"Analitik fəlsəfəyə qarşı qitə fəlsəfəsi" - Michael Huemer

Bəziləriniz çadaş fəlsəfədəki “analitik” və “qitə” tərzlərinin fərqli olduğunu bilir, lakin bu fərqlənin nə haqqında olduğunu və ya analitik fəlsəfənin niyə daha yaxşı olduğunu bilməmiş ola bilərsiniz. Bu yazıda bu problemi həll etməyə çalışacağam. 

I.              Analitik fəlsəfə haqqında

Analitik fəlsəfə əsas olaraq ingilis dilli ölkələrdə (İngiltərə, ABŞ və s.) yayılmış olan fələsəfə anlayışıdır.
 G.E.Mur, Bertrand Rassel, A.J.Ayer kimi insanları və bu gün Amerikanın bir çox yüksək dərəcəli fəlsəfə bölümlərindəki digər insanları düşünün.

“Analitik” filosoflar əvvəllər fəlsəfənin əsas məsələsinin dili analiz etmək  (sözlərin mənalarını izah etmək) ya da anlayışları analiz etmək olduğunu düşünən insanlar idi. İndiki dövrün analitik filosofları isə sadəcə fəlsəfə ilə müəyyən tərzdə (onların əsas görüşlərindən asılı olmayaraq) məşğul olan insanlardır.

Yaxşı, bəs bu tərz nədir? Ümumiyyətlə, analitik filosoflar nə demək istədiklərini açıq şəkildə qeyd etmək, tezisləri üçün məntiqli arqumentlər irəli sürmək və bu arqumentlərə qarşı olan etirazlara (məntiqi olaraq) cavab vermək üçün əllərindən gələni edirlər.

Həmçinin, fəlsəfənin əlaqədar sahəsi olan, sözlərin mənaları haqqındakı suallara və ya anlayışlar arasındakı məntiqi və semantik münasibətlərə istiqamətlənmiş maraqları hələ də davam etməkdədir. Bir anlitik filosof ədalət haqqında danışırsa, ümumi olaraq “ədalət” anlayışının mənası, ədalət anlayışının doğruluq və dürüstlük anlayışları ilə necə əlaqəli olduğu kimi şeyləri müzakirə edəcəyini gözləyə bilərik.

II. Qitə fəlsəfəsi haqqında

Qitə fəlsəfəsi əsas olaraq kontinental Avropadan, xüsusilə də Fransa və Almaniyadan gəlir. Haydegger, Fuko kimi insanları və ekzistensialistləri düşünə bilərsiniz.

Tərzi böyük ölçüdə analitik fəlsəfənin əksidir. Qitə müəllifləri nə dedikləri məsələsində analitik filosoflardan daha az aydındır. Məsələn, müzakirəyə başlamazdan əvvəl istifadə etdikləri terminləri aydın şəkildə izah etməzlər. Tam bir izah vermir və həddindən artıq metaforadan istifadə edirlər, özünəməxsus, mücərrəd bir dillləri var (jargon).

Bir fikir irəli sürdüklərində bunun üçün bir sıra arqumentlər irəli sürürlər, ancaq bu arqumentlərdə qəti hökmlər (statement) və əqli-nəticə mərhələlərini tapmaq çox çətindir. Bir qitə fəlsəfəsi müəllifi sizə heç vaxt arqumentlərində üç tezisin (premiss) nə olduğunu deməz və ya bunları (analitik filosoflaırn tez-tez etdiyi kimi) 1. 2. 3. ifadələri şəklində qeyd etməz. Eyni zamanda etirazları birbaşa araşdırmaq və ya alternativ nəzəriyyələrlə üzləşmək üçün çox daha az səy göstərirlər. Sizi üzün bir düşüncə silsiləsinə aparacaq şeylər deyərlər. Belə ki, nəticədə “Neçə tezis vardı?”, “İkinci tezis nə idi?” və ya “İlk etiraz nə idi?” kimi suallara cavab vermək çox çətin olar.

Həmçinin, qitə fəlsəfəsində bəzi doqmatik məsələlər də var. Qitə fəlsəfəsinin əsərlərində analitik fəlsəfədən daha çox bir növ subyektivlik və ya irrasionalizmə rast gələ bilərsiniz. Yəni (əgər nə demək istədiklərini qeyri-müəyyən şəkildə anlamağı bacarsanız) gerçəkliyin müşahidəçilərə bağlı olduğunu, obyektiv olaraq düşünmənin və ya rasional olmağın mümkün olmadığını və ya istənilmədiyini müzakirə edirmiş kimi görünən hissələr tapma ehtimalınız yükəsəkdir.

Filosoflar ümumilikdə siyasi olaraq sola meyllidir. Lakin qitə filosofları isə daha ekstrimal dərəcədə solçu olmağa meyllidir (digər filosoflardan daha çox).

Digər tərəfdən qitə fəlsəfəsinin bir parçası olan Haydegger, sözün əsl mənasında “sağçı” bir baxış olan Nasizmin müdafiəçisi idi. Dolayısı ilə qitə fəlsəfəçilərinin kommunizm və nasizm kimi çılğın və qorxunc radikal siyasi baxışlara sahib olma ehtimalının daha yüksək olduğunu qeyd etmək doğru olacaqdır.

Haydeggerə qarşı Karnap

Analitik / Qitə fəlsəfəsi bölünməsindən bəhs edərkən (qitə filosofu) Martin Haydegger və (analitik filosof) Rudolf Karnap arasındakı anlaşmazlıqdan bəhs etmədən keçə bilmərik. Karnap “Dilin məntiqi analizi yolu ilə metafizikanın sıradan çıxarılması” adl məqaləsində təbii dildə yaradıla biləcək mənasız ifadələrdən (nonsensical utterances) bəhs edir. Haydeggerdən bu çıxarışı nümunə olaraq göstərir:

“Araşdırılması lazım olan yalnız varlıqdır – başqa bir şey deyil. Tək başına varlıq və ya daha artığı – Heçlik; sadəcə olmaq və olmanın ardındakı – heçlik. Yaxşı, bəs, heçlik? Heçlik sadəcə heç var olduğu üçünmü vardır? Yoxsa tamamilə əksidirmi? Heçliyin heçdən, mənfi olandan əvvəl gəldiyini deyirik. Heçliyi harda axtarırıq?  Onu necə tapa bilərik? Qayğı heçbir şeyi ortaya çıxarmaz...Narahat olduğumuz və özündən ötrü narahatlıq keçirdiyimiz şeylər əsasında heçbir şeydir. Əslində heçlik öz içində vardır. Bəs heçlik? Heçliyin özü heçlikdir.”

 (Qeyd: Bu cıxarış Haydeggerin əksər yazılarından daha açıqdır)

Karnap məqaləsində məntiqi olaraq doğru bir dildə, bu cür ifadələrin niyə aydın və konkret dillə ifadə edilə bilməyəcəyini (formulated) xəbər (predikate) məntiqi ilə açıqlayaraq davam edir.

Analitik fəlsəfə aydın şəkildə daha yaxşıdır.

Qitə fəlsəfəsi ilə maraqlanan bir çox insan mükəmməl dərəcədə yaxşı insanlardır. Bununla birlikdə, analitik fəlsəfə açıq şəkildə qitə fəlsəfəsindən daha yaxşıdır. Niyə?

A.            Tərz  

 Yuxarıda qeyd etdiyim analitik/qitə fəlsəfəsi bölünməsi haqqındakı təsvirim niyə analitik fəlsəfənin daha yaxşı olduğu dəqiq bir şəkildə izah edir.

1.             Dəqiq iddialar

2.             Dəqiq, məntiqli arqumentlər

3.             Etirazlara birbaşa cavablar

Bunların fəlsəfi (və ya digər intellektual) yazıların əsas fəzilətləri olduğunu deyə bilərəm. Bu arada Analitik fəlsəfə və Qitə fəlsəfəsi arasındakı fərq ifadəmin çox da mübahisəli olduğunu düşünmürəm. Bu iki növə aid nümunələri araşdıran hər kəs bu üç fərqi görəcəkdir.

Bunlar nə üçün önəmlidir? Çünki (və bunun mübahisəsiz olduğunu hesab edirəm) fəlsəfi fəaliyyətin bir idraki (cognitive) məqsədi vardır.  Məqsəd, oxucunun bir şey haqqındakı  bilik və anlayışını formalaşdırmaqdır. Məqsəd, məsələn, insanların beyinlərini qarışdırmaq, söz ehtiyatınızla onları təsirləndirmək, qarışıq cümlə quruluşlarının həzzini yaşamaq, ya da insanları  susmağa və sizi sorğulamaqdan əl çəkməyə razı salmaq deyil.

Bir əsərin bilik və anlayışı artıra bilməsi üçün oxucunun əsərdə nədən bəhs edildiyini anlaması lazımdır. Dalayısı ilə aydın ifadə fəlsəfi yazının əsas fəzilətidir.

Həmçinin bir oxucunun fəlsəfi bilik və anlayışını artırmaq üçün, ümumilikdə oxucuya haqqında danışılanlara inanması üçün yaxşı səbəblər verilməsi lazımdır. Çünki çoxu vəziyyətdə müzakirə olunmağa dəyər fəlsəfi düşüncələr ifadə edildikdən dərhal sonra başa düşülmürlər. Ümumiyyətlə, şəxsin əsas tezisi digər ağıllı insanların qatılmayacağı bir şeydir.

Bu səbəblə oxucu fikirinizi rasional olaraq mənimsəməyəcəksə, ümumiyyətlə, səbəblərə ehtiyac duyacaqdır. Həmçinin, digər filosofların da ortaya qoyduğu əsas etirazlarda nəyin yanlış olduğunu da anlamaları lazımdır. Bunun əvəzinə ritorika bacarığınıza görə fikirlərinizi mənimsəyərlərsə, (sofist olmanızdan təsirləndikləri kimi və ya beyinlərini etirazları düşünməyəcək dərəcədə çox qarışdırdığınız üçün) məsələ haqqında bilik və anlayış qazana bilməyəcəklər.

Dolayısı ilə məntiqli arqumentlər təqdim etmək və etirazlara cavab vermək də fəlsəfi fəaliyyətin əsas fəzilətlərindəndir.

Bunların önəmsiz olduğunu və açıqlamağa ehtiyac olmadığını düşünə bilərsiniz. Ancaq göründüyü kimi, (Qitə fəlsəfəsini Analitik fəlsəfənin yerinə seçən) bir çox insan bu nöqtələri təqdir etmir.

B.            Təlimlər.

Diqqətlə yanaşılması lazım olan bir digər nöqtə də ümumilikdə qitə filosofları ilə əlaqələndirilən əsas təlimlərin yanlış olmasıdır.

(1)          Obyektiv gerçəklik vardır.

Məsələn, gözlərinizi bağladığınızda dünyanın geri qalanının varlığını itirmirik. Dünya, insanlar (hətta insan olmayan müşahidəçilər) olmadan çox əvvəl də var idi. Dünya 4,5 milyard ildir burda ikən, insan müşahidəçilər sadəcə 20.000 – 2 milyon ildir vardır (“insan” olaraq adlandırdığımz şeyə bağlı olaraq). Dolayısı ilə dünya bizə bağlı deyil.

Bəs buna olan etiraz nədir? Başa düşə bildiyim qədərilə obyektiv gerçəkliyə qarşı bir əsas arqument var. Bildiyim qədərilə də ilk olaraq Berkeley tərəfindən ortaya atılmışdı. Berkeleyin argument belə bir şeydir: (mənim yenidən nizamlamamla)

1.             Əgər X başa düşülə bilmirsə, deməli X mümkün deyil. (tezis)

2.             Kimsənin düşünmədiyi bir şeyi düşünmək mümkün deyil. (teziz)

İzah: Əgər X-i başa düşürsünüzsə, onu düşünürsünüz.

·                Bu səbəblə, (kimsənin düşünmədiyi şey) başa düşülən bilən deyildir. (2. dən)

·                Bu səbəblə, (kimsənin düşünmədiyi şey) mümkünsüzdür. (1 və 3 dən etibarən)

·                Əgər obyektiv gerçəklik olsaydı, o zaman heç kimin düşünmədiyi şeylərin olması mümkün olardı. (“Obyektiv” mənasından).

·                Dolayısı ilə, obyektiv gerçəklik yoxdur.

(David Stove bu arqumenti The Gem (Zinət) olaraq adlandırır və ona dünyadakı ən pis arqument mükafatını verir)

Burada yalnız 2-c idəki boşluğu göstərmək istəyirəm. Analitik danışıqda bu vəziyyət əhatə dairəsinin qeyri-müəyyənliyidir (scope ambiguity). Problem budur ki, 2, 2a və 2b olaraq oxuna bilərdi:

2a. Mümkün deyil: (Bəzi X, Y-lar üçün  (X Y-i başa düşər və kimsə Y-i düşünməz)

2b. Mümkün deyil: (Bəzi X-lar üçün, (X başa düşər: (bəzi Y-lər üçün kimsə Y-i düşünməz))

tezisin doğru olması üçün 2a-nın doğru olması lazımdır, ancaq 3-6-nın izləməsi üçün də 2b-nin doğru olması lazımdır.

 Ümumiyyətlə, subyektivizm arqumenti çox daha qeyri-müəyyən şəkillərdə ifadə edilir. İnsanlar daha çox buna bəznər şeylər deyirlər:

“Ağlımızı, qavrayış sxemlərimizi, hisslərimizi istifadə etmədən bir şeyi bilməyimiz mümkün deyil. Bu səbəblə, şeyləri sadəcə olaraq onları düşündüyümüz, hss etdiyimiz, zehnimizdə təmsil edildikləri və s kimi bilə bilərik. Dolayısı ilə, şeylərin öz başlarına olduqları kimi olduğunu demək məntiqli deyildir. Əgər belədirsə, ”obyektiv gerçəklik” fikri heç bir məna ifadə etmir; mənasızdır.”

Eşitdiyim hər cür arqumenti anlamaq və onları məntiqli vəziyyətə gətirmək üçün əlimdən gələni edirəm, ancaq gerçək subyektivistlərin danışıqları ümumiyyətlə bundan daha aydındır. (Berkeley əslində ən aydın subyektivistdir).

 Hər nəsə, yuxarıdakı ifadə əslində “Zinət”-in (daha qarışıq) bir versiyasıdır və əsasında eyni xətaya sahibdir. Xəta, bilinən bir obyektin müəyyən bir zehin vasitəsilə göstərilən olduğu ifadəsinin, bu zehin tərəfindən göstərilməkdə olmasının göstərilmənin məzmunun bir parçasını təşkil etdiyi fikiri ilə qarşılaşdırlmasıdır.

Başqa sözlə: Dünyanı sadəcə xəyal etdiyim zaman xəyal edə bilirəm. Buradan, nə “dünyanı sadəcə mənim xəyal etdiyim kimi xəyal edə bilirəm”, nəticəsi çıxır, nə də “dünyanın ətrafında deyilkən orada olduğunu xəyal edə bilmirəm” nəticəsi. (Bunu edə biləcəyimi inkar etmək çox axşmaqca olardı)

(2)          Rasional və obyektiv olun

Nə üçün rasional olmağımız lazım olduğunu uzun uzun müzakirə etməyəcəyəm. Məncə bu gərəksiz təkrar olar. (Rasional düşüncə sadəcə doğru düşüncədir. ”Rasional olmamaq” üçün yaxşı bir səbəb olsaydı, bu “rasional olamamaq” dediyimiz şeyin əslində rasional olduğunu sübut edərdi.)

Amma mən burada sadəcə bir fikir adamının rasionallığıa və obyektivliyə hücum etməyə çalışdığında nələr olacağını şərh edəcəyəm. Dürüst olmaq lazımdırsa, çox az insanın açıq şəkildə “Hey, mən məntiqsizəm və sən də məntiqsiz olmalısan” dediyini eşidərsiniz. (Çox vaxt “məntiqsiz” termini mənfi bir dəyərləndirmə termini kimi görüldüyü üçün)  Amma insanların, məsələn, “şəxs obyektiv və ardıcıl olmağa çalışmalıdır” kimi rasionallığın əsas şərtini rədd etdiyini çox eşidə bilərsiniz.

Mənə görə, bu vəziyyətdə olan şey budur: Fikir adamı özünün yanlış olduğunu bilir, ancaq əlbəttə ki, bunu tam şüurlu olaraq bilməz; özünü aldadır və özünün aldatmağa davam etməyə çalışır. Əgər yanılırsınızsa, və yanlış inanclarınızı davam etdirmək istəyirsinizsə, o zaman bilavasitə rasional və obyektiv düşünməkdən qaçmağınızın lazım olduğunu bilrisiniz. Həmçinin, şeylərin açıq şəkildə ifadə olunmasına icazə verməkdən də uzaq durmalısınız. Duman, stereotilər və baş qarışıqlığı yanlış inanclarınızı qorumağınıza köməklik edəcək açar şeylərdir.

(Buna alternativ olaraq, fikir adamı sadəcə digər insanların yanlış inanclara sahib olmasını istəyə bilər və stereotip ilə baş qarışıqlığının bunu mümkün etmənin açarları olduğunu bilir)

Bu səbəblə, birinin az çox rasionallığa və obyektivliyə hücum etdiyini və ya dəqiq fikir formullarından qaçmağa çalışdığını eşitdiyimdə, bunun o şəxsin daha sonra deyəcəklərinin əksəriyyətinin yanlış olmasının demək olar ki, sübutu olaraq görürəm.

Orjinal məqaləyə çıxış imkanı verdiyi üçün Öncül Analitik Felsefe dergisi-nə sonsuz təşəkkülər. 

Tərcümə edən : Araz Əliyev
Mənbə: Fakenous