Bu məqalə konseptual məsələlərə aydınlıq gətirmək
və xərc-fayda təhlili aparmaqla, COVID-19-un cərəyanını rasional dərk etməyə
kömək etmək məqsədi daşıyır. Bunun üçün aşağıda verilmiş rezume tələb olunur.
Bununla birlikdə, bu məqalə COVID-19 və ya hər hansı digər xəstəliklə bağlı hər
hansı bir faktiki məsələyə, habelə tibbi və ya digər texniki və ya peşə məsələlərinə
dair nüfuzlu rəhbər kimi şərh edilməməlidir. Müəllifin rəsmi tibbi və ya
epidemioloji
təhsili yoxdur.
təhsili yoxdur.
İstinad məlumatları
Koronaviruslar hər yerdə mövcuddur (onları hara baxdığımız yerdə
tapırıq) və dünyada 5-10% resperator (tənəffüs yolu ilə yoluxan xətəlik)
infeksiyaya səbəb olur və epidemiyalar zamanı üçdə birinə qədər yüksəlir.
Texniki terapiya ilə yanaşı koronavirusların xüsusi müalicəsi (yoluxmadan
qoruyan vaksin və ya müalicə edən dərman) mövcud deyildir. Rəqəmlərdən
göründüyü kimi, bu infeksiyalar həyat üçün təhlükə yaratmır. Hamımızda bu tip xətəliklər
var idi. Bu, çox vaxt səhvən "qrip" adlandırılan qripin özündən başqa
bir neçə virus infeksiyasından biridir. Ancaq bəzi ştamlar (mutasiyaya uğrayıb
müəyyən qədər fərqlənən virus), daha ağır kəskin resperator sindromu (Çindən də
gələn SARS) və Orta Şərq tənəffüs sindromu (MERS) kimi xəstəliklərdən daha təhlükəlidir,
pnevmoniya və ciddi ağciyər xəstəliklərinə səbəb ola bilər. (1,2)
2019-cu ilin dekabr ayında Çinin Hubei əyalətində 11 milyon əhalisi
olan Wuhan şəhərində sətəlcəm xəstəliyi, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının 2020-ci
ilin fevral ayında COVID-19 olaraq təyin etdiyi yeni koronavirusun
aşkarlanmasına səbəb oldu. İlk yoluxmuş insanlar heyvan ətinin və balıqların
satıldığı bazarı ziyarət etmişdilər, iki yaxın qohumu olan COVID-19 zootonik mənşəli
olması mütləq olan yarasalarda aşkarlanmışdı (bir çox koronaviruslar üçün ümumi
və nəticədə əsasən bizə məlum olan budur ki, infeksion xəstəliklərin əksəriyyəti
təsərrüfat və ev heyvanlarında yayılmışdır.). Bununla birlikdə, infeksiyanın
insandan insana ötürülməsi mümkünlüyünü göstərən epidemiya yayıldı.
Region
|
İsbat olunmuş xəstəlik halları
|
Yeni xəstələnmiş şəxslər
|
Ölüm halları
|
Yeni
ölmüş şəxslər
|
Çin
|
80.904
|
45
|
3.123
|
23
|
Dünyanın qalan hissəsi
|
28.674
|
3.949
|
686
|
202
|
Ümumi rəqəm
|
109.578
|
3.994
|
3.809
|
225
|
World Health Organisation. Coronavirus
Disease 2019 (COVID-19) Situation Report – 49.; 2020. (4)
Mövcud çaxnaşmanı nə izah edir və haqlıdırmı? Aşağıda panikanı iki
amil, yəni əhalinin məlumatlı olmaması və epidemioloji əhəmiyyəti hər zaman
aydın olmayan müxtəlif göstəricilərin əhəmiyyəti ilə izah etməyə çalışacağam.
İkincisi, planlaşdırılan vətəndaş sağlamlığına edilən müdaxilələrin xərcləri və
faydaları barədə rasional bir analiz qurmağa kömək edəcək bəzi mülahizələri açıqlayacağam.
Təklif olunan fəaliyyət kursunu qiymətləndirmək üçün "baxış nöqtələrinin"
siyahısı təklif olunur. Bu mülahizələrin hamısı məqbul deyil, ancaq ictimai səhiyyə
xidmətlərinin hərəkəti və ya hərəkətsizliyi üçün hər hansı bir rasional əsaslandırma
olmalıdır. Sonda, müxtəlif məhsulların panik şəkildə satın alınması problemi ilə
əlaqədar bir çox ictimai səhiyyə fəaliyyətində nə üçün çətinlik yarandığını
açıqlayacağam.
Reaksiya üçün əsaslandırma: cəhalət və
yatırımlar
Hamımız gec-tez öləcəyimizə görə xəstəliyin insan həyatı üçün yaratdığı
təhlükə təkcə xəstə insanın ölmə ehtimalından asılı deyil. Bu xəstəliyin insanı
öldürmə sürətindən asılıdır və bu da öz növbəsində onun nə qədər yoluxucu
olduğuna və son dərəcə xəstə insanların nə qədər yaşamasına bağlıdır. Sürət bir
miqdarın digərinin vahidlərində dəyişməsinin ölçüsüdür (7). Sürətlər həm xəstəliyə
həm rasional, həm də intuitiv reaksiyaları anlamaq üçün lazımdır. Vəba
(holera), 19-cu əsrdə xarabalıqlarda yaşayanların yarısını öldürə bilər, vərəm
(tuberkulyoz) isə demək olar ki, 100% -ni öldürürdü, lakin vəba daha qorxulu
idi. Düz də edirdilər, çünki, o çox tez yayılır və illərlə deyil, bir neçə gün
içində ölümə səbəb olur. Vərəmdən daha çox vəbadan ölmək ehtimalı var. Vərəm
snayperdir, vəba pulemyotdur.
Xəstəlik tez yayılarsa, səhiyyə sistemini alt-üst edə bilər. Bu, Çində
baş verdi. İnfeksiya və insanların ölüm sürətini nəzərə almasanız, bu rəqəmlərin
az mənası var. Çin Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzinin
hesablamalarına görə, onun tərəfindən təyin olunan halların 81% -i yüngül (sətəlcəm
və ya yüngül olmaması), 14% -i ağır, 5% -i kritik olmuşdur.(8) Bu hal nə qədər
dəhşətlidir?
Hər şeyin nə qədər tez baş verdiyini anlamaq daha vacibdir. Bir şəhərdə
80.000 insan bir neçə həftə ərzində COVID-19 virusuna yoluxmuşdur. Epidemiya,
ehtimal ki, dekabrın 31-də xəstəliyin ilk bildirilən hadisəsindən 4-6 həftə
sonra yanvarın sonu və ya fevralın əvvəlində zirvəyə qalxdı. Bu, artıq yüklənmiş
yerli səhiyyə sistemi üçün həddindən artıq (kursiv AB) yük oldu.
Əgər bu başqa yerdə baş versəydi, digər sağlamlıq sistemləri də həddindən
artıq yüklənərdi; bəlkə də daha artığı, çünki səhiyyə resursları dünyada
azalıb. Ən ağır xəstələnənlərin də əksəriyyəti öləcəkdi və bu, domino effekti
ilə nəticələnəcək, bu da hətta səhiyyə sistemi tərəfindən xidmət edilənlər
arasında olanlar belə daxil olmaqla ölüm hallarının artmasına səbəb olardı.
Eyni hesabatda ölüm nisbətinin 2.3% olduğu qeyd edilir. Bu yaxınlarda
bir xəstəxanada 1099 iştirakçı arasında aparılan bir retrospektiv tədqiqat 1,4%
nəticəsini ortaya qoydu.(6) Uyğunsuzluqlar göstərir ki, ölüm yalnız xəstəliyin
daxili xüsusiyyətlərindən deyil, həm də tibbi xidmətlərin düzgün qayğı göstərmək
imkanlarından asılıdır. Bir xəstəlik həyatı nə qədər sürətlə aparırsa, sağlamlıq
sistemlərinə də o qədər təzyiq göstərir və daha çox insanın həyatı təhlükə
altında ola bilər. Bu, mövcud narahatlıq səviyyəsini qismən izah edir.
Bəzən mövsümi qriplə müqayisə etmək üçün cəhdlər edilir. Bunları çox
diqqətlə şərh etmək lazımdır. Mövsümi qrip 1 milyard insanı yoluxdurur və 9.3
milyon nəfəri öldürür (5). Bəs niyə insanlar COVID-19-dan bu qədər
narahatdırlar? Cavab, COVID-19-un Wuhanda gücü ələ keçirməsi və səhiyyə
sistemini iflic etməsi ilə bağlıdır. Mövsümi qripdən ölüm nisbəti 1% -dən az
olduğu halda, 1918-20 illərdə İspan qripi pandemiyasından ölüm nisbəti bölgədə
2-3% idi və hələ bu mərhələdə COVID-19 üçün də qiymətləndirmə sahəsidir. Wuhandakı
halların başqa yerlərdə təkrarlanacağı təqdirdə, COVID-19 virusu geniş
yayılacaqdı və ölümlərin 2-3% -i, bundan əvvəl yaşanan Böyük Vətən Müharibəsindən
daha çox insanın ölümünə səbəb olan İspan qripi kimi qlobal əhəmiyyət kəsb edərək
ekstrapolyasiya edildi və ona şərait yaradırdı. Bu isə narahatlığı izah edir.
Reaksiya üçün əsaslandırma: xərc-fayda təhlili
Pərdə arxasında hökumətlər ictimai səhiyyə tədbirlərinin xərcləri və
faydalarını təhlil etməli olacaqlar. Bir həftə davam edən qlobal komendant
saatı yayılmanın qarşısını ala bilər, eyni zamanda əhəmiyyətli iqtisadi xərclərə
səbəb ola bilər. Xərclər və faydalar necə tarazlaşdırılmalıdır? Burada yeddi
şeyi nəzərdən keçirək:
·
Səmərəlilik.
Bu, özünü büruzə verir, lakin görülən tədbirlərin səmərəliliyi müəyyən edilməlidir.
Bir araşdırma, bir kruiz gəmisinin karantininin gəminin enməsinə icazə verilməsindən
daha çox infeksiya halları ilə nəticələndiyini göstərir. Əgər gəmi fevralın 3-də
yerə çatsaydı, 79 nəfər yoluxmuş şəxs (göyərtədəki 3700 nəfərdən) sahilə
çıxacaqdı. Bunun əvəzinə gəmi karantinə alındı və nəhayət fevralın 20-də yola
salındı, təyyarədə karantinə ciddi riayət olunmasına baxmayaraq, 619 nəfər
yoluxdu. Gəmidə yoluxma nisbəti episentrdə yerləşən Wuhan ilə müqayisədə dörd dəfə
yüksək idi. Effektiv vətəndaş sağlamlığı tədbirləri bəzən əks təsir göstərə bilər
və buna görə də yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyasında müvafiq mütəxəssislərlə
məsləhətləşmək mütləqdir.
·
Reaksiyanın
sürəti. Yuxarıda izah edildiyi kimi, infeksiya sürəti çox vacib olduğundan, əvvəllər
görülən tədbirlər daha təsirli olacaqdır. Əgər COVID-19 qrip kimi 12 yox, 3 ay ərzində
1 milyard insanı (mövsümi qrip kimi) yoluxdurarsa, təsiri daha dağıdıcı olacaqdır.
Hər hansı bir effektiv vətəndaşların sağlamlığı tədbirinin faydalarını qiymətləndirərkən
bu nəzərə alınmalıdır. Məktəblər bağlanacaqsa, nə qədər tez olsa o qədər də
effektiv olacaq; bu üsulla bağlanma müddəti daha qısa olacaq. Mən məktəblərin
bağlanmasının tərəfdarı deyiləm, ancaq bunun bir amil olduğunu və ümumiyyətlə
olub-olmadığını göstərirəm.
·
İnsan
sağlamlığına, o cümlədən sağlamlığa iqtisadi təsir. Səyahət və ticarət məhdudiyyətləri
iqtisadiyyata təsir göstərir. COVID-19-un qarşısını alaraq bir insanın rifah
halını artıran, lakin ona iqtisadi zərər verən hər hansı bir müdaxilə rifahın hər
iki tərəfi (kursiv A.B.) baxımından qiymətləndirilməlidir. İqtisadi böhranın
sağlamlığa birbaşa təsir etdiyini başa düşmək xüsusilə vacibdir (və yalnız
ümumi mənada rifaha deyil). Sərvət sağlamlıq üçün müəyyənedici bir amildir və
qlobal iqtisadi böhranın özünün nəzərə alınması vecib olan ölüm dərəcəsi
olacaqdır.
Bu çərçivədə vətənaşların sağlamlıq tədbirlərinin maliyyələşdirilməsi də
vacibdir. Qısa iş saatları və ticarətdə məhdudiyyətlər nəticəsində bir çox
insan çətinlik çəksə də, bütün fiziki işlərlə pul qazananlae evdə işləyə bilmədikləri
üçün ən pis vəziyyətdə olurlar. Xərc və fayda təhlili, xüsusən də şəhər və kənd
şərtlərini fərqləndirən müxtəlif yerli riskləri nəzərə alaraq analizi
aparılmalıdır.
·
İqtisadi
tənəzzülün faydaları. İqtisadi düşüş həm insanların rifahına, həm də əlaqəli
sahələrə müsbət təsir göstərə bilər.
Məsələn, Çində qanunsuz vəhşi heyvan bazarlarına qoyulan məhdudiyyətlər
Afrikada brakonyerliyi azalda bilər. Bu, sosial rifaha səbəb olur, mütəşəkkil
cinayətkarlığın həssas icmalara daxil olmasını və dövlət orqanlarının
korrupsiyasını azaldır.
Belə bir təsir ətraf mühitə də fayda gətirəcəkdir. Ekoloji faydanı
özünüz (gözəlliyinizə, daxili dəyərinə və başqa nəyinəsə görə) və ya insanın
rifahına indiki və gələcək gələcək töhfəsinə görə qiymətləndirməyinizdən asılı
olmayaraq (yəni yalnız "sabitlik" və ya nəvələrinizin məmnunluğuna
görə yox başqa hər hansı səbəblərə görə), mövzuya belə münasibətdə iqtisadi tənəzzül
yaxşı bir xəbərdir: karbon tullantılarının azaldılması, tullantıların
azaldılması və s.
Sosial və ya ətraf mühitin faydaları ictimai səhiyyə tədbirlərinin
iqtisadi xərcləri ilə əvəz edilə bilərmi? İnsanların rifahı ilə əlaqəli
olduqları yerdə düşünmək ağlabatan görünür. Xaricə səyahət qadağası turizmə zərbə
vura bilər və yerli iqtisadiyyata ziyan vura bilər, lakin kərgədanların nəslinin
kəsilməsinin qarşısını alırsa, bir az kompensasiya ola bilər.
İnsanlara faydası olmayan yerdə vəziyyət daha mürəkkəbdir: qeyd olunan
kompensasiya çərçivəsində kərgədanın məhv olma təhlükəsinin azaldığını da göstərə
bilərikmi? Ətraf mühitin özünəməxsus dəyəri olduğunu düşünürsünüzsə, düşünürəm
ki, bu barədə fikirləşmək vacibdir: insan olmayan ətraf mühitin faydaları
insanların sağlamlığını qorumaq üçün məhdudlaşdıran tədbirləri həyata keçirən
iqtisadi ziyandan daha yüksək olmalıdır. İqtisadiyyatın məhv olması ilə nəticələnən
insan iztirablarına COVID-19-un verdiyi əzablara daha az diqqət yetirməlisiniz.
Əks təqdirdə, mənzərəli gölün və ya qüdrətli ayının dəyərinin yalnız
bizim, cari və ya gələcək nəsillər üçün faydalı olacağını düşünürsünüz. Buna
baxmayaraq, COVID-19 virusu ilə mübarizə tədbirlərinin nəticəsi olaraq nəzərdən
keçirməyə hazır olduğunuz iqtisadi böhranın dərəcəsini təhlil edərkən bir seçim
etməlisiniz. Narahat olsa da, insanlara münasibətdə insan əli olmayan insan səadətinin
böyük çəkisini qəbul etməyə məcbur olduğumuz və ya sonuncusunu rədd etdiyimiz
bu əlverişsiz hallardan biridir.
·
İtirənlərin
və qaliblərin müəyyən edilməsi, hüquqlarının müqayisəsi. Yaşlı insanlar və
ağciyər xəstəliyi olan insanların COVID-19 virusuna eləcə də digər ciddi xəstəliklərə
yoluxma riski yüksəkdir.
Bu qrupların
qorunması bütün cəmiyyətin xeyiri ilə üst-üstə düşməlidir. Məsələn, məktəblərin
bağlanması şübhəsiz ki, yoluxma hallarını azaldacaq; lakin bu, əsas hüquqlarına
sahib olan uşaqların təhsilinə zərər verə bilər və bununla da evdə onlarla vaxt keçirən nənə və babalarına
mümkün fayda gətirir. Bu cür kompromislər ümumiyyətlə dövlət xidmətləri üçün ödəniş
hallarında vergitutma halında olduğu kimi məqbul sayılır, ancaq müəyyən bir çərçivə
daxilində. Hər hansı bir konkret tədbir barədə şərh vermirəm; məktəb bağlanması
həqiqətən uşaqlara əhəmiyyətli fayda gətirə biləcək bir nümunədir. Mən sadəcə xərclər
və fayda təhlilini tərtib etməyə çalışıram ki, bu tədbirlər nəticəsində ən çox
təcrübəsi olanlar həmişə ən çox fayda götürən olmaya bilər və onların müvafiq
hüquq və mənafeləri ölçülməlidir.
·
Həyatın
miqdarca qiymətləndirilməsi. Nə qədər həssas olsalar da, səhiyyə xidmətləri ölənlərdən
neçəsinin xəstə və yaşlı olduğunu düşünməlidir. Onların həyatı mahiyyətcə az əhəmiyyət
daşıdıqları üçün deyil, həyatlarının bitməsinə az qaldıqları üçün. Güman edə
bilərik ki, bu həftə koronavirus onlardan birini öldürməsəydi, gələn həftə və
ya həmin gün başqa bir xəstəlikdən öləcəkdilər. Bu cür xəyali hadisələr
filosofların səbəb-nəticə əlaəqsi barədə düşüncələrini əks etdirən araşdırma
mövzusudur, bu vəziyyətdə qiymətləndiriləbilən bir dəyəri var. Həyat - binar dəyişən
deyil, bir miqdardır və xəstəlik həm fərdlər, həm də bütün əhalinin
populyasiyasını azaldır. Bu azalmanın miqdarı daha tez dünyasını dəyişəcək şəxslər,
başqa sözlə xəstələr və qocalar üçün daha aşağıdır. Əhali üçün xəstəliyin qiyməti
bu xəstəliyin götürdüyü həyat miqdarıdırsa, deməli o yalnız zamanla ölçülə bilər,
çünki bütün həyat zamandır.
Bəzilərimizdə
digərlərindən daha çox həyat qalıb. Beləliklə, ictimai sağlamlıq üçün COVID-19
virusunun dəyəri nə qədər adam öldürdüyündə deyil, həm də kimləri öldürdüyünə də
bağlıdır. Bu, əlbəttə ki, bir xəstəliyin dəyərinin və ya ictimai sağlamlıq tədbirlərinin
faydalarının qiymətləndirilməsində yeganə amil deyil, ancaq həyatın məhdud
miqdarda verildiyini nəzərə alsaq, virusdan qorunma tədbirlərinin təklif etdiyi
üstünlükləri xəstəliyin dəyəri ilə qiymətləndirərkən kəmiyyət effekti nəzərə
alınmalıdır.
·
Egalitarizmin
mülahizələri. Profilaktik tədbirlər insanlara bir çox mənada fayda və zərər verə
bilər, halbuki daha az təminatlı olanlar daha çox əziyyət çəkirlər. Bu digər xəstəliklər
üçün də doğrudur, COVID-19-un onlardan çox fərqlənməyəcəyini güman etmək olar.
Şəhərlər kənd yerlərindən daha zəngin olduğu üçün, ictimai sağlamlıq tədbirləri
şəhərə xeyir verəcəkdir, çünki şəhərlərdə yoluxma riski daha yüksəkdir. Ofis
işçiləri və fabrik işçiləri fərqli yoluxma riski ilə üzləşə bi lər, lakin səyahət
məhdudiyyətləri fabrik işçilərinə daha az təsir göstərəcək, çünki bir çox ofis
işçisi evdən işləyə bilər, əksər fabrik işçiləri üçün isə bu mümkün deyil.
Varlılar çətin anları daha yaxşı atladırlar, çünki onların dar gün üçün
yığdıqları pul, kredit və ya dəstək şəbəkələrinə çıxışı var.
Nemətlərin
ədalətli şəkildə paylanmasını təmin etməyə çalışa bilərik və egalitarizmin bu
forması ictimai sağlamlıq baxımından çox cəlbedicidir. Ancaq kimsə bərabərsizliyin
özünün səhv olduğunu düşünürsə, o zaman bu rəyi xərcləri və faydaları təhlil edərək
əsaslandırmalıdır. Bərabərsizliyi artıran hər hansı bir ölçü bu cəhətdən mənfi
olaraq qiymətləndirilirsə, ölçüdə yaranan bərabərsizliyin mövqeyini və
effektivliyini ölçmək lazımdır. Mənə elə gəlir ki, bu cür mülahizələr ali səviyyədə
intuisiyaya çox ziddir. Ölüm qrupunun ümumi əhalinin daha çox və ya daha az
nümayəndəsi olmasından asılı olmayaraq daha çox ölümlə nəticələnən versiyanı
seçdiyimiz vəziyyəti təsəvvür edə bilmirəm. Ancaq bərabərsizliyi kökündən
yanlış hesab edənlər COVID-19 virusunun qlobal iqtisadiyyatdan sosial baxımdan
daha ədalətli ola biləcəyini nəzərə almalıdırlar.
Xülasə edərək,
mən rasional qərara gəlmək üçün təklif olunan ictimai sağlamlıq tədbirini qiymətləndirmək
üçün yeddi "nöqteyi nəzər" təklif etdim:
1.
Səmərəlilik.
2.
Reaksiyanın
sürəti.
3.
İnsan
sağlamlığına, o cümlədən sağlamlığa iqtisadi təsir.
4.
İqtisadi
tənəzzülün faydaları.
5.
İtirənlərin
və qaliblərin müəyyən edilməsi, hüquqlarının müqayisəsi.
6.
Həyatın
miqdarca qiymətləndirilməsi.
7.
Egalitarizmin
mülahizələri.
Bu müddəalar
bir fəlsəfi kontekstdə tərtib edilmişdir və bəziləri açıq bir siyasi kontekstdə
istifadə olunarsa, qəzəbə səbəb ola bilər. Lakin, pərdə arxasında bu amillər
qeyri-müəyyənlik qarşısında təcili tədbirlər barədə rasional qərar qəbul etməyə
kömək etməlidir. Epidemiologiya fəlsəfəsi insan sağlamlığı ilə əlaqəli olduğu qədər,
biologiya fəlsəfəsi ilə də insanın mənşəyinə bir o qədər əlaqəlidir: işıqlandırır, amma hər zaman istəyimizə uyğun
olmur.
Əlavə mülahizələr:
panik alış-veriş etmək və qarşısının alınması paradoksu
Maskalar,
lateks əlcəklər və digər faydalı əşyalar narahat insanlar və qurumlar tərəfindən
alınır. Bu, digər tibbi məqsədlər üçün lazım ola biləcək dərman vasitlərinin
(medikomentlərin) qlobal qıtlığına səbəb olur. Bir çox ictimai sağlamlıq tədbirləri
fərdi əməkdaşlığı tələb edir və onların bir çoxunun ümumi həyata keçirilməsinə
mane olan ümumi bir şey var: ortalama insan əməkdaşlıqdan itirə biləcəyi şey
qazanacağından daha çoxdur ...
Jeffrey
Rose bunu qarşısının alınması paradoksu adlandırdı: "Cəmiyyətə fayda verən
preventiv tədbir, iştirak edən ayrıca bir fərdə çox az şey verir." (10)
1940-cı illərdə 600 uşağın həyatını xilas etmək üçün difteriya əleyhinə
vaksinasiyaya ehtiyacları var idi. Buna dəyərdi, difteriya aradan qaldırıldı,
ancaq insanları peyvənd etdirməyə həvəsləndirmək bir problem idi (və qalır).
Bənzər bir
problem "panik alış-veriş"-lərə aiddir, yalnız tərs qaydada. Təchizat
almaqdan imtina etmək bir şəxs olaraq sizə çox az kömək edir; əslində, hətta
sizə zərər verə bilər, xüsusən də başqaları sizin nümunənizə əməl etmirsə.
Ancaq qlobal faydaları çox daha böyükdür.
Hər gün
özümüzü və xüsusən də uşaqlarımızı kütlənin qarşısına qoyuruq. Bu cür davranışı
qınamaq çətindir: insanlar həyatı fərqli təsəvvür etməyə çalışdılar, amma heç
biri bacarmır. Bununla belə, demokratik proseslər və müharibələr kimi ictimai səhiyyə
də bəzən bu mövqelərin bir qədər zəifləməsini tələb edir. Mesajımız sadəcə
maskaların işləməməsinə aid olmamalıdır; xüsusən də mediada maska taxan çox
sayda həkimin təsvir etdildiyi zaman bu etibar doğurmur. Ancaq bu onsuz da
moral verən bir şey olmamalıdır: hamımız daim eqoist davranırıq. Bu birbaşa ictimai
rifah hissinə, "müharibə ruhuna" və ya bu kimi bir şeyə müraciət etməlidir.
Təbliğat maşınları rəqabəti təşviq edə bildikləri kimi, şəfqət və əməkdaşlığı
da təşviq edə bilər. Bəlkə də, əməkdaşlığın mədəniləşdirilməsi və mərhəmət
hazırki dövrdə o qədər də gözə çarpan deyil, bu COVİD-19 virusunun belə sürətlə
yayılmasının müsbət tərəfi olardı.
Mənbələr:
1.
World Health Organisation. WHO Coronavirus. WHO website.
https://www.who.int/health-topics/coronavirus. Published 2020. Accessed March
8, 2020.
2.
UpToDate. Coronavirus disease 2019 (COVID-19). UpToDate.com.
https://www. uptodate.com/contents/coronavirus-disease-2019-covid-19. Published
2020.
3.
Broadbent A. Philosophy of Medicine. New York: Oxford University Press; 2019.
https://global.oup.com/academic/product/philosophy-of-medicine-9780190612139.
(p.4)
4.
World Health Organisation. Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Situation
Report — 49.; 2020.
https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200309-sitrep-49-covid-19.pdf?sfvrsn=70dabe61_2.
5.
Lockerd Maragakis L. Coronavirus Disease 2019 vs. the Flu. Johns Hopkins
Medicine.
https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/coronavirus/coronavirus-disease-2019-vs-the-flu.
Published 2020. Accessed March 10, 2020.
6.
Guan W-J, Ni Z-Y, Hu Y, et al. Clinical Characteristics of Coronavirus Disease
2019 in China. N Engl J Med. 2020:1-13. doi:10.1056/NEJMoa2002032
7.
Morabia A. History of Epidemiologic Methods and Concepts. Basel: Birkhauser
Verlag; 2004. (p.9, p.17)
8.
Wu Z, McGoogan JM. Characteristics of and Important Lessons From the
Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Outbreak in China: Summary of a Report of
72 314 Cases From the Chinese Center for Disease Control and Prevention. JAMA.
February 2020. doi:10.1001/jama.2020.2648
9.
Rocklöv J, Sjödin H, Wilder-Smith A. COVID-19 outbreak on the Diamond Princess
cruise ship: estimating the epidemic potential and effectiveness of public
health countermeasures. J Travel Med. February 2020. doi:10.1093/jtm/taaa030
10.
Rose G. The Strategy of Preventive Medicine. Oxford: Oxford University Press;
1992. (p.12)
Yorumlar
Yorum Gönder