insanlar tərəfindən "qavrana" bilər - o, anlayışları (və buradan "niyyətlər" və ya mənalar) zehni varlıqlar deyil, mücərrəd varlıqlar ilə eyniləşdirdi. Ancaq bu mücərrəd varlıqları "qavramaq" hələ də fərdi psixoloji aktdır. Bu filosofların heç biri, bir sözün başa düşülməsinin (niyyətini bilmək) sadəcə müəyyən bir psixoloji vəziyyətdə olma məsələsindən şübhə etmirdilər (birinin ağlındakı ədədləri bir amil olaraq necə hesablayacağının bilinməsi, sadəcə çox qarışıq bir psixoloji vəziyyətdə olmaqdan ibarətdir.)
(*Extension
– anlayışın həcmidir, bir anlayışın öz içərisinə daxil etdiyi elementləri ifadə edir. Məsələn, “ağac”
anlayışı öz içərisinə “şam”, “küknar”, “palıd” və s. elementləri daxil edir. İntension - isə anlayışın məzmunu, anlayışın içərisinə
daxil etdiyi elementlərin ortaq xüsusiyyətlərini ifadə edir. Məsələn, “küknar”,
“şam” və “palıd” ın daxil olduğu “ağac” anlayışın intensionu gövdəyə, yarpağa malik olması və s. dir. Extension artıqda intension azalır və yaxud da əksinə. Mətndə tərcüməçi tərəfindən bu ifadələr uyğun
olaraq extension - genişlənmə və intension
- niyyət kimi tərcümə edilmişdir. İntension anlayışın məzmunudur, extension anlayışın həcmidir. – Red.)
İkincisi,
zamanla sıradan çıxmış "böyrəyi olan varlıq" və "ürəyi olan
varlıq" iki termin nümunəsi, iki terminin eyni genişlənməyə sahib ola biləcəyini,
amma yenə də niyyət baxımından fərqli olduğunu göstərir.
Amma bunun
tərsinin qeyri-mümkün olduğu açıqlandı: iki termin, genişlənməsi baxımından fərqlənə
bilməz və eyni niyyətə malikdir. Maraqlıdır ki, bu mümkünsüzlüyə dair heç bir
arqument təqdim olunmadı. Çox güman ki, bir terminə uyğun gələn anlayışın
yalnız xəbərlərin birləşməsi olduğunu düşünən qədim və orta əsr filosoflarının ənənələrini
əks etdirir və buna görə də bir terminə uyğun gələn anlayışın, terminin genişlənməsinə
(extension) düşməsi üçün hər zaman zəruri
və kifayət qədər şərt təmin etməlidir. Karnap kimi filosoflar üçün, doğrulanan
məna nəzəriyyəsini qəbul edən bir terminə uyğun gələn anlayış (ideal vəziyyətdə,
terminin "tam mənası" var idi),
genişlənmə meyarını təmin etmişdir (yalnız "zəruri və kifayət qədər
şərt" mənasında deyil, müəyyən bir şeyin genişlənməyə düşüb-düşmədiyini
tanımanın güclü mənasında). Beləliklə, məna nəzəriyyəsi iki mübahisəsiz fərziyyəyə
söykəndi:
(1) Bir
terminin mənasını bilmək sadəcə müəyyən psixoloji vəziyyətdə olmaqdan ibarətdir ("Psixoloji vəziyyət" mənasında,
yaddaş və inanc vəziyyətlərinin "psixoloji vəziyyətlər" olduğu; əlbəttə,
heç kim bir sözün mənasını bilməyin, davamlı şüur vəziyyəti olduğunu
düşünmürdü).
(2) Bir
terminin mənası onun genişlənməsini (extension)
müəyyənləşdirir (niyyətin (intension)
eyni olması genişləmənin eyni olması deməkdir).
Mübahisə edərəm
ki, bu iki fərziyyə heç bir məna anlayışını, eləcə də hər hansı bir anlayışı
yerinə yetirmir. Ənənəvi məna anlayışı yanlış nəzəriyyəyə əsaslanan bir anlayışdır.
Mənalar ağıldadır?
Aşağıdakı elmi-fantastika nümunələri üçün, haradasa
Əkiz Dünya adlandıracağımız bir planetin olduğunu fərz edək. Əkiz Dünya,
Dünyaya çox bənzəyir: əslində, Əkiz Dünyadaki insanlar hətta ingilis dilində
danışırlar. Əslində, elmi-fantastika nümunələrimizdə müəyyən edəcəyimiz fərqlərdən
əlavə, oxucu Əkiz Dünyanın eynilə Dünyaya bənzədiyini zənn edə bilər.
Baxmayaraq ki, hekayələrim buna bağlı olmayacaq, amma əgər istəsə, Əkiz Dünya da
eyni bənzəri olan Doppelganger-ə sahib olduğunu güman edə bilər.
Təəccüblü
deyil ki, Əkiz Dünyadaki bəzi insanlar (özlərini "Amerikalılar",
"Kanadalılar", "İngilislər" və s. adlandıranları fərz edək
) ingilis dilində danışsalar da, Əkiz Dünyada danışılan İngilis ləhcələri ilə
standard İngilis dili arasında bir neçə kiçik fərq var.
Əkiz
Dünyanın xüsusiyyətlərindən biri də mayenin H2O deyil "su"
adlandırılmasıdır, amma bu maye çox uzun və mürəkkəb kimyəvi formulu olan fərqli
bir mayedir. Bu kimyəvi formulu sadəcə XYZ olaraq qısaldacağam. Fərz edək ki,
XYZ-normal temperaturda və təzyiqdə sudan ayrılmazdır. Həmçinin, Əkiz Dünyanın
okeanlarının, göllərinin və dənizlərinin sudan deyil XYZ-dən ibarət olduğunu,
Əkiz Dünyada su deyil XYZ yağışı yağdığını və s. fərz edək.
Əgər
Dünyadan olan bir kosmik gəmi Əkiz Dünyaya gələrsə, ilk fərziyyə
"su"yun Dünyada və Əkiz Dünyada eyni məna daşıması olacaqdır. Bu fərziyyə,
Əkiz Dünyadakı "su"yun XYZ olduğu aşkar edildikdə düzəldiləcək və
Dünya kosmik gəmisi bir qədər aşağıdakı şəkildə məlumat verəcəkdir:
"Əkiz Dünyada "su" sözü XYZ deməkdir".
Simmetrik
olaraq, əgər Əkiz Dünyadan bir kosmik gəmi Dünyaya gələrsə, ilk fərziyyə
"su" sözünün Əkiz Dünyada və Dünyada eyni məna kəsb etməsi olacaq.
Dünyadakı "su"yun H2O olduğu aşkar edildikdə, bu fərziyyə düzəldiləcək
və Əkiz Dünya kosmik gəmisi belə məlumat verəcək:
"Dünyada "su" sözü H2O mənasını
verir".
Qeyd edək
ki, "su" termininin genişlənməsi (extension)
ilə bağlı problem yoxdur: sadəcə sözün
iki mənası var (dediyimiz kimi) ; sadəcə suyun mənası, Əkiz Dünyada istifadə
edildiyi mənada, "su" dediyimiz su deyil, eynilə Dünyada istifadə
edildiyi mənada, Əkiz Dünyalıların "su" dediyi su deyil. Su mənasında
"su" sözünün genişlənməsi, H2O molekulundan və ya bu kimi bir şeydən
ibarət olan bütün boşluqların məcmusudur; su mənasında suyun genişlənməsi, XYZ
molekullarından və ya bu kimi bir şeydən ibarət olan bütün boşluqların məcmusudur.
İndi təxminən
1750-ci ilə geri dönək. İngilis dilli tipik Dünyalı suyun hidrogen və oksigendən
ibarət olduğunu bilmirdi və eynilə, İngilis dilli tipik Əkiz Dünyalı suyun
XYZ-dən ibarət olduğunu bilmirdi. Oskar 1 tipik İngilis dilli Dünyalı olsun və
Oskar 2 onun Əkiz Dünyadakı bənzəri olsun. Oskarın (1) su haqqında bir inancı
olmadığını fərz edə bilərsiniz, hansı ki həmçinin, Oskarın (2) "su"
haqqında inancı yoxdur. İstəsəniz Oskar (1) və Oskarın (2) görünüşdə,
duyğularda, düşüncələrdə, daxili monoloqda və s. tamamilə eyni olduğunu düşünə
bilərsiniz. Yenə də, 1750-ci ildə də Dünyada "su" termininin genişlənməsi
eynilə 1950-ci ildə olduğu kimi H2O şəklində idi; və 1750-ci ildə Əkiz Dünyada
"su" termininin genişlənməsi 1950-ci ildə olduğu kimi XYZ idi. Eyni
psixoloji vəziyyətdə olmalarına baxmayaraq, Oskar 1 və Oskar 2 "su"
terminini fərqli şəkildə başa düşdü, və o dövrün elmi vəziyyətini nəzərə alsaq,
elmi cəmiyyətlərin "su" terminini fərqli şəkildə başa düşdüklərini kəşf
etmələri hardasa əlli il çəkərdi. Beləliklə, "su" termininin genişlənməsi
(və əslində, bu terminin intuitiv preanalitik istifadədə "mənası") danışanın psixoloji vəziyyətinin
özbaşına funksiyası deyildir.
Amma
etiraz edilə bilər ki, "su" termininin 1750 və 1950-ci illərdə (hər
iki Dünyada) eyni genişlənməyə (extension)
sahib olduğunu niyə qəbul etməliyik? Fərz edək ki, bir stəkan suya işarə edib
"bu mayenin su adlandığını"
deyirəm. Su ilə bağlı "hərtərəfli tərifim" haqqında bəzi empirik fərziyyələr
vardır: işarə etdiyim maye kütləsi, mənim və dilçi cəmiyyətimdəki digər
danışanların çoxunun "su" olaraq adlandırdığı digər şeylərlə müəyyən
bir əlaqə var (deyək ki, x y ilə eyni mayedir, və ya x y ilə eynidir). Əgər bu
fərziyyə yanlışdırsa, məsələn, mən (mənə məlum deyil) bir stəkan suya deyil,
bir stəkan arağa işarə edirəmsə, o zaman mən böyük tərifimin qəbul olunacağını
düşünmürəm. Beləliklə, hər tərəfli tərif ,"ləğv edilə bilən" vacib və
kifayət şərt olaraq adlandırıla bilən şeyləri ifadə edir: su olması üçün
lazımlı və kifayət şərt, şüşə içərisindəki əşyalarla eyni (m) əlaqəni
daşımaqdadır; lakin, bu yalnız empirik fərziyyənin yerinə yetirildiyi təqdirdə
zəruridir və kifayətdir. Əgər tətmin olmazsa, o zaman lazım olsa,
"ehtiyat" şərtlərindən biri aktiv hala gəlir.
Əsas məqam,
eyni (m) əlaqənin nəzəri bir əlaqə olmasıdır: bir şeyin bununla eyni maye
olub-olmaması qeyri-müəyyən bir elmi araşdırma tələb edə bilər. Beləliklə,
1750-ci ildə bir ingilis dilində danışanın XYZ-i "su" olaraq
adlandırmış ola bilməsi, ancaq varislərinin 1800 və ya 1850-ci illərdə XYZ suyu
olaraq adlandırmayacağı, aradaki ortalama danışan üçün suyun mənasının dəyişdiyi
mənasına gəlmir. 1750-ci ildə və ya 1850-ci ildə və ya 1950-ci ildə, məsələn
Miçigan Gölündəki mayeyə "su" örnəyi olaraq işarə edilmiş ola bilər.
Dəyişən şey, 1750-ci ildə yanlışlıqla XYZ-in Miçigan gölündəki maye ilə əlaqəsi
olduğunu düşünərkən, 1800 və ya 1850-ci illərdə bunun belə olmadığını biləcəkdik.
İndi
elmi-fantastik hekayəmizi dəyişdirək. Molibden qabların və tavaların alüminium
qablardan ayırd edilə bilmədiyini və tavaların bir mütəxəssis tərəfindən
qorunduğunu fərz edəcəyəm. İndi molibdenin Əkiz Dünyada alüminiumun Dünyada
olduğu qədər məşhur olduğunu və alüminiumun Əkiz Dünyada molibdenin Dünyada
olduğu qədər nadir olduğunu fərz edək. Son olaraq, "alüminium" və
"molibden" sözlərinin Əkiz Dünyada işlədilməsini fərz edəcəyik:
"alüminium" molibdenin və "molibden" isə alüminiumun
adıdır. Dünyadan bir kosmik gəmi Əkiz Dünyaya getsəydi, Dünyadan gələn
qonaqlar, xüsusilə, Əkiz Dünyalı olduqlarını dedikdə, "alüminium" qab
və tavaların alüminiumdan hazırlanmadığından şübhələnməzlər. Ancaq bu iki hal
arasında ciddi bir fərq var. Dünyadan olan bir metallurq, asanlıqla
"alüminium"un molibden olduğunu söyləyə bilər, eynilə, Əkiz Dünyalı
bir metallurq alüminiumun "molibden" olduğunu eyni dərəcədə asanlıqla
söyləyə bilər. (Əvvəlki cümlədəki sitatlar Əkiz Dünyalıların istifadələrini
göstərir.) Halbuki 1750-ci ildə Dünyada və ya Əkiz Dünyada heç kim suyu
"su"dan ayırd edə bilməzdi, alüminiumun "alüminium"la
qarışdırılması, dilçi icmaların yalnız bir hissəsini əhatə edir.
Bu nümunə əvvəlki
nümunə ilə eyni nöqtəni göstərir. Əgər Oskar (1) və Oskar (2) müvafiq olaraq
standart Dünya İngilis dilində və Əkiz Dünya İngilis dilində danışanlardılarsa
və hər ikisi də nə kimyəvi, nə də metallurgiya baxımından inkişaf etmiş deyilsə,
"alüminium" sözünü istifadə etdikdə psixoloji vəziyyətlərində heç bir
fərq olmaya bilər; buna baxmayaraq,
"alüminium”un genişlənməsinin (extension)
Oskar (1)in dialektində alüminium, Oskar
(2)nin dialektində isə molibden olduğunu söyləməliyik.(Həmçinin onu da deməliyik
ki, Oskar (1) və Oskar (2) "alüminium" sözüylə fərqli şeyləri ifadə
edirlər; Dünyada "alüminium" Əkiz Dünyada olduğundan fərqli bir mənaya
sahibdir və s.) Bir daha danışanın
psixoloji vəziyyətinin sözün genişlənməsini ( və ya preanalitik danışmağın mənasını)
müəyyən etmədiyini görürük.
Bu nümunəni
daha da müzakirə etməzdən əvvəl elmi-fantastika olmayan bir nümunə təqdim
edim. Mənim kimi olduğunuzu və bir
fıstıq ağacına qaraağac deyə bilməyəcəyinizi fərz edək. Hələ də dialektimdəki
qaraağac genişlənməsinin başqalarının dialektindəki qaraağac genişlənməsi ilə
eyni olduğunu deyirik, başqa sözlə, hər ikimizin dialektində də bütün qaraağac
ağaclarının və bütün fıstıq ağaclarının genişlənməsi "fıstıq" genişlənməsidir. Beləliklə, mənim dialektimdəki qaraağac sizin
dialektinizdəki "fıstıq"dan fərqli genişlənməyə sahibdir (olmalı
olduğu kimi). Genişlənmələrdəki bu fərqin düşüncələrimizdəki bəzi fərqliliklərdən
qaynaqlandığına həqiqətən inanmaq olarmı? Qaraağac ağacı anlayışım, fıstıq
ağacı anlayışımla tamamilə eynidir (etiraf etdiyim üçün utancımdan qızarıram).
Kimsə cəsarətlə "qaraağac"ın genişlənməsi ilə "fıstıq"
genişlənməsinin dialektimdəki genişlənməsi ilə arasındakı fərqin psixoloji vəziyyətimdəki
bir fərqlə izah oldunduğunu təsdiqləməyə çalışarsa, onda biz həmişə bir
"Əkiz Dünya" nümunəsi yaradaraq onu təkzib edə bilərik- sadəcə
"qaraağac" və "fıstıq" sözləri Əkiz Dünyada istifadə
olunmalıdır (əvvəlki nümunədəki "alüminium" və "molibden"in
olduğu kimi). Üstəlik, fərz edək ki, Əkiz Dünyada, mənimlə "eyni"
molekul olmaq üçün olan Doppelgangerim var. Əgər bir dualistsinizsə, həmçinin,
Doppelgangerimin mənim düşündüyüm şifahi düşüncələri düşündüyünü, eyni duyğu məlumatlarına
və eyni meyllərə və s. sahib olduğunu fərz edin. Onun psixoloji vəziyyətinin mənimkindən
bir az fərqli olduğunu düşünmək absurddur: yenə də o, qaraağac dediyində fıstığı
"nəzərdə tutur" və mən "qaraağac" dediyimdə qaraağacı
"nəzərdə tuturam". Piroqu istədiyiniz kimi kəsin, "mənalar"
sadəcə başda deyil!
Sosiolinqvistik hipotez
Son iki nümunə, təəccüblü bir şəkildə, dil ilə
bağlı heç vaxt vurğulanmamış kimi görünən bir həqiqətə əsaslanır: linqvistik əmək
bölgüsü var. Heç kim qaraağac və alüminium metalını tanımağın yolunu bilməsəydi,
"qaraağac" və "alüminium" kimi sözləri çətin ki istifadə edə
bilərdik: fərq vacibdir, lakin hərkəs fərqləndirməni bacarmalıdır deyə bir şey də
yoxdur.
Nümunəni dəyişək; qızıl düşün. Qızıl bir çox səbəbdən
önəmlidir: qiymətli bir metaldır; pullu metaldır; simvolik əhəmiyyətə malikdir
(çox insan üçün taxdıqları "qızıl" toy üzüyünün həqiqətən qızıldan
ibarət olması və sadəcə qızıl kimi görünməməsi önəmlidir); və s. Cəmiyyətimizi
bir "fabrik" kimi düşünün: bu "fabrikdə" bəzi insanlar
qızıl toy üzükləri taxmaq "işinə" sahibdirlər; digər insanlar qızıl toy üzükləri satmaq
"işinə" sahibdir; hələ də digər insanlar bir şeyin həqiqətən qızıl
olub-olmadığını söyləmək işinə sahibdir. Qızıl üzük taxan (və ya qızıl qol düyməsi
və s.) və ya "qızıl standartını" müzakirə edən və s. hər kəsin qızıl
alması və satması heç gərəkli və ya səmərəli deyil. Qızıl alan və satan hərkəsin,
bu saxtakarlıq formasının nadir olduğu (saxta qızıl satışı) və şübhə olduqda
asanlıqla bir mütəxəssislə məsləhətləşə biləcəyi bir cəmiyyətdə, bir şeyin həqiqətən
qızıl olub-olmadığını deyə bilməsi də gərəkli və ya səmərəli deyil. Və qızıl
almaq və ya taxmaq üçün vəsilə olan hər kəsin bir şeyin qızıl olub-olmamasını hər
hansı bir etibarlılıqla deyə bilməsi əlbəttə gərəkli və ya səmərəli deyil.
Yuxarıda göstərilənlər yalnız dünyəvi əmək
bölgüsünün (geniş mənada) nümunələridir. Lakin onlar bir linqvistik əmək
bölgüsü təşkil edirlər: hər hansı bir səbəbdən qızılın önəmli olduğu hər kəs
"qızıl" sözünə sahib olmalıdır; ancaq bir şeyin qızıl olub-olmadığını
başa düşmək metoduna sahib olmaq məcburiyyətində deyil. O, xüsusi alt sinif
danışanlarına etibar edə bilər. Ümumiyyətlə düşünülən ümumi bir adla əlaqəli
olmaq- genişlənmədə nümayəndəlik üçün gərəkli
və kifayət şərtlər, genişlənmədə bir şeyin olub-olmadığını anlamağın yolları və
s.- kollektiv bir qurum olaraq qəbul edilən dil cəmiyyətində hamısı
mövcuddur; lakin bu kollektiv qurum qızılın mənasının müxtəlif hissələrini bilmək
və işlətmək əməyini bölür.
Əlbəttə ki,
bu linqvistik əmək bölgüsü qeyri-linqvistik əmək bölgüsünə söykənir və bunu gərəkdirir.
Sadəcə bəzi metalların qızıl olub-olmadığını necə anlayacığını bilən insanlar
varsa və ya lüğətlərində "qızıl" sözünü istifadə etmək üçün heç bir səbəbləri
yoxdursa, o zaman "qızıl" sözü 1750-ci ildə danışanların alt sinfinə
görə "su" sözü olacaq və digər danışanlar heç bir şəkildə bunu əldə
edə bilməzlər. Bəzi sözlər dilçilikdə hər hansı bir əmək bölgüsü göstərmir: məsələn,
"stul". Ancaq cəmiyyətdə əmək bölgüsünün artması və elmin inkişaf etməsilə
birlikdə, getdikcə, daha çox söz bu cür əmək bölgüsünü göstərməyə başlayır. Məsələn
"su", kimyanın inkişaf etməsindən əvvəl əmək bölgüsünü heç göstərmirdi.
Bu gün hər danışan üçün suyu tanıya bilməsi açıq şəkildə lazımlıdır (normal şərtlər
altında və etibarlı bir şəkildə) və böyük ehtimalla, yetişkin danışanların çoxu
"suyun H2O olduğunu" lazımlı və kifayət şərt bilir, ancaq sadəcə bir
neçə yetişkin danışan suyu suya oxşayan səthi mayelərdən ayıra bilər. Şübhəli
bir vəziyyət olduqda, digər danışanlar bu "mütəxəssis" danışanların qərarına
etibar edəcəklər. Belə ki, bu mütəxəssis danışanların sahib olduğu tanıma yolu,
onların vasitəsiylə, qurumun bütün üzvü tərəfindən olmasa da, kollektiv
linqvistik qurum tərəfindən də əldə edilə bilər və bu yolla, su haqqındakı ən
çox araşdırma həqiqəti, bu sözü əldə edən hardasa bütün danışanlar tərəfindən
bilinməməklə birlikdə, sözün sosial mənasının bir parçası ola bilər.
Mənə elə gəlir
ki, dilçilik əməyinin bölünməsi fenomeni sosiolinqvistikanın araşdırması üçün
çox vacib olacaqdır. Bununla əlaqədar olaraq aşağıdakı fərziyyəni irəli sürmək
istərdim:
Dil Əməyi
Bölünməsinin Universallığı haqqında Hipotez: hər bir dil icması əvvəldə təsvir
olunan linqvistik əmək bölgüsünün növünü nümunə göstərir; yəni əlaqəli
meyarları yalnız şərtləri əldə edən danışanların alt bölməsinə məlum olan ən
azı bəzi şərtlərə sahibdir və digər danışanların istifadəsi, müvafiq alt bölmələrdəki
danışların və onların arasında qurulmuş əməkdaşlıqdan asılıdır.
Bu fenomenin, fərziyyələrin uğursuz olması barədə
yuxarıda verilmiş bəzi nümunələri necə izah etdiyini görmək asandır (1 və 2).
Bir termin linqvistik əmək bölünməsinə məruz qaldıqda, onu əldə edən orta
danışan, onun genişlənməsini (extension) düzəldən heç bir şey əldə
etmir.
Dünyada iki
növ alət olduğunu vurğulayaraq bu müzakirəni ümumiləşdirə bilərik: bir adamın
istifadə edə biləcəyi çəkic və ya tornavida (red. vitaçan) kimi alətlər var; və bir sıra şəxslərin kooperativ fəaliyyətini
tələb edən gəmi kimi alətlər var. Birinci növ alətin modelində sözlər çox
düşünülmüşdür.
İndeksallıq
və Dəyişməzlik
Elmi-fantastik nümunələrimizdən birincisi - 1750-ci
ildə Dünyadakı və Əkiz Dünyadakı "su" - linqvistik əmək bölünməsini əhatə
etmir, ya da ən azından "alüminium" və "qaraağac" nümunələri
kimi əhatə etmir. 1750-ci ildə nə
Dünyada, nə də Əkiz Dünyada "su" mövzusunda "mütəxəssis"
yox idi (hər halda bizim hekayəmizdə). Nümunə, istinad nəzəriyyəsi və həmçinin
indi müzakirə edəcəyimiz zəruri həqiqət nəzəriyyəsi üçün əsas önəmə sahib olan
şeyləri əhatə edir.
D(1) və D(2)
mənim mövcud olduğum və bu şüşənin mövcud olduğu və bu şüşəyə işarə edərək
"Bu sudur" deyərək bir məna izahı verdiyim iki mümkün dünya olsun.
Tutaq ki, D (1)də şüşə H2O ilə, D (2)də
isə şüşə XYZ ilə doludur. Həmçinin, D (1)in faktiki dünya olduğunu və XYZ-in D
(2) dünyasında tipik olaraq "su" adlandırılan şey olduğunu fərz edək
(beləliklə, D (1)dəki və D(2)dəki İngilis dilində danışanlar arasındakı əlaqə,
Dünyadakı və Əkiz Dünyadakı İngilis dilində danışanlar arasındakı əlaqə ilə
tamamilə eynidir). Belə ki, birinin "suyun" mənasına dair sahib
olabiləcəyi iki nəzəriyyə vardır:
(1)
"Suyun" dünyada nisbi, amma məna baxımından sabit olduğunu düşünülə
bilər (yəni sözün sabit bir nisbi mənası vardır). Bu nəzəriyyədə,
"su" D (1) və D (2)də eyni məna daşıyır; sadəcə D (1)də su H2O və D
(2)də su XYZ-dir.
(2) Suyun
bütün dünyalarda H2O olduğunu fərz etmək olar (D(2)də "su" deyilən
şey su deyil), lakin D(1) və D(2)də "su" eyni mənanı vermir.
Əgər Əkiz
Dünya faktı haqqında daha əvvəl deyilənlər doğrudursa, onda (2) həqiqətən dəqiq
nəzəriyyədir. "Bu (maye) sudur" dediyimdə, "bu" yəni
"bu" deməkdir, yəni demək istədiyim, "suyun" əsl dünyada
"bu" olaraq adlandırılan maye ilə müəyyən bir bərabərlik əlaqəsi
(yuxarıda "eyni(maye)" dediyimiz əlaqə) daşıyan şey olmasıdır.
İki nəzəriyyə
arasındakı fərqi "əhatə" fərqi olaraq aşağıdakı şəkildə simvolikləşdirə
bilərik. Nəzəriyyə (1) üzrə aşağıdakılar doğrudur:
(1’) (Hər
Dünya üçün D) (D-də hər x üçün) (x sudur= x D-də "bu" olaraq
adlandırılan ifadəylə eyni(maye)dir)
Nəzəriyyə (2)də:
(2’) (Hər Dünya üçün D) (D-də hər x üçün) (x sudur=
x faktiki dünya D (1)də "bu" olaraq adlandırılan ifadəylə
eyni(maye)dir)
Mən buna "əhatə" fərqi deyirəm, çünki
(1’)də "bu" olaraq adlandırılan ifadə " Hər Dünya üçün D" əhatəsindədir-
"D-də" seçmə ifadə açıq-aşkar göstərilərkən- (2’)də "bu"
olaraq adlandırılan ifadə "faktiki dünyada "bu" olaraq
adlandırılan ifadə ilə eynidir" və bununla da məcburi dəyişkən
"D"dən asılı olmayan müstəqil bir istinad var.
Əgər (bu
cümlədə) təyin edici, təyin etdiyi hər mümkün ola biləcək dünyada eyni fərddən
bəhs edərsə, Kripke bu təyin edicini "sabit" adlandırır (verilən cümlədə).
Bu sabitlik anlayışını maddə adlarına görə genişlədərsək, "su"
termininin sabit olduğunu deyərək Kripkenin və mənim nəzəriyyəmi ifadə edə bilərik.
"Su"
termininin sabitliyi "hərtərəfli tərifi" verdiyim vaxtdan irəli gəlir:
"bu (maye) sudur", (1’)i yox, (2’)ni nəzərdə tututam.
Kripkenin
ardından, "bu (maye) sudur" açıqlayıcı tərifini verdiyimdə, işarəedici
"bu"nun sabit olduğunu deyə bilərik.
Kripkenin
ilk olaraq müşahidə etdiyi şey, "su" sözünün (və digər təbii növ
terminlər də) məna nəzəriyyəsinin (və yaxud "istifadə edilməsi" və ya
hərnəysə), zəruri həqiqət nəzəriyyəsi üçün təəccüblü nəticələrə səbəb
olmasıdır.
Bunu izah etmək üçün dünyalar arası bir münasibət
anlayışını təqdim edim. İki terminli bir əlaqə olan R, onun genişlənməsinin
eyni mümkün dünyada deyil, bir sıra müntəzəm fərdi cütü olduğu başa düşüldüyü
zaman çarpaz dünya adlandırılacaqdır. Məsələn, çarpaz dünya əlaqəsi ilə eyni dərəcədə
olan əlaqəni başa düşmək asandır: bunu sadəcə belə başa düşün ki, məsələn, əgər
x
D(1) dünyasındakı 5 metr uzunluğunda bir şəxsdirsə və ya y D (2) dünyasındakı 5 metr
uzunluğunda bir şəxsdirsə, onda müntəzəm cüt olan x,y eyni dərəcədə olan genişlənməyə
aiddir. Bənzər şəkildə, çarpaz dünya ilə eyni maye münasibətini, D (1)
dünyasındakı bir mayenin, D (2)dəki bir mayenin sahib olduğu eyni mühüm fiziki
xüsusiyyətlərə sahib olan bir mayenin, ikinci maye ilə eyni maye olması şəklində
başa düşə bilərik.
Onda irəli
sürdüyümüz nəzəriyyə, ixtiyari olaraq mümkün olan bir dünyada x
ifadəsinin, əslində dünyada "su" dediyimiz şeylərlə ancaq eyni (maye)
əlaqəni (çarpaz dünya əlaqəsi kimi şərh olunur) daşıyarsa, su olduğunu deyərək
ümumiləşdirilə bilər.
İndi, fərz
edək ki, suyun vacib fiziki xüsusiyyətlərinin nə olduğunu hələ kəşf etməmişəm
(faktiki dünyada)- yəni suyun H2O olduğunu hələ bilmirəm. Mən suyun mikro
quruluşunu bilməyən, amma suyun tanınması yollarında uğurlu ola bilərəm (əlbəttə
ki, elmi inkişafımızın sonrakı mərhələsinə qədər aşkarlaya bilməyəcəyim az
sayda səhv edə bilərəm). "Suyun" səthi xüsusiyyətlərinə sahib, amma fərqli
mikro quruluşa sahib bir mayenin həqiqətən su olmadığı ilə razılaşarsam, suyu
tanıma üsullarım, su olmağın analitik bir xüsusiyyəti olaraq qəbul edilə bilməz.
Əksinə, operativ tərif, hərtərəfli tərifdə olduğu kimi, həqiqi dünyadakı şeyləri
standart şəkildə işarələmək üçün bir üsuldur, məsələn, x-in hər hansı bir
dünyada su olması üçün, x-in operativ tərifi təmin edən yerli qurumların normal
üzvləri ilə eyni əlaqədə olmalıdır. Əkiz Dünyadakı "su", operativ tərifi
təmin etsə belə su deyildir, çünki
operativ tərifi təmin edən digər yerli şeylərlə eyni əlaqədə deyildir və
operativ tərifi təmin edən digər yerli şeylərdən fərqli mikro quruluşa sahib
olan yerli şeylər də su deyildir, çünki yerli "suyun" nümunələri ilə
eyni deyildir.
İndi suyun
mikro quruluşunu kəşf etdiyimi fərz edək- su H2O-dur. Bu nöqtədə, Əkiz Dünyada
daha əvvəl su haqqında yanlış fikirdə olduğum şeylərin həqiqətən su olmadığını
deyə bilərəm. Eyni şəkildə, əsl kainatdakı başqa bir planeti deyil, su üçün
"əməliyyat sınağını" keçən XYZ kimyəvi formulu ilə əlaqəli bir şeylərin
olduğu başqa bir mümkün kainatı təsvir edərsək, bunu deməliyik ki, bu şeylər su
deyil, sadəcə XYZ-dir. "Suyun XYZ
olduğu" mümkün bir dünyanı xəyal etməyəcəksiniz, sadəcə XYZ göllərinin olduğu,
insanların XYZ içdiyi (su yox), və ya başqa bir şey olan mümkün dünyanı təsvir
edəcəksiniz. Əslində, bir dəfə suyun təbiətini kəşf etdikdən sonra, suyun bu təbiətə
sahib olmadığı bir şey mümkün dünya hesab edilmir. Suyun H2O olduğunu bir dəfə
kəşf etdikdən sonra (faktiki dünyada), suyun H2O olmadığı bir şey mümkün dünya
hesab edilməz. Digər tərəfdən, bizi suyun H2O olmadığına inandıracaq təcrübələrin
olmasını mükəmməl bir şəkildə təsəvvür edə bilərik (və buna inanmaq onu
rasional hala gətirər). Bu mənada, suyun H2O olmadığı düşünülə bilər. Düşünülə
bilər, amma bu mümkün deyil! Ağlabatanlıq bir sübut deyil.
Kripke,
epistemik olaraq zəruri olduğu kimi, rasional olaraq görünməyən (belə olduğunu
fərz edək) ifadələrə istinad edir. Bütün mümkün dünyalarda zəruri olan ifadələri,
sadəcə lazım olduğu kimi (və ya bəzən "metafizik olaraq lazım olduğu"
kimi) ifadə edir. Bu terminologiyada, vurğulanan nöqtə sadəcə bu şəkildə yenidən
ifadə edilə bilər: bir ifadə (metafizik olaraq) gərəkli və epistemik olaraq şərti
ola bilər. İnsan intuisiyasının metafizik zərurətə imtiyazlı girişi yoxdur. Bu
məqalədə, bizim marağımız zəruri həqiqət nəzəriyyəsi deyil, məna nəzəriyyəsidir.
"İndi", "bu", "burada" kimi sözlər uzun müddətdir
indeksli və ya işarə-əksetdirici olaraq tanınmışdır- yəni kontekstdən kontekstə
və ya işarədən işarəyə dəyişən bir genişlənməyə (extension) sahibdir. Bu
sözlər üçün heç kim "niyyət (intension)
genişlənməni müəyyənləşdirir" ənənəvi nəzəriyyəsini irəli sürməmişdir.
Əkiz Dünya nümunəmizi götürək: əgər Əkiz Dünyada bir Doppelgangerim varsa, mən
"başım ağrıyır" deyə düşünəndə, o da "başım ağrıyır" deyə
düşünür. Lakin onun şifahi düşüncəsindəki müəyyən bir "mən"
simvolunun genişlənməsi onun özüdür (dəqiq olmaq lazımdırsa, onun vahid sinfi),
mənim şifahi düşüncəmdəki "mən" simvolunun genişlənməsi isə mənə
aiddir (və ya dəqiq olmaq lazımdırsa, mənim vahid sinfim). Eyni söz olan
"mən" iki fərqli dialektdə iki
fərqli genişlənməyə sahibdir; amma mənim özümdə sahib olduğum mənanın,
Doppelgangerimin özündə sahib olduğu mənadan hər hansı bir şəkildə fərqli
olduğunu göstərmir.
İndi,
indeksliliyin obyektiv şəkildə indeksli sözlər və morfemlərdən kənara çıxdığını
iddia etdik (məsələn, feilin zamanları). Nəzəriyyəmizi "su" gözdən
qaçmış bir indeksik komponentə malikdir kimi sözlərlə ümumiləşdirə bilərik:
"su" buradakı su ilə müəyyən bir bənzərlik əlaqəsi daşıyan şeylərdir.
Su başqa bir zamanda, başqa bir yerdə, hətta başqa bir mümkün dünyada su ola
bilmək üçün, bizim "su" ilə eyni (maye) əlaqəni daşımaq məcburiyyətindədir.
Beləliklə, nəzəriyyə (1) sözlərin danışanların sözləri ilə əlaqəli mənalara bənzəyən
"niyyətləri" olmasıdır; və (2) niyyət genişlənməni müəyyənləşdirir-
"su" kimi təbii növ sözlər üçün keçərli ola bilməz və eyni səbəbdən,
"mən" kimi bariz indeksik sözlərə aid ola bilməz.
Bununla
birlikdə aydındır ki, Kripkenin doktrinası təbii növdəki sözlərin sabit göstəricilər
olmasıdır və onların indeksli olmalarına dair doktrinamız eyni nöqtəni təyin
etməyin iki yoludur.
Artıq bir
terminin genişlənməsinin danışanın beynində sahib oduğu bir anlayış tərəfindən
sabitlənmədiyini gördük və bu da, həm genişlənmənin, ümumi olaraq, sosial
olaraq müəyyənləşdiyi - burada "həqiqi" əməyin olduğu qədər
linqvistik əməyin də bölünməsi vardır - və həm də genişlənmənin, qismən,
indeksli olaraq müəyyən olduğu üçün doğrudur. Terminlərimizin genişlənməsi,
paradiqma rolunu oynayan konkret şeylərin həqiqi mahiyyətindən asılıdır və bu həqiqi
mahiyyət, ümumiyyətlə, danışan üçün tam olaraq məlum deyil. Ənənəvi semantik nəzəriyyə,
istinadın müəyyənləşdirilməsinə iki töhfə verir: cəmiyyətin və real dünyanın
töhfəsi; daha yaxşı semantik nəzəriyyə hər ikisini əhatə etməlidir.
Yorumlar
Yorum Gönder