"Şüur gerçəkdir" - Massimo Pigliucci

Şüur nə qəribə bir sirr, nə də aldadıcı bir inancdır. Etibarlı və əsaslı olaraq təsirli bioloji bir gerçəklikdir.

Bu günlərdə şüuru “illuziya” olaraq etiketləmək həddindən artıq dəbdədir. Bunun nəicəsində, xüsusilə də cəmiyyət daxilində, mental həyatımız haqqında normal düşünmək yolumuzun elm tərəfindən qəti bir şəkildə səhv olduğunun göstərildi-yi təəssüratını yaradır. Bu olduqca xüsusi və texniki bir mənada düz olsa da şüur,
 açıq şəkildə insanlığın təkamül etmiş ən ayrıca xüsusiyyəti olaraq varlığını davam etdirməkdədir. Bizim, eyni ilə digər heyvanların etdiyi kimi, ancaq dünyanı təcrübə etməyimizə deyil, lakin eyni zamanda planlı olaraq təcrübələrimiz haqqında düşünməyimizə və həyatlarımızın axınını buna görə dəyişdirməyimizə imkan yaradır.

Gördüyümüz kimi, qarışıqlığın çoxu həm “şüur” həm də “illuziya” dedikdə tam olaraq nəyi nəzərdə tutduğumuzdan aslıdır. Zehin fəlsəfəsi və idrak elmi elmin nəhəng ədəbiyyatında fırlanmaqdansa, fikirlərimizi işimizə yarayacaq şəkildə nizamlamaq adına, Keith Frankish tərəfindən Aeon üçün yazılan o möhtəşəm məqaləni düşünün. Frankish, işə fenomenal şüur (phenomenal consciousness) və ixtiyar şüuru (access consciousness) arasında bir bölgü apararaq başlayır. Fenomenal şüur təcrübənin subyektiv keyfiyyətini yaradan, filosofların “qualia” adlandırdıqları şeydir. Bu, məsələn, qırmızı görmək, xurma dadmaq və ya zehin fəlsəfəsi mövzusunda məqalələr yazmağın necə bir şey olduğunu təcrübə etməyi bizim üçün (və ehtimal ki digər bir sıra heyvan növləri üçün də) mümkün edən şeydir.

Əksinə, ixtiyar şüuru şeyləri ilk mərhələdə dərk etməyimizə imkan yaradır. Frankish-inin dediyi kimi, ixtiyar şüuru, emosional biliyi zehnin yerdə qalanına və beləcə “sizə” - bu basdırılmış mental sistemlər tərəfindən yaradılan şəxs - əlçatan edən şeydir. Qırmızını görməyin necə bir şey olduğunu təcrübə etmədən həqiqətən qırmızını görürmüş ola bilməyiniz lazımdır. Frankish məqbul bir formada onu başa düşmək vəzifəmizin hələ çox əvvəllərində olduğumuzu əlavə etməsinə rəğmən, ixtiyar şüurunun illuziya olmadığını, həqiqi bir şey olduğunu qəbul edir. Bəlkə də ixtiyar şüurunun ən yaxşı bilinən tərəfi vizual sistemdir, dünyanı görməyimizə imkan yaradan mərkəzi sinir sisteminin parçasıdır. Bu sistemin anatomik, fizioloji və nevroloji tərəflərinə aid bir çox şey bilirik və ixtiyar şüurunun digər komponentlərinin də oxşar şəkildə işlədiyini və elmin, ən azından prinsipdə, onları oxşar təcrübi və müşahidəçi yanaşmalarla başa düşə biləcəyini fərz etmək ağlabatandır. Ancaq Frankish, bəzi filosofların, ixtiyar şüurunun tamamilə izahına sahib olsaydıq belə, bir tam olaraq şüur rəsmimizdən təməldə əksik olacaq şeylərin olduğunu deyə biləcəyini iddia edir. Bu hissə - fenomenal şüur – bir şeyi hiss etməyin və ya Thomas Nagel-ın klassik məqaləsi “What Is It Like to Be a Bat?” (1974)- də irəli sürdüyü şeyin (Yarasa Olmaq Necə Bir Şeydir?) təməlini yaradır.

“Dualistlər” və “İlluzionistlər” arasında zehin fəlsəfəsindəki təməl fərq burda meydana gəlir. İki tərəf də şüurun sadəcə ixtiyar verici cəhətindən daha çoxu olduğunda və hətta fenomenal şüurun qeyri-fiziki xüsusiyyətlərə sahib imiş kimi göründüyündə razılaşırlar (“necə bir şeydir” məsələsi). Kimsə burdan iki fəqli istiqamətə gedə bilər: Frankish-in elədiyi kimi, elmin bizlərə necə məmnun edici bir fenomenal şüur izahı təmin edə biləcəyini açıqlamağa girişən dilemmanın elmi qanadı və ya David Chalmers-ın kariyerasının demək olarki hamısında, məsələn kitabı The Conscious Mind-da (1996) etdiyi kimi, fenomenal şüurun elmin yetkinlik sahəsinin açıqca kənarında olduğunu iddia edən anti-elmi qanad.

Anti-elmi mövqeyi mənimsəyərək Chalmers və digərləri dualist olmaq vəziyyətində qalırlar. Dualizm, fiziki və mental fenomenlərin bir şəkildə barışmaz, iki fərqli növ varlıq olduğu düşüncəsidir. Klassik mənada, dualizm maddələrlə maraqlanır: Rene Descartes-a görə, bədən fiziki şeylərdən yaranmışdır (Latınca, res extensa), zehin isə mental şeylərdən (Latınca, res cogitans). Bu günlərdə həm fizika, həm də biologiyada əldə olunan naliyyətlər sayəsində, artıq heç kim maddi dualizmi ciddi qəbul etmir. Alternativi, hər şeyin - bədən və zehin – eyni təməl şeydən (kvarklar və s) yaranmış olduğunu, ancaq bu şeyin (burdakı boşluqlara diqqət yetirin) hər necəsə, vəziyyət beyinlərə gəldikdə və material dünyada başqa heç bir yerdə olmayan xüsusi xüsusiyyətlər ortaya çıxanda dəyişdiyini qəbul edən xüsusiyyət dualizmi olaraq adlandırılan bir şeydir. (Xüsusiyyət və maddə dualizmi arasındakı fərq barədə daha çox məlumat üçün Scott Calef-in tərifinə baxın.)

Əksinə, “illuzionistlər” fiziki cəhətdən (və ya materializm və ya başqa bir oxşar “izm”) qəbul etdikləri elmi yolu izləyirlər ki, bu da onların - müasir elmlə - nəinki hər şeyin eyni əsas növdən hazırlandığını düşündüklərini deyil, eyni zamanda fiziki mental fenomenlərdən ayıran xüsusi maneələr olmadığını düşündüklərini də göstərir. Dolayı olaraq da fenomenal şüurun bir növ illuziya olduğu baxışı geridə qalır.

İlluzionizm, keçən il The New York Review of Books-da Galen Strawson tərəfindən “irəli sürülən ən axmaq iddia” olaraq etiketlənmişdir, ancaq digər qabaqcıl filosoflar tərəfindən müdafiə edilməkdədir, xüsusilə də Daniel Dannett tərəfindən. Həqiqətən - əlbəttə maraqlı olsa da, əslində şüuru izah etməyən - maraqlı Consciousness Explained (1991) (Şüur izah edilir) kitabının yayımlanması ilə Dennett aşkar olaraq 1990-cı illərdə bu dəbi başladan şəxsdir. Həqiqətən, Dennett-in bu mövzudakı kitabları arasındakı seçimim Elbow Room: The Varieties of Free Will Worth Wanting (1984) (Hərəkət Sahəsi: İstəməkdən Azad İradə Növləri)-dir.

Burda Strawson ilə eyni hissləri bölüşsəm də, məncə, Dennett hədəfə daha yaxındır. Niyə belə olduğunu başa düşə bilmək üçün, Consciousness Explained-də verildiyi kimi, Dennett-in fenomenal şüur haqqında bir “intuisiya nasosu” olaraq adlandırdığı məşhur analogiyasını düşünək. Dennett, masaüstü və dizüstü kompüter ekranlarında görməyə vərdiş verdiyimiz simvollara oxşar bir şəkildə, fenomenal şüurun  bir  “istifadəçi illuziyası” olduğunu iddia edir. Bu şəkildə açıqlayır:

Kompüterlə əlaqə qurarkən, içində baş verən hadisələrə daxil olmaq imkanımız məhduddur. Proqramçılar tərəfindən hazırlanmış təqdimat sxemləri sayəsində mükəmməl bir audiovizual metafora, klaviatura, siçan və ekran səhnəsində interaktiv bir dram nümayişinə qonaq oluram. Mən, İstifadəçi, bir sıra xoşagələn illüziyalara şahid oluram: kursoru, komputerdə sənədimi saxladığım yerə hərəkət etdirə bilirəm(güclü və görünən bir xidmətçi) və kursoru "ora" gəldiyini gördükdə bir düyməni basaraq və əmrimdəki bir pəncərədə (ekran) onu açaraq faylı yerləşdirir kimi görünürəm. Kompüterdə müxtəlif əmrləri yazaraq, müxtəlif düymələri basaraq hər cür şeyin baş verməsini təmin edə bilərəm və bunun təfərrüatlarını bilmək məcburiyyətində deyiləm. İstifadəçi illüziyası tərəfindən təqdim olunan detallı audiovizual metaforaları başa düşməyimə əsaslanaraq nəzarəti saxlaya bilirəm.

Bu həqiqətən fenomenal şüur və onun mümkün edən təməldəki neyron qurğusu arasındakı münasibətinin olduqca güclü bir (metaforik) açıqlamasıdır. Ancaq niyə bunu “illuziya” olaraq adlandıraq ki? Anlayış ağıla kələkbazlığı, qeyri-müəyyənliyi və əks olunmaları gətirir ki, reallaşan şey qətiyyən bu deyildir. Komputer simvolları, kursor və sonrası illuziya deyildir, təməldə dayanan mexanika - dili proseslərinin səbəbi olaraq təsirli nümayişləridir. Bir çox istifadəçi üçün mexanika-dili baxımından danışmaq çox sıxıcı və bu yolla komputerlə əlaqəyə girmək çox yavaş olardı. Elə bu səbəbdən proqramçılar bizə simvolları və kursorları verdi. Ancaq bunlar səbəb olaraq təməldəki mexanika kodu ilə əlaqəlidir ki, bu da komputerdə şeyləri reallaşdıra bilməyimizin səbəbidir. Əgər illuziya olsa idi, heç bir şey reallaşmazdı - səbəbiyyət olaraq təsirsiz epifenomenlər olardılar.

Neyron mexanizmlərimizə daxil olmağa ehtiyacımız yoxdur, eyni ilə bir komputer istifadəçisinin mexanika-dilini bilməsinə ehtiyacı olmadığı kimi.

Və ya daha sadə bir nümunəyə baxaq. Maşınınızın təkərini bir illuziya olaraq alardınız?  Və yenə də, bu və ya digər tərəfə döndüyünüzdə, sizin sadə hərəkətlərinizi maşınınızın bu və ya digər tərəfə dönməsinə çevirən (getdikcə artan) mürəkkəb avtomatik və elektronik mexanizimlərin qəti şəkildə xəbardar deyilsiniz. Sükan çarxını dairəvi şəkildə çevirdikdə, avtomobilinizin təkərləri eyni şəkildə dönmür, üfüqi bir müstəvidə  sağa və ya sola sürüşürlər (buna görə də dönən sükan yerinə sağa və ya sola hərəkət edən avtomobilləriniz ola bilər). Sükan, müəyyən mənada bu və ya digər istiqamətə hərəkət etdirdiyimizdə, avtomobilin nə edəcəyini ifadə edir və belə bir qurğunu siz fərqində olmadan təsirli formada istifadə etməyinizə imkan yaradacaq bir şəkildə təməldəki qurğuya səbəbiyyət olaraq bağlı olduğu üçün işləyir.

Eyni vəziyyət fenomenal şüur üçün də keçərlidir. Sahib olduğumuz “necə bir şeydir” hissləri və düşüncələri bizim üçün dünyanı başa düşməyimizi, ona reaksiya verməyimizi və onun istiqamətini izləməməyimizə imkan yaradan (təbiətdə tamamilə fərqli olan) təməldəki neyron mexanizimlərin yüksək səviyyədə təmsilləridir. Daha çox və ya az ağıllı proqramçılar yerinə, bu səbəb olaraq təsirli təmsillər üçün tamamilə ağılsız (mindless) təbii seçmə tərəfindən meydana gələn milyardlarla illik təkamülə təşəkkür etməliyik. Onları illuziya olaraq adlandırmaq, bizi - əgər diqqətli deyiliksə - Chalmers və bənzərlərinin iddiaları qədər problemli olan metafiziki və elmi iddialara apararaq bizim düşüncəmizi yaradıcı olan reyslərdən çıxarar və Strawson “axmaq” deməkdə tamamilə haqsız deyildir.

İlluzionistlərin iddia etdiyi kimi, öz neyron mexanizimlərimizə çatmağımızın mümkün olmadığı düzdür. Amma eyni ilə bir kompüter istifadəçisinin mexanika dilini bilməsi lazım olmadığı kimi, bizim də buna ehtiyacımız yoxdur - və əslində baxsaq, bu bizim üçün daha yaxşıdır. Bu, heç bir şəkildə, bir kompüter istifadəçisi olaraq mənim hansı “qovluğun” bu məqaləni yazdığım “fayl”ı ehtiva etdiyində mənim xətalı ola bilməyimdən daha çox bizim düşüncələrimiz və hisslərimiz haqqında hər necəsə xətalı olduğumuzu eyham vurmur.

Bu illuziya mübahisəsi, sadələşdirici meyl olaraq düşündüyüm şeydən tətiklənmiş ola bilər, aşağı səviyyə açıqlamaların - bu hadisədə, neyrobioloji olan - bir şəkildə daha düz olduğu və ya yeganə düz olanlar olduğu məhkumluğudur. Bu düşüncə tərzinin yanlışlığına bir sıra yollarla aydınlıq gətirilə bilər. Əvvəlcə və ən bariz şəkildə, niyə neyrobiloji səviyyədə dayanaq? Niyə, əslində onlarda molekullardan yarandığı üçün neyronların özlərinin illuziya olduğunu deməməliyik? Dayanın, dayanın! Onlar da kvarklardan yarandığı üçün molekullar da illuziyadırlar. Və ya mətn yığımlarından ... Ve ya sahələrdən ... Və ya əsas fizika ən son nə dedisə ...

Bu düşüncə metodu əslində bəzi acgöz sadələşdiricilər üçün cəzb edicidir, ancaq yararsız olması kimi bəsit bir səbəbə görə həqiqətəndə mənasızdır. Və yararsızdır, çünki məsələ insan anlayışı olduqda, fərqli açıqlama səviyyələri fərqli məqsədlər üçün faydalıdır. Beyinin biokimyası ilə maraqlanırıqsa, uyğun açıqlama səviyyəsi, daha aşağı səviyyələri (məsələn, kvant) təməl şərt (background condition) olaraq sahə hüceyrə daxili (subcellular) olandır. Əgər beynin necə işlədiyinin daha geniş bir şəklini istəyiriksə, hüceyrə daxilindən kvanta bütün əvvəlki səviyyələri təməl şərt olaraq sahə anatomik səviyyəyə çıxarmağımız lazımdır. Ancaq əgər digər insanlara necə hiss etdiyimizdən və nəyi təcrübə etdiyimizdən bəhs etmək istəyiriksə, yanıldıcı olmaq bir kənara, ən dəyərli olan (Dannett-in simvol və kursorlarına ekvivalent olan) psixoloji açıqlama səviyyəsidir. Ki Paul ve Patricia Churchland-in köhnə təklifinin - ağrı haqqındakı xalq psixologiyası söhbətlərini daha “elmi” olan C-liflərinin (ağrı hiss etməyə imkan yaradan neyron substrat parçası) atılması ilə əvəz etməliyik - həqiqətən axmaqca olmasının səbəbi də budur. Biz son istifadəçilərin hamısını anidən mexanika dili öyrənəcəyindən və kursorları, simvolları tərk edəcəyindən daha çox belə bir şey olmayacaq.

İlluzionistlər kvark olaraq təcrübə etdiklərimizin əsil daxili mental mexanizimlərimiz kimi “olmadığını” iddia etdiklərində, əslində bir mənada haqlıdırlar. Ancaq xarici dünya haqqında dərk etdiyimiz hər şeyin bir təmsil olduğunu, özü olmadığını unudurmuş kimi görünürlər. Yuxardakı ixtiyar şüurunun ən yaxşı başa düşülən nümunələrindən biri olan və fenomenal şüuru mümkün edən vizual sistemi nəzərdən keçirin. Real olaraq, gözlərimiz, Günəşdən gələn və Dünyanın atmosferinin filtirindən keçən radiasiya müxtəliflikləri tərəfindən olduğu qədər sosial primatlar olaraq təkamül etdiyimiz xüsusi ətraf mühit tərərfindən də müəyyən edilən elektromaqnetik spektrın çox dar bir zolağını dərk edir. Başqa cür desək, heç görmədiyimiz bir yığın şey vardır.

Şüuru, suyun yaşlığından fərqli olmayan zəyif bir şəkildə görünən bir fenomen olaraq düşünün.

Dünyanı başıaşağı görməkdənsə düz bir şəkildə görməyimiz də beynin bir oynudur (bir “illuziya”?) çünki gözlərimizin optikası elədir ki xarici obyektlər torlu qişamıza düşən tərs çevrilmiş siqnallar yaradır. Dünyanı düz görək deyə beyin, qəbul edilmiş elektrik impulslarını yenidən şərh edir (bura baxın). Bəzi (ancaq hamısı deyil) insanlar başı aşağı eynək (upside down goggle) istifadə edərək bunun nə qədər qəribə olduğunu təcrübə edə bilərlər. Bu eynəklər xaricdən gələn görüntüləri siqnallar torlu qişanı xəbərdar etmədən əvvəl tərs çevirirlər, beləcə subyektlərə, beyinləri tərs dönməyi kompensasiya etməsəydi, dünyanın necə görünəcəyini göstərirlər. Bəzi fərdlərdə beyin çox sürətli adaptasiya olur və siqnal qəlibini təkrar tərsinə çevirir, dolayı olaraq dünya təkrardan “normal” görünən hala gəlir. Yəni təcrübəçilər eynəklərini çıxarana qədər ki, o zaman da bəziləri beyinləri yenidən özünü qaydaya salanadək dünyanı başı aşağı görəcəkdir. Niyə işlər bu şəkildə gedir? Çünki insan gözü optikası təməl prinsiplərdən faydalanmaq üçün təkamül etdi, ancaq insanlar tərs çevrilmiş əvəzinə düzgün şəkildə bir dünyada daha yaxşı istiqamət alacaqları üçün beyin onlar üstündə iş görməkdədir.

John Searle davamçısı olaraq, məncə şüur uyğunlaşma dəyəri ilə təkamül etmiş bir bioloji mexanizma və ona illuziya demək, böyük bir baxışdan, açıqlanması lazım olan məlumatı rədd etməkdir. Kitabı The Rediscovery of the Mind-da (1992) (Zehnin Yenidən Kəşfi), Searle belə yazır:

Dayanmadan israr etmək istədiyim şey, birinin, öz təcrübələrimiz haqqındakı açıq həqiqətləri rədd etmədən - məsələn, hamımızın şüurlu olduğu və şüurlu hallarımızın olduqca spesifik sadələşdirilə bilməyən fenomenal xüsusiyyətlər olduğu - eyni zamanda fizikanın bariz həqiqətlərini qəbul edə biləcəyidir - məsələn, dünyanın tamamilə qüvvə sahələrindəki fiziki hissəciklərdən yarandığıdır.

Burda “sadələşdirilə bilməyən” mistik bir anlayış deyildir və bir neçə yolla bəsitləşdirilə bilər. Searle-nin yönəldiyi istiqamətdən əmin deyiləm, ancaq mən şüuru, suyun yaşlığından (daha mürəkkəb olsa da) fərqli olmayan zəif bir şəkildə görünən bir fenomen olaraq düşünürəm. İndividual su molekulları bir sıra fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərə sahibdirlər ancaq yaşlıq onlardan birisi deyildir. Onlar bu xüsusiyyəti ancaq müəyyən ətraf mühit şərtləri altında və ancaq onlardan lazimi qədər çox miqdarda olduqda qazanırlar (ətraf mühit temperaturu və təzyiq baxımından). Xüsusi bir şəkildə, suyun xüsusiyyətləri ancaq molekulların nizamına və sayına əsaslanmır ancaq eyni zamnada molekulların özlərinin necə yarandığına da əsaslanır. Atomların içərisində fərqli sayda neytron və ya elektron ya da fərqli atom sayına sahib olsalar idi fərqli xüsusiyyətləri olardı.

Eyni vəziyyət bütün mental fenomenlər üçün də keçərlidir, ixtiyar şüuru və fenomenal şüurun ikisi də daxil olmaq üzrə. Onun haqqında qəribə heç bir şey olmamasına rəğmən (bütün dualizm formalarına yaxşı yol), neyronların spesifik sayları və nizamları bu fenomenləri yaratmaq üçün yetərli olmur. Daxil olan neyronların eyni zamnada düzgün maddədən yaranması (və bu maddəni istehsal etməsi) lazımdır: hiyləni reallaşdıran şey ancaq onların beyində necə nizamlandığı deyildir, eyni zamanda karbon əsaslı hüceyrələrin sahib olduğu, silikon əsaslı alternativin sahib ola biləcəyi və ya ola bilməyəcəyi (bu açıq bir emprik sualdır) və kartonun mütləq ki, sahib olmadığı müəyyən xüsusi fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlər də lazımdır.

Fenomenal şüurun izahının, insan beynini dərk etməyimiz öz kompüterlərimizin daxili işlərini dərk etməyimiz ilə müqayisə edilə bilər olduğu zaman, neyroşünas və təkamül biologiyasından gələcək (əgər gələcəksə təbii – sırf bir şey bilmək istədiyimizdən, onu həqiqətən bilməyin bir yolunu axır əvvəl tapacağımıza bir qarantiyamız yoxdur) nəticə çıxacaqdır. Bu halda, bizim kompüterlərlə qarşılıqlı bir şəkildə işləməyimizə imkan yaradan və dünyada bioloji orqanizmlər olaraq həyatda qalmağımıza və çoxalmağımıza imkan yaradan təməldəki mexanizmlər və istifadəçi dostu səbəb olaraq təsirli təmsillərin (illuziyaların deyil!) arasındakı münasibəti açıqca görə biləcəyik.

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: Aeon