"Bernard Mandeville" - Mark Blauq

 XVIII əsrin məşhur baxışlarından biri də insanın eqoist impulslarının yaxşı məqsədlər üçün işlədiyi inancı idi, çünki mənəvi ədalətin daxili mənası bu impulsları şüurlu formada deyil, qeyri-şüuri halda ilahi planın bir hissəsi kimi istifadə edir. Xüsusi və ictimai fəzilətlərin bu eyniləşdirilməsi Bernard Mandevil tərəfindən yazılmış “Arılar haqqında nağıl” adlı  satirik-poetik əsərin nəşr edilməsi ilə məhv edildi.
Milliyətcə fransız olan Mandevil 1670-ci ildə Dordrext (Hollandiya) şəhərində
anadan olmuş, Leyden şəhərində tibb təhsili almışdır. 29 yaşında İngiltərəyə köçür və ədəbiyyatla maraqlanır, əvvəlcə fransız dilindən tərcümə etməyə başlayıb, sonra isə özü şeirlər yazır. 1705-ci ildə "İncik bir arı, ya da dürüst olan fırıldaqçılar" adlı satirik əsərini nəşr edir. Daha sonra , 1714-cü ildə həmin əsər "Arılar haqqında nağıl, və ya Fərdi pisliklər – ümumi mənfəət"  başlığı ilə yenidən çap olunur.

Arıların haqqında nağıl ya da Fərdi pisliklər, ümumi mənfəət

  Mandevilin arqumenti çox sadə idi : mənfəət özəl və pozğun səbəblərdən görülən hərəkətin gözlənilməz bir nəticəsi olaraq çiçəklənməyə kömək edən bir mənəvi qüsurdur. Sivilizasiyanın inkişafının səbəbi insanın pisliyi, çatışmamazlıqları və şıltaqlığıdır. Dəbdəbəyə yönəlməni memarlığın və sənətkarlığın inkişafı stimullaşdırır. Qarınqululuq və qadın şıltaqlıqları ədviyyatlar, buxur və dəvəquşu lələkləri üçün uzaq ölkələrə getməyə məcbur edir. Gəmilər və limanlar tikilir, dəniz sənəti və elm inkişaf edir. İnsanların cinayət meyilləri məhkəmə, qanun, polis tədbirlərinin inkişafına kömək edir. Nəticədə sabitlik artır, mədəniyyət inkişaf edir. Amma pis əməllər olmadıqda cəmiyyətdə fəlakət baş verə bilər :

   Сравните улей с тем, что было: (Arı yuvasını, baş verənlə müqahisə edin:)

   Торговлю честность погубила. (Dürüstlük ticarəti məhv etdi.) 

   Исчезла роскошь, спесь ушла, (Dəbdəbə, təkəbbür yox oldu) 

   Совсем не так идут дела. (İşlər heç yolunda getmir.) 

   Не стало ведь не только мота, (Əliaçık bədxərc yoxa çıxdı,) 

   Что тратил денежки без счета: (Hesabsız pul xərcləyən)

   Куда все бедняки пойдут, (Hara getsin bütün kasıblar)

   Кто продавал ему свой труд?  (Hansılar ki, öz zəhmətlərini satırdılar?)

   Везде теперь один ответ: (Artıq hər yerdə bir cavab var:)

   Нет сбыта и работы нет!.. (Qazanacaq və satış yoxdur!..)

   Все стройки прекратились разом, (Bütün tikintilər birdəfəlik dayandırıldı,) 

   У кустарей – конец заказам. (Sənətkarların sifarişləri tükəndi.)

   Художник, плотник, камнерез – (Rəssam, qayıqçı, daşkəsən -)

   Все без работы и без средств. (Hamısı işsiz və vasitəsizdir.)

 ( Rus dilinə tərcümə edən. А. В. Аникина) ¹ A. V. Anikinin tərcüməsi

   Beləliklə, fərdi pisliklər ilə ictimai mənfəət arasında harmoniya var, lakin İlahi Plana görə yox, Adam Smitin sonradan "görünməz əl" adlandırdığı heç bir şəxsin özünün məqsədli şəkildə etmədiyi halda, bir parçası olduğu prossesə görə. 

   Madevilin satirası – arıların acgözlüyü və susuzluğuna baxmayaraq bal istehsal edən bir arı şanına bənzədir cəmiyyəti  - ənənəvi inancların yenidən yoxlanılmasını asandlaşdırmaq üçün, qəsdən təhqir etmək üçün yaradılmışdır.

 Dəbdəbəli malların istehsalı, idxal üçün moda,cinayət, hətta 1666-cı ildə Londonda baş vermiş yanğın kimi təbii fəlakətlər, hamısı "əmək bölgüsünə" (Mandevilin termini) töhfə verir və canlı ticarət, tam məşğulluq məqsədlərinə xidmət edir, və qənaət , mərhəmət kimi gözlənilən üstünlüklər yoxsulluq və ticarətin ümumi durğunluğulunun səbəbi kimi göstərilir. Arıların nağılı 18-ci əsrdə geniş müzakirə edilərək bütün aparıcı mütəfəkkirlər tərəfindən tənqid edilib. "Millətlərin sərvəti"ni yazarkən Adam Smitin onun haqqında düşündüyü heç cür şübhə doğurmur. O, Mandevilin düşünülməmiş sosial nəticələr doktrinasının əsasını qəbul etsə də, onun çox hissəsini rədd etdi. Mandevilin digər elmi kəşfiyyatı, onun qənaətliliyi və israfçılığı ümumi rifahın artmasına səbəb olduğu barədə fərziyyəsini müzakirə etməsi idi. Mandevil "yetişmiş bir siyasətçinin bacarıqlı rəhbərliyi tərəfindən edilən xüsusi pisliklərin" ictimai faydalara çevrilə biləcəyinə inanırdı. Bundan əlavə, əsərlərində merkantilistlərin əlverişli ticarət balansının qorunmasının vacibliyinə inamını görmək olar. Bütün bunlar, "Ümumi maraq, məşğulluq və pul nəzəriyyəsi"ndə Mandevili öz sələfi adlandırmağa imkan verən C. M. Keyns doktrinasının elementlərini çox xatırladır. 1723-cü ildə "Arıların nağılı"nın ikinci nəşri çap olunandan sonra, xalqın qəzəb dalğası yaranır. Bir birinin ardınca əxlaqçılar müəllifi qınamağı özünə borc bilirdi. Mandevil vaxtaşırı bu məzəmmətlərə cavab verərək, "Nağıl"nın növbəti nəşrlərinə özünə haqq qazandırdığı mətnləri ələvə etsə də, tənqidlər kəsilmir və mübahisələr uzun illər davam etir.

Tərcümə edən: İbrahimxəlil Məmmədov

Mənbə: Economicus.Ru