"Heyvanların nə düşündüyünü həqiqətən bilə bilərikmi?" - Jacob Beck

 “Dünyanın ən balaca şimpanzesi” Sarah, 60-cı ad günündən bir az əvvəl iyun 2019-cu ildə öldü. Həyatının böyük əksəriyyətini elm adamlarına Homo sapiens-in yaşayan ən yaxın qohumlarının düşüncələrinə aid məlumatları təmin edən bir araşdırma təcrübəsi olaraq keçirdi. Sarah-ın ölümü olduqca təməl bir sualı düşünməyimiz üçün fürsət verir: insan olmayan heyvanların nə düşündüyünü həqiqətən bilə bilərikmi? 
 Fəlsəfəçi keçmişimdən faydalanaraq cavabın xeyr olduğunu iddia edirəm. Heyvanların düşüncələrini başa düşmək bacarığımızın təməl sərhədləri var.

Heyvanların düşüncələri

Heyvanların düşünə bildiyinə aid çox az şübhə var. Davranışları əksi düşünülməyəcək qədər detallıdır. Amma heyvanların tam olaraq nə düşündüyünü bilmək son dərəcə çətindir. Bizim insan dilimiz onların düşüncələrini ifadə etməyə uyğun deyilmiş kimi görünür.

Sarah bu tapmacanı nümunələndirmişdir. Məşhur bir tədqiqatda müəyyən bir davranış sırasını tamamlamaq üçün xətasız bir formada düzgün parçanı seçmişdi. Bananlara çatmaqda çətinlik çəkən bir insan göstəriləndə, açar yerinə çubuğu seçmişdir. Qəfəsdə qalmış biri göstəriləndə isə çubuq yerinə açarı seçmişdir.

Bu da tədqiqatdakı tədqiqatçıları, Sarah-nın məqsədli, inanclı və bilik dolu bir “zehin nəzəriyyəsi” olduğu nəticəsini çıxarmağa yönəltmişdir. Ancaq digər tədqiqatçılar o dəqiqə etiraz etmişdilər. Sarah-ın baxış bucağını öz insan anlayışlarımız ilə düzgün bir şəkildə başa düşə biləcəyimizə aid şübhələri olmuşdu. Keçən on illər ərzindən onlarca yüzlərcə başqa tədqiqat aparılmış olsa da şimpanzelərin zehni anlayışlarının düzgün bir şəkildə necə müəyyən edilə biləcəyinə aid fikir ayrılıqları hələ də davam edir.

Heyvanların düşüncələrinin müəyyən edilməsinin çətinliyi dil istifadə edə bilməməklərindən qaynaqlanır. Sarah-a inkişaf etməmiş bir dil öyrədildiyində nə düşünə bilər sualı bəsit bir formada sözlərinin  nə mənaya gələ biləcəyi sualına çevrildi.

Sözlər və Mənaları

Sözlərə məna yükləmək probleminin 20-ci əsr fəlsəfəsinə istiqamət verən bir vəsvəsə olduğu görülmüşdür. Bir çox fəlsəfəçi ilə yanaşı həmin əsrin ikinci yarısının ən təsirli fəlsəfəçisi W.V.O. Quinidə məşğul etmişdir.

Harvard professoru olan Quin, xarici bir dildən tərcümə etmək üçün nələr lazım olduğunu xəyal etməsi ilə məşhurdur – o, bu layihəsinə radikal tərcümə adını vermişdir. Bunun nəticəsində Quin, hər zaman bir-biri ilə bərabər dərəcədə yaxşı olan tərcümələr olacağı nəticəsinə gəlmişdir. Bu səbəbdən dildəki sözlərin mənasını əsla tam olaraq müəyyənləşdirə bilmərik.

Quin xarici dili bütün insan dillərindən tamamilə əlaqəsiz olaraq xəyal etmişdi, amma mən burada nümunə olaraq Almancanı istifadə edəcəm. Xarici dildə danışan insanın bu cümləni qurduğunu düşünün: “Schnee ist weiss.” Dostları cümləni doğru qəbul edərək gülümsəyir və başlarını tərpədirlər. Bu təəssüf ki, cümlənin mənası mövzusunda bir şey demir. Düzgün olan bir çox şey var və cümlə bunların hər hansı birini nəzərdə tutmuş ola bilər.

Amma xarici dildə danışanların təsdiqlədiyi (“Schnee ist kalt”, “Milch ist weiss”, vb.) və rədd etdiyi (“Schnee ist nich weiss”, “Schnee ist rot”, vb.) başqa cümlələr də olduğunu və bunların oxşar vəziyyətə görə dəyişdiyini (məsələn ancaq qar yağarkən “Schnee!” dediklərini) fərz edək. İndi əlinizdə daha çox sübut olduğundan və eyni söz fərqli cümlələrdə ortaya çıxdığından təxmininiz daha sərhədli olacaqdır. “Schnee ist weiss”ın nə mənaya gəldiyinə aid biliyə əsaslanan bir təxmin irəli sürə bilərsiniz.

Buradan ümumi bir dərs çıxarıla bilər: bir dilin cümlələrini ancaq sözlərini digər bir dilə tərcümə edə bildiyimiz ölçüdə o dilə tərcümə edə bilirik.

Amma indi strukturu təməl mənada digər bütün dillərdən fərqli olan bir dil düşünün. Bunu necə tərcümə edə bilərik? Əgər cümlələri tərcümə etmək üçün sözləri tərcümə etmək lazımdırsa, amma o dilin “sözləri” bizim sözlərimizə uyğun gəlmirsə, cümlələrini də özümüzünkülərə uyğunlaşdıra bilmərik. Cümlələrin nə mənaya gəldiyini bilə bilmərik.

Bilinməyən dil bilikləri

Heyvanların düşüncələri bilinməyən bir dilin cümlələri kimidir. Bizim dilimizin sözlərdən yaranmasından tamamilə fərqli bir tərzdə hissələrdən yaranır. Bu səbəbdən heyvanların düşüncələrində bizim sözlərimizə uyğun gələn ünsürlər yoxdur, yəni onların düşüncələrini cümlələrimizə tərcümə etməyin dəqiq bir yolu yoxdur.

Bu arqument bir bənzətmə ilə daha da gücləndirilə bilər.

Mona Lisa-nın düzgün tərcüməsi necə olar? Əgər cavabınız, Mona Lisa bir tablo olduğu və tabloların cümlələrə tərcümə edilə bilməyəcəyi üçün bunun pis soruşulmuş sual olduğudursa... əslində mən də tam olaraq bunu deyirəm. Tablolar kətan üzərindəki rənglərdən yaranır, sözlərdən deyil. Dolayı olaraq əgər Quine tərcümə üçün sözlərin sözlərə tərcümə edilməsi lazımdır mövzusunda haqlıdırsa, tabloların cümlələrə tərcümə edilməsini gözləməməyimiz lazımdır.

Yaxşı, Mona Lisa həqiqətən tərcüməyə qarşı davamlıdır? “Bu tablo hiyləgərcə gülümsəyən bir qadın olan Lisa del Giocondo-nu təsvir edir” kimi kobud bir təsvir verməyi yoxlaya bilərik. Burdakı problem hiyləgərcə gülümsəmənin bir çox yolunun olması və Mona Lisa-nın bunlardan sadəcə biri olmasıdır. Onun gülümsəməsini əldə etmək üçün daha çox detala ehtiyacımız var.

Bu səbəbdən tablonu rəngli piksellərdən yaranan minlərcə hissələrə bölərək “1-ci mövqe qırmızı, 2-ci mövqe mavi, ....” kimi bir mikro təsvir yaratmağa çalışa bilərik. Amma bu yanaşma tərcümə yolu ilə yenidən yaratmaq göstərişlərini qarmaşıq bir hala gətirir.

Bunun müqabilində New York Times-ın bu günkü nömrəsinin ilk səhifəsini yenidən yaradacaq təlimatlar verə bilərəm: “Əvvəlcə T düyməsinə bas, sonra H düyməsinə, sonra E düyməsinə, ... ”. Amma bu təlimatlar səhifənin məzmunundan çox fərqli bir şey deyəcəkdir. Bunlar hansı düymələrə basılacağını göstərir. Gəlir bərabərsizliyini, Trump-ın son tweet-lərini ya da bağçaya gedən uşağınızı Manhattan-ın elit məktəblərinə necə göndərə biləcəyinizi göstərmək xüsusiyyətində olmayacaqdır. Eyni şəkildə Mona Lisa, gülümsəyən bir qadını təsvir edir, bir qrup rəngli pikseli deyil. Yəni mikro təsvir, tərcümə olunmayacaqdır.

Düşüncənin təbiəti

Bu vəziyyətdə mənim məsləhətim heyvanların düşüncələrini Mona Lisa-nı təsvir edər kimi kateqoriyalaşdırmaq olacaqdır. Fərziyə etmək mümkündür, amma qəti danışmaq mümkün deyil.

Mona Lisa bənzətməsi həqiqi mənada başa düşülməməlidir. Burdakı düşüncə heyvanların “rəsmlərlə düşündüyü” deyil, bəsitcə insani cümlələrlə düşünmədikləridir. Nə də olsa, Sarah kimi inkişaf etməmiş dilləri tədqiqat apararaq öyrənməyə müvəffəq olan heyvanlar belə üç yaşındakı insanların rahatlıqla öyrəndiyi o zəngin, təkrarlamalı söz sırasını əsla qavramırlar.

Sarah və digər heyvanların düşünə bilməsinə aid bir çox sübuta rəğmən qəribə bir şəkildə tam olaraq nə düşündüklərini deyə bilməyəcək vəziyyətdəyik. Onların düşüncələri bizim dilimizdən çox fərqli bir strukturdadır.

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: The Conversation