəsinin müdiri Philippe Descola, cənab Levinin yüz illik yubileyi ilə əlaqədar NewYorkTimes qəzetinə keçən ilin noyabrında verdiyi açıqlamasında - Strausun doğuşu da dedi. Cənab Levi-Strauss o qədər hörmətli idi ki, bu hadisə ən azı 25 ölkədə qeyd olunmuşdur.

Möhtəşəm bir fransız-yəhudi sənətkar ailəsinin bir övladı, akademiyada olduğu kimi ictimai sahədə də rahat bir bacarıqlı Fransız ziyalısı idi. Paris, NyuYork və San-Paulu (Braziliya) universitetlərində dərs demiş, eyni zamanda Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və Fransa hökumətində çalışmışdır.

Onun mirası tətbiq olunur. Amerikadakı doğma mifologiyanın quruluşuna dair dörd cildlik "Mifologiyalar" əsəri az tanınmış qəbilələrin və adət-ənənələrin yüzlərlə mifinin təhlili ilə formalaşan mədəniyyət və adət dünyasının təfsiri haqqındadır. 1964-cü ildən 1971-ci ilə qədər çap olunan "Çiy və bişmiş", "Baldan külə", "Süfrə tərtibatının mənşəyi" və "Çılpaq adam" kitablarını oxucuları mürəkkəb mövzu və detalla qarışdırmışdır. Mif və mədəniyyətin təhlili, cənab Levi-Strauss, meymunların və jaguarların arasındakı fərqi qovrulmuş və qaynadılmış yeməyin fərqləri ilə kontras edir: düşünün (canniballar, dostlarını qaynatmağa və düşmənlərini qovurmağa meyl edirdilər) qəribə mifoloji nağıllar və nigah qohumluq qanunları ilə aralarında əlaqə qururdular. Onun bir çox kitabında ulduzlararası həndəsə xəritələrinə bənzəyən diaqramlar, riyazi texnikanı doğuran düsturlar və şişmiş faunun qara-ağ fotoşəkilləri, sahə işləri zamanı etdiyi ces və ekzotik rituallar yer alır.

"Savadlı ağıl"

Onun Şimali və Cənubi Amerika miflərini şərhləri, qondarma ibtidai cəmiyyətlər haqqında Qərb düşüncəsinin dəyişdirilməsində əsas rol oymayırdı, 1930-cu illərdə antropoloji tədqiqatlarına başladıqdan qısa müddət sonra onlar haqqında şərti etiraz etməyə başladı, 1955-ci ildə məşhur Braziliyada və başqa yerlərdə etdiyi səyahətlərə əsaslanan bir məşhur antropoloji düşüncə növü olan "Tristes Tropiques" adlı bir kitabın əsası təcrübələrdə ibarətdir. Qəbul olunan fikir, ibtidai cəmiyyətlərin qida, geyim və sığınacaq üçün təcili ehtiyacların ödənilməsini əsas götürərək həyat və dinə münasibətlərini, intellektual olaraq düşünülməmiş və xasiyyətcə irrasional olduqları qənaətinə gəlinmişdir. Cənab Levi-Strauss, subyektlərini bu məhdud baxımdan xilas etdi. İlk və əsas sahə işlərini apardığı Braziliyanın Mato Grosso bölgəsindəki Caduveo və Bororo tayfalarından başlayaraq, onların arasında yalnız maddi ehtiyaclarını ödəmək üçün deyil, mənşələrini, hətta mənşəyi də idarə edən mürəkkəb bir məntiqlə anlamaq üçün bir axtarışa başladı, o ən qəribə miflər, və hətta amansız müharibə edən qəbilələr arasında gizli bir nizam və dizayn hissi aşkar etdi.

Əsəri "vəhşi ağıl" statusunu yüksəltdi, ən güclü sorğularından biri olan "La Pensée Sauvage" (1962) İngilis başlığına çevrildi. "Obyektiv biliklərə olan susuzluq", ibtidai "adlandırdığımız insanların düşüncəsinin laqeyd qaldığı cəhətlərdən biridir."

İbtidai qəbilələrin dünyası sürətlə yoxa çıxdı. 1900-1950-ci illərdə təkcə Braziliyada 90-dan çox qəbilə və 15 dil yox oldu. Bu cənab Levi-Strausun təkrarlanan mövzularından biri idi. Müasir bir "monokulturanın" "kütləvi mədəniyyət" böyüməsindən narahatdır. O, bəzən Qərbdən və onun "bəşəriyyətin qarşısında atılan öz çirkliliyindən" məyus olduğunu bildirdi.

Bu vəhşi düşüncənin yüksəldilməsi və Qərb müasirliyinin inkar edilməsində, 18-ci əsr filosofu Jean-Jacques Rousseau tərəfindən cənab Levi-Strausun hörmət etdiyi Fransız Romantizm ənənəsi çərçivəsində yazırdı. 1960-cı və 70-ci illərdə cənab Levi-Straussun əks-mədəniyyət romantizmi dövründə ictimai nüfuzunun artmasına kömək edən bir görüş idi.

Lakin bu qədər sadələşdirilmiş romantizm və sonrakı onilliklərdə inkişaf edən mədəni relativizm də fikirlərinin təhrifi idi. Cənab Levi-Strauss üçün vəhşi heç bir şəkildə nəcib və ya heç bir şəkildə "təbiətə yaxın” deyildi. Məsələn, cənab Levi-Strauss təbiətə qarşı üsyan edərək bir qəbilə kimi təsvir etdiyi Caduveo-nu təsvir edərkən susurdum və beləliklə düşmən nəsillərindən uşaqları oğurlamaqla "çoxalma" seçən nəsillərdən yayınmağa çalışdım. Şimali və Cənubi Amerika hindu tayfalarının təsvirləri adi hala gələn sentimental və pastoral klişe ilə az əlaqəlidir. Cənab Levi-Strauss da ibtidailik və müasirlik arasında kəskin fərqlər qoymuş, yazı və tarixi şüurun inkişafına diqqət yetirmişdir. Bu, tarixin bilinməsi, elmin inkişafına və Qərbin təkamül və genişlənməsinə imkan verən bir şey idi.

Ancaq Qərbin taleyindən narahat idi. Bu, onun New York Review of Books-də "öz irsini unutdurmağa və ya məhv etməyə imkan verən" yazısı idi. Müasir Qərbdə mif gücünün azalması ilə o, musiqinin mif funksiyasını aldığını irəli sürdü. Musavat, mübahisəli qüvvə və cəmiyyətin təməlində dayanan fikirləri səsləndirmək bacarığına sahib olduğunu iddia etdi. Lakin cənab Levi-Strauss, Rousseau-nun bəşəriyyətin problemlərinin cəmiyyətin təbiəti təhrif etməsindən qaynaqlandığı fikrini rədd etdi. Onun fikrincə, bu cür təhriflərə alternativ yoxdur. Hər bir cəmiyyət özünü təbiətin xammalından meydana gətirməlidir, inandığına görə qanun əsas vasitədir. Bu ağıl tətbiqi, bütün mədəniyyətlərdə və zamanlarda tapıla biləcək universalları yaratdığını iddia edirdi. Bir quruluşçu birliyin bütün bəşəriyyətin mifləşməsinin əsasını təşkil etdiyinə inandığı üçün bir quruluşçu kimi tanındı və o universal motivlərin cəmiyyətlərdə necə bir kəndin quruluşu ilə necə qurulduğunu göstərdi.

Cənab Levi-Strauss üçün hər mədəniyyətin mifologiyası müxaliflər ətrafında qurulmuşdu: isti və soyuq, xam və bişmiş, heyvan və insan. Bu qarşı olan "ikili" anlayışlar sayəsində insanlığın dünyanı dərk etməsi olduğunu söyləyirdi. Bu, əksər antropoloqların narahat olduqlarından tamamilə fərqli idi. Antropologiya ənənəvi olaraq universalları kəşf etməkdən daha çox mədəniyyətlər arasındakı fərqləri açıqlamağa çalışırdı. Mücərrəd fikirlərlə deyil, rituallar və adətlərin xüsusiyyətləri, onları toplayıb kataloqlaşdırmaqla məşğul idi. Cənab Levi-Strausun insan düşüncəsi ilə bağlı universallarını axtaran "struktur" yanaşması antropologiya anlayışına qarşı çıxırdı. Bir cəmiyyətin tətbiq etdiyi və ayinlərinin xidmət etdiyi müxtəlif məqsədləri müəyyən etməyə çalışımırdı. Clifford Geertz kimi bir sonrakı nəslin antropoloqlarının bir cəmiyyətin içərisini sanki yaxından izlədiyi və təhlil etdiyi heç bir sahə ilə maraqlanmırdı. ("Tristes Tropiques"-ni "səyahətə və kəşfiyyatçılara nifrət edirəm" ifadəsi ilə başladı.

Sahəsini silkələyən fikirlər

Ağlına görə, "Le Cru et le Cuit" (1964) -dən tərcümə olunan "Çiy və bişmiş" əsərində yazdığı kimi, "psixologiya, məntiq və fəlsəfə istiqamətində etnoqrafik araşdırma" aparmışdı.

1977-ci ildə Kanada Yayım Korporasiyası üçün radio danışıqlarında ("Mif və Mənası: Mədəniyyət Kodunu Çatdırmaq" olaraq nəşr olundu), cənab Levi-Strauss mifin struktur müayinəsinin necə davam etdiriləcəyini nümayiş etdirdi. Peruda, hava həddindən artıq soyuq olduqda, bir rahib ilk ayaqda doğulan, ya da dovşandodaqlı olanları və ya əkiz olanları çağırırdı. Hava üçün cavabdeh olmaqda günahlandırıldı və tövbə etmələri əmr edildi. Niyə bu qruplar? Niyə dovşandodaqlar və əkizlər? Cənab Levi-Strauss əkizləri qarşı-qarşıya gələn təbii qüvvələrlə əlaqələndirən bir sıra Şimali Amerika miflərinə istinad edirdi: təhdid və vəd, təhlükə və gözləmə. Bir mif, məsələn, sehrli dovşanın burnu bir döyüşdə parçalanmış, sözün əsl mənasında, bir dovşandodaq halında olan bir əkizliyi irəli sürmüşdür. Onun əmrləri ilə Peru kahini kosmik pozğunluq və əkizlərin gizli gücləri arasındakı birliklərdən xəbərdar idi.

Cənab Levi-Straussun fikirləri onun sahəsini sarsıtdı. Lakin onun tənqidçiləri çox idi. Tarixi və coğrafiyanı görməməzliyə vurduğu üçün mifləri bir yerdən və zamandan istifadə edərək, birbaşa əlaqəni və təsirini göstərmədən mifləri işıqlandırmadığı üçün tənqidçilər onu tənqid edirdilər. 1970-ci ildə etdiyi işin nüfuzlu bir tənqidi araşdırmasında Cambridge Universiteti antropoloqu Edmund Leach cənab Levi-Strauss haqqında yazırdı: "Hələ böyük nüfuzuna baxmayaraq, peşəkar həmkarları arasındakı tənqidçilər şagirdlərdən çox idi".

Cənab Leach özü, cənab Levi- Strauss, Braziliyadakı sahə işləri əsnasında, "ana dilində danışan hər hansı bir məlumatı" ilə danışa biləcəyinə və ya ilk təəssüratlarını təsdiqləmək üçün kifayət qədər qala bilməyəcəyinə şübhə edirdi. Cənab Levi-Straussın nəzəri dəlilləri, o cümlədən cannibalları və zövqlərini izah etməsi, empirik araşdırmalara etiraz edirdi. Cənab Levi-Strauss, gücünün kəşf etdiklərini şərhlərində olduğunu etiraf etdi və düşünürdü ki, tənqidçiləri bu spekulyasiyaların məcmu təsirini kifayət qədər qiymətləndirmirlər. "Niyə etiraf etmirsiniz?" bir dəfə "Levi-Straus ilə söhbətlər" (1988) adlı reportajda Didier Eribon-a dedi. "Mən sahə üçün deyil, təhsil üçün daha çox insan olduğumu kəşf etməyə çox tələsdim."

 Klod Levi-Strauss 28 noyabr 1908-ci ildə Brüsseldə anadan olmuşdur, atası Raymond Levi-Strauss və o vaxt Belçikada yaşayan anası Emma Levydir. Fransada, babası bir ravvin və atası portret rəssamı olduğu Versal yaxınlığında böyüyüb. Böyük babası İshaq Strauss, xatirələrində Berliozun bəhs etdiyi Strasburq skripkaçısı idi. Uşaqlıqda fərqli əşyalar toplamağı və onları saxlamağı sevirdi. "Ekzotik maraqlara olan həvəsim var idi", "Söhbətlər" də deyirdi. "Kiçik əmanətlərimin hamısı ikinci mağazaya getdi." Ailəsinin kolleksiyasından yəhudi antikalarının bir kolleksiyası, Parisdəki Musee de Clunyda nümayiş olunurdu; başqaları Fransa 1940-cı ildə faşistlərə yıxıldıqdan sonra talan edildi. 1927-1932-ci illərdə Klod Paris Universitetində hüquq və fəlsəfə dərəcələrini aldı, sonra yerli bir orta məktəbdə, yoldaşlarının da daxil olduğu Liseyi Janson de Sailly-də dərs aldı. – Paul Sartre və Simone de Beauvoir. Daha sonra Fransanın təsiri olan Braziliyanın San-Paulu Universitetində sosiologiya professoru oldu.

Macəra üçün bir dad.

 Antropoloq olmağa qərar verərək 1932-ci ildə evləndiyi həyat yoldaşı Dina Dreyfusun müşayiəti ilə ölkənin daxili hissələrinə səyahətlər etməyə başladı. "Peşəkar təhsilimi macəra zövqümə görə uzatmağı düşünürdüm" deyirdi. "Söhbətlər" də əlavə edərək: "İlk 16-cı əsr kəşfiyyatçılarının sərgüzəştlərindən xilas olduğumu hiss etdim." Xanım Dreyfusla evliliyi, 1946-cı ildə oğlu Laurentlə birlikdə olduğu Rose-Marie Ullmo ilə sonrakı evliliyi kimi boşanma ilə başa çatdı. 1954-cü ildə Monique Romanla evləndi və onların da Matthieu adlı bir oğlu var. Laurentdən başqa, cənab Levi-Strauss həyat yoldaşı və Matthieu, eləcə də Matthieu'nun iki oğlu tərəfindən baxılır. Cənab Levi-Strauss 1937-ci ildə tədrisdən ayrılır və özünü iş sahəsinə həsr edir, 1939-cu ildə təhsil almaq üçün Fransaya qayıdır. Lakin II Dünya Müharibəsi ərəfəsində, İngilis qoşunları ilə əlaqə yaratmaq üçün Fransa Ordusuna çağırılır. "Tristes Tropiks" əsərində Hitlerin Fransaya hücumundan sonra Majino xəttindən "nizamsız geri çəkilməsini", mal-qara yük maşınlarında qaçaraq, "qoyun qatlarında" yatdığını yazır.
 1941-ci ildə cənab Levi-Strauss, Rokfeller Vəqfinin köməyi ilə Nyu-Yorkdakı Yeni Sosial Tədqiqat Məktəbində ziyarətçi professor olmağa dəvət edildi. O, bunu "həyatımın ən məhsuldar dövrü" adlandıraraq Nyu York İctimai Kitabxanasının oxu salonunda vaxt keçirərək, Alman əsilli Amerika antropoloqu Franz Boas və rus əsilli dilçi (və quruluşçu) Roman Jakobsonla dostluq etdi. Maks Ernst, Andre Breton və Jean-Paul Sartre-nin gələcək yoldaşı Dolores Vanetti də daxil olmaqla bir sənətçi və sürrealistlər bir hissəsi oldu. Xanım Vanetti "söhbətlər" də "obyektlərə olan ehtirasını" bölüşdü, cənab Levi-Strauss və ikisi mütəmadi olaraq Manhettendə Sakit Okean Şimal-qərbindən əsərlər satan antik bir dükana baş çəkirdilər. Ekskursiyalar, cənab Levi-Straussu "insanlığın bədii xəzinəsinin bütün əsaslarını Nyu Yorkda tapa biləcəyi təəssüratı" ilə tərk etdi.

Müharibədən sonra cənab Levi-Strauss Nyu-Yorkda təhsilini davam etdirmək niyyətində idi və ona 1947-ci ilə qədər Fransa hökuməti tərəfindən mədəniyyət attaşesi vəzifəsi verildi. Fransaya qayıdarkən universitetdən gələn məktublarla doktorluq dərəcəsi qazandı. 1948 və 1949-cu illərdə Parisdəki Musee de l'Homme-da əlaqələndirici kurator idi. İlk böyük kitabı "Qohumluğun Elementar Strukturları" 1949-cu ildə nəşr olundu. (Bir neçə il sonra Prixin münsiflər heyəti Fransanın ən məşhur ədəbi mükafatı olan Goncourt bu mükafatı "Tristes Tropiks"ə vermişdi, onun xatirə və antropoloji səyahətlərinə görə bu uydurma idi.) Rokfeller Vəqfi Parisdəki "Ecole Pratiquedes Hautes Etudes"-a verdikdən sonra Sosial və iqtisadi elmlər şöbəsi yaratmaq üçün qrant, cənab Levi-Strauss, 1950-1974-cü illərdə vəzifədə qalan məktəbin direktoru oldu.

Digər mövqeləri izlədi. 1953-1960-cı illərdə Unesco-da Beynəlxalq Sosial Elm Şurasının baş katibi vəzifəsini icra etdi. 1959-cu ildə "College de France" da professor təyin edildi. 1973-cü ildə Fransa Akademiyasına seçildi. 1960-cı ildə cənab Levi- Strauss Amerikalı Antropoloq üzərində modelləşdirilmiş L'Homme jurnalını təsis etdi. 1980-ci illərə qədər cənab Levi-Straussun təsəvvür etdiyi kimi, strukturalizm poststrukturalistlər kimi tanınan fransız mütəfəkkirləri tərəfindən qovulmuşdur: Mişel Fuko, Roland Barthes və Jak Derrida kimi yazıçılar. Onlar sonsuz universallar ideyasını rədd edirdilər və tarixin, təcrübənin universal qanunlardan daha çox insan şüurunun formalaşmasında daha vacib olduğunu iddia edirdilər.

“Fransız cəmiyyəti və xüsusən Parislilər acgözlüdür" deyə cənab Levi-Strauss cavab verirdi. "Hər beş ildən bir, daha sonra ağızların yeni bir şey doldurmaq lazımdır. Və beş il əvvəl bu, strukturizm idi, indi isə başqa bir şeydir. Mən artıq "strukturalist" sözünü praktik olaraq istifadə etməyə cəsarət etmirəm, o çox pis bir şəkildə deformasiya edilir. Mən əlbəttə ki, strukturalizmin atası deyiləm." Lakin cənab Levi-Straussun quruluşçuluq versiyası, əksər tərəfdarlarından sağ çıxdığı kimi, post-strukturalizmdən də çıxa bilər. Onun monumental əsəri "Mythologiques", hətta onların ekspektoru olmasa, mifologiyaların yaradıcısı kimi irsini təmin edə bilər. Son cild, mifologiyanın məntiqinin o qədər güclü olduğunu bildirərək sona çatır ki, miflər demək olar ki, onlara söyləyən xalqlardan müstəqil bir həyat yaşayırlar. Onun fikrincə, miflər insanlıq ortamından danışır və öz növbəsində bəşəriyyətin dünyanın ən böyük sirrinə uyğunlaşan vasitələrə çevrilir: olmamaq ehtimalı, ölüm yükü.

Tərcümə edən: Eldar Əsgərov

Mənbə: Nytimes