"Dekart: Mövzular, Mübahisələr və İdeyalar" - Rüstəm Akifli

Dekart bizim hisslər vasitəsilə əldə etdiyimiz informasiyanın mütləq doğruluğuna inanmırdı. O, 10 noyabr 1619-cu ildəki təcrübəsindən sonra özünün intellektual doğuşunu yaşadı. Onun birinci addımı bildiyi hər şeyi qırağa atmaq idi. Özünü təmənnasız sübut etməzdən əvvəl hətta ən ilkin şərtlərə inanmaqdan imtina etdi. Bu dağılma və yenidənqurma aktı zamanı Dekart hiss edirdi ki, hər bir fikiri ayrı-ayrılıqda pozmaq vaxt itkisi olardı. Bunun əvəzinə o təməl hesab etdiyi duyğu qavrayışının doğru məlumat verməsi fikrinə hücum etdi. O bunu göstərmək üçün bir neçə arqument inkişaf etdirdi.

Yuxu arqumentində Dekart, yuxuda ikən tez-tez ona real görünən şeyləri xəyal etdiyini iddia edir. Bir xəyalda otağında ocaq yanında oturur və oyanarkən ocaq olmasa belə odun istilyini hiss edir. Amma fakt odur ki, ocağı hiss etməsi ona oyaq olduğunu
və nə vaxt yuxusunda olduğunu söyləməsinə imkan vermir. Üstəlik, hissləri odun istiliyini hiss etmədiyi zaman ona hiss elətdirirsə,(yəni yuxuda odun istiliyi yox idi, amma o hiss edirdi)  onda o, oyanan zaman hiss etdiyi istiliyin mövcud olduğuna inana bilməz.

Eyni şəkildə, Dekart Aldadıcı Tanrı ya da Pis Şeytan arqumentlərində bildiyi hər şeyin, onu aldatmaq üçün güclü bir varlığın işi ola biləcəyini irəli sürür. Bu vəziyyətdə o ümumiyyətlə bir bədənə sahib deyil, sadəcə hər şeydən güclü varlığın verdiyi məlumat və illüziyalardır. (Matrix filmlərinin pərəstişkarları bu konsepsiyanı tanıyacaqdırlar.) Dekart bu dəlilləri sözün əsl mənasında qəbul etmək niyyətində deyil. Məqsədi, aldanılmağın mümkün olduğunu göstərməkdir. Ətrafımızdakı dünya haqqında həqiqi məlumatı çatdırmaq üçün hisslərimizə güvənə bilmiriksə, duyğu qavrayışına görə etdiyimiz güzəştlərə də etibar edə bilmərik. 

  Dekart hisslərin qavranmasının etibarlılığına şübhə ilə yanaşdığı bir vaxtda bu, radikal bir mövqe idi. O, təklif edirdi ki, elmi müşahidə diqqətlə izlənilmə tələb edən dəyərləndirici fəaliyyət olmalıdır . İngilis empirisist hərəkatının tərəfdarları xüsusilə Dekartın fikirlərinə qarşı çıxdılar. İnanırdılar ki, bütün bilik hisslər vasitəsi ilə bizə gəlir. Dekart və tərəfdarları bunun əksini iddia etdilər ki, həqiqi bilik yalnız saf ağlın tətbiqi ilə gəlir. 

Səbəbə əsaslanan elm

Dekart hisslər vasitəsi ilə alınan məlumatlara etinasız yanaşsa da, müəyyən biliklərin başqa yollarla əldə edilə biləcəyinə inandığını əsas gətirərək, bütün problemlərə ağılın ciddi şəkildə tətbiq edilməsinin elmdə müəyyənliyə çatmağın yeganə yolu olduğunu iddia etdi. Ağılın yönəldilməsi qaydalarında Dekart bütün problemlərin ən sadə hissələrinə bölünməli və problemlərin mücərrəd tənliklər şəklində ifadə edilə biləcəyini müdafiə edir. Dekart elmlərdə etibarsız hiss qavrayışının rolunu azaltmağa, və ya aradan qaldırmağa ümid edir. Bütün problemlər ən az mənada asılı və ən mücərrəd elementlərə endirilirsə, problemi həll etmək üçün obyektiv səbəbi işə salmaq olar. 

Dekartın cəbr və həndəsəni birləşdirən işi bu prinsipin tətbiqidir. Problemlərin həkk (burada k hərfi səhvən yazılmayıb) oluna biləcəyi iki ölçülü bir qrafik yaradaraq, arifmetik və cəbr fikirləri üçün vizual lüğət hazırladı. Başqa sözlə, riyaziyyat və cəbri həndəsi formalarda ifadə etməyə imkan verdi. O, həqiqi dünyadakı cisimlərin xüsusiyyətlərini, hisslərini qavramadan daha çox ağılla yaxınlaşaraq formalarını formulalara endirməklə başa düşmək üçün bir metod hazırladı.

Səbəb bəşəriyyətin mahiyyəti kimi 

Dekart ən məşhur ifadəsi Cogito ergo sum - "Düşünürəm, buna görə də varam"dır. Dekart bu mübahisə ilə düşüncə tərzinin fərdi insanın mövcudluğunun sübutunu təklif edir. Düşüncələrin bir mənbəyi olmalıdır, düşüncə tərzi üçün bir "mən" olmalıdır. Bu məkandan irəli gələn mübahisələrdə, Dekart varlığına dair başqa heç bir şeyə əmin ola bilməyəcəyinə baxmayaraq əllərinin, saçlarının və ya bədəninin olduğuna dair bir şübhə olmadan sübut edə bilməyəcəyini düşündüyünə və düşüncələrinin olduğuna əmin olduğunu söylədi: ağıldan istifadə etmək qabiliyyəti. Dekart bu faktların ona "aydın və fərqli qavrayış" kimi gəldiyini iddia edir. Aydın və fərqli qavrayışlarla müşahidə edilə bilən hər şeyin müşahidə edilənin mahiyyətinin bir hissəsidir. Düşüncə və ağıl, aydın şəkildə dərk edildikləri üçün bəşəriyyətin mahiyyəti olmalıdır. Nəticə etibarilə, Dekart bir insanın hələ də əlləri, saçı və üzü olmayan bir insan olacağını iddia edir. Həm də insan olmayan digər şeylərin saçlarının, əllərinin və ya üzlərinin ola biləcəyini iddia edir, ancaq bir insan səbəbsiz bir insan olmaz və yalnız insanlar düşünmək qabiliyyətinə sahibdirlər. 

Biliyin imkanları 

Dekart ağılın doğma bir hədiyyə olduğuna qəti şəkildə inanırdı və həqiqi biliyi kitablardan deyil, yalnız ağılın metodik tətbiqi yolu ilə əldə edə biləcəyimizi qəbul edirdi. Bir çox kitabının ifadə olunan məqsədi mürəkkəb elmi və fəlsəfi mövzuları ən az mürəkkəb çəkildə,  oxucuların başa düşə biləcəyi dildə təqdim etmək idi. Dekart hər bir insanın ağılın "təbii işığına" sahib olduğuna inandığına görə bütün dəlillərini məntiqi düşüncə qatarı kimi təqdim edərsə, hər kəs bunları başa düşə bilər və heç kim kömək edə bilməz. Əslində "Metod haqqında söhbət"in (Discourse on Method) orijinal nəşrində Dekart öz məqsədini "Müəllif seçə biləcəyi ən mübahisəli mövzuları izah edir və bunu heç öyrənməmiş insanlar belə edə bilər. Onları başa düş" deyə ifadə edir. Daha geniş auditoriyaya çatmaq üçün, bəzən rəsmi təhsili olmayan insanlar onu başa düşmələri üçün Dekart latın dilində deyil, həmyerlilərinin dilində, fransız dilində yazırdı.

Tərcümə edən: Rüstəm Akifli

Mənbə: SparkNotes