zəifləmiş, Roma İmperiyasının bölünməsi ilə də Qərbdə unudulmağa üz tutmuş, yalnız Şərqdə Bizans imperiyası ərazisində Afina, İsgəndəriyyə məktəbləri olmaqla fəaliyyətini davam etdirmişdi.
Şərqdə davam
etməkdə olan fəlsəfə ənənəsi 529-cu ildə Bizans İmperatoru Yustinianın Afinadakı
Akademiyanı bağlanması haqqında fərman imzalamasına qədər öz mövcudluğunu
qoruyub saxlayır. Umberto Eko VI əsr tarixçisi Johannes Malalasa istinadən
imperator Yustinianın İmperiyanın bütün şəhərlərində qumarı qadağan edən əmri
ilə yanaşı, eyni zamanda da Afinada fəlsəfə və nomima-nı, yəni qanunların öyrənilməsini, qadağan edən əmri
haqqında da məlumat verir. Yustinianın əmri ilə Afinada bu tarixə qədər
mövcudluğunu qoruyub saxlamış Neo-Platonçu akademiya öz fəaliyyətini
dayandırır. Akademiyaya və fəlsəfənin tədrisinin qadağan olunmasına yönəlmiş bu
əmrlərin əsas səbəbi kimi Sasani imperiyasındakı reformist qruplarla olan əlaqələr
hesab edilirdi. Əmrnamələrdə nəzərdə tutulan əsas məsələ Sasani imperiyasından
qaynaqlanan, daxili nizamı sarsıtmaqda kifayət qədər təsirli olmuş model və təcrübələrin
Bizans imperiyası torpaqlarında yayılmasına mane olmaq idi.(10, səh 359) Afina
akademiyasının ləğv edilməsi Avropada fəlsəfi düşüncənin uzun müddət davam edən
qaranlıq çağlarının başlanmasına səbəb olmuşdu.
Qərbi Avropada davam etməkdə olan bu durğunluq dövrü
1140-cı ildə İspaniyada uzun müddət ərəblərin idarəçiliyində olan Toledo şəhəri
xristianlar tərəfindən geri alınmasına qədər davam etmişdi. Toledo şəhərində o
dönəmin ən böyük kitabxanaları yerləşirdi. Bu kitabxanalar əsasən ərəb
hökmdarlar tərəfindən Əndəlüsə gətirilmiş və əksəriyyəti ərəbcəyə tərcümə edilmiş
klassik mətnlər idi. Burada klassik mətnlər
ifadəsi altında nəzərdə tutduğumuz Antik Yunan fəlsəfəsinə aid mənbələrdir.
Eyni tarixdə İtaliyan Ceremonalı Gerardo Algamest olaraq tanınan və min illik
yunanca astronomiya mətnini tapmaq üçün Toledo kitabxanasına gəlmişdi.
Toledonun xristianların nəzarətində olması Qərbli mütəfəkkirlərin ora daha
rahat şəkildə gəlməsinə imkan yaradırdı. Gerardo Toledoda axtardığı məntlərlə
yanaşı, Aristotel, Evklid, Qalen və başqa qədim mütəfəkkirlərin bilinməyən əsərlərinə
dair ərəbcə mənbələri də tapmış oldu. Gerardo bu tapıntının ardından Toledo şəhərində
yaşamağa qərar vermiş və ərəb dilini öyrənmişdi. Bunun nəticəsi kimi, Gerardo
klassik mətnlərin ərəbcədən latın dilinə tərcümələri ilə məşğul olmuş, Antik
Yunan müdrikliyinin və ərəblər tərəfindən Aristotel və digər filosofların əsərlərinə
verilmiş şərhləri də Qərbi Avropaya tanıtmışdır.(9, səh 15)
Bu zamanadək Calcidiusun və Boetiusun latıncaya tərcümələrinə,
xüsusilə də Avreli Avgustinin fəlsəfi görüşlərinə uyğun olaraq Avropada kilsə
öz dini ehkamları əsaslandırmaq üçün Platon və Neo-Platonçu fəlsəfədən istifadə
edirdi. Daha sonrakı dönəmlərə bu fəlsəfi əsaslandırma Platondan Aristotel fəlsəfəsinə
keçmişdi. Akvinalı Tomas və onun ardıcılları Aristotelçiliyi kilsənin əsas
müdafiəçisi kimi nəzərdən keçirirdi. Akvinalı Tomasın Aristotelçilik ənənəsi isə
Əndəlüsdə hakim olan Aristotelçi düşüncənin əsas müəllifi olan İbn Rüşddən gəlməkdə
idi. Orta əsrlərin sonuna doğru kilsə bir vaxtlar mübarizə apardığı
Aristotelçiliyi başlıca nəzəri əsas kimi qəbul etməkdə idi (sxolastika). Daha
sonrakı dönəmdə ortaya çıxan Humanistlər isə Aristotelçiliyə qarşı digər bir fəlsəfi
istiqamət olan Platonizmi qoyur və kilsəyə qarşı olan mövqelərini Platonçuluqla
möhkəmləndirməyə çalışırdı. Aristotelçi ənənənin görkəmli nümayəndəsi olan
Akvinalı Tomas həqiqət olan Tanrının insani hislərdən üstün olduğunu və ona görə
də insanın günəlik fəaliyyətlərində tanrının dərk olunması o qədər də əhəmiyyətli
bir şey olmadığını müdafiə edirdi. İnsanlar Tanrını bilmək əvəzinə ona inanmalı
idilər. Bu yanaşma insanları ağıldan daha çox inanca sövq edən bir amil idi.
Humanistlərə görə isə, insan gündəlik həyatda duyğuları vasitəsilə hərəkət
edirdi. Ona görə də inancdan daha çox sağlam etik hökmlər verə bilmək əsas məsələ
idi. Bu cür hökmlər isə mütləqliyə yox, təsadüfi hadisələrə uyğun olaraq qərar
verməni şərtləndirirdi. (2, səh 21) Bu baxımdan Humanistlərin mövqeyi sxolastik
Aristotelçiliyin rədd edilməsinə əsaslanırdı. Bu eyni zamanda Renessansın
doğuşu ilə əlaqədar Platonçuluq kilsə hakimiyyətinə qarşı aparılan mübarizənin əsas
dayaq nöqtəsi idi. Lakin Platon fəlsəfəsinin əsasları Avropalılar tərəfindən
XIV əsrdə tam olaraq bilinmirdi. Yalnız kilsə atalarının tərcümə fəaliyyətləri
ilə əlaqədar olaraq “Timeos” dialogu latın dilində olmaqla Avropada bilinir.
Buna qarşılıq olaraq isə Şərqdə, daha dəqiq Bizansda Platon və Neo-Platonçu
düşüncə daha ətraflı olaraq öyrənilmişdi. Yenidən Yunan müdrikliyinə qayıdış
sxolastik Aristotelçiliyi mənimsəmiş kilsəyə qarşı aparılan mübarizədə humanistlər
üçün daha dayanıqlı nəzəri əsaslar tapmağı şərtləndirirdi.
Bertrand Rassel Aristotel və Platon haqqında ilk əldən
məlumatların ortaya çıxmasında Renessansa borclu olduğumuzu qeyd edir. Onun
fikrincə, Renessans dönəmindəki yunan dilindən orjinal əsərlərin tərcümə edilməsi
prosesi, Avropanı Platon və Aristotel, xüsusilə də Yeni Platonçular haqqında yalnız
ərəb dilli mənbələrdən məlumat əldə edilməsindən azad etmişdi. (1, səh 44) Məqalədə
nəzərdən keçircəyimiz əsas məsələ də məhz burada ortaya çıxır. Kilsənin
sxolastik Aristotelçiliyinə qarşı müqavimət kimi meydana çıxan Platonizm
Renessansın və Renessansdan sonrakı dövrdə elmi inkişafın əsas təkan verici
qüvvəsi olmuşdu. Xüsusilə də Florensiyada Platon ideyalarının yenidən öyrənilməsi,
Antik Yunan mətnləri ilə ilkin mənbədən tanışlıq əvvəldə qeyd etdiyimizi
klassik müdrikliyin yenidən kəşfini ifadə edirdi. Məqalədə bu yenidən
doğulmanın niyə məhz Florensiyada ortaya çıxması, tərcümə fəaliyyətləri və müdrikliyin
əsasə mənbəyi kimi qəbul edəcəyimiz fəlsəfənin bu prosesdəki rolunu
aydınlaşdırmağa çalışacağıq.
Orta əsrlərin sonuna doğru İtaliyan şəhəri
Florensiya İtaliyanın digər şəhərlərindən o qədər də fərqlənməyən bir şəhər
statusuna malik idi. Daha sonrakı dövrdə Renessansın ən önəmli mədəni mərkəzlərindən
birinə çevrilmiş Florensiya heç də yeni mədəni sistemi dəstəkləyəcək qədər zəngin
və təhsilli əhali nüfuzuna malik deyildi. Bu baxımdan İtaliyanın digər şəhərləri
ilə eyni dərəcədə qiymətləndirmək daha doğru olardı. Bolonya, Padova kimi digər
şəhərlərdə olduğundan fərqli olaraq 1379-cu ilə qədər Florensiyada bir
universitet yox idi. 1379-cu ildən sonrakı dönəmdə də universitetin varlığı
Florensiya mədəni həyatı üçün üstün bir rola malik deyildi. Orta əsrlərin
universitet mühitinin ənənəçiliyin əsas daşıyıcısı olduğunu nəzərə alsaq, o
zaman Florensiya intellektual təbəqəsinin universitetlərinin təmin etdiyi mühitdən
kənarda qalması və nisbətən azadlığa malik olmasını demək mümkündür. Lakin
Renessansın əsas mədəni mərkəzi olan Florensiyanın mədəni öndərliyinin səbəbləri
haqqında veriləcək dəqiq bir cavab olmadığı kimi, Florensiyanın yüksəlişinin səbəbələri
də mübahisəli olaraq qalmaqdadır.(2, səh 33)
Florensiyada bu vaxta qədər Yunan dili və onun öyrənilməsi
ilə bağlı olaraq problemlər mövcud idi. Florensiya mədəni mühtinin əsas nümayəndələrindən
olan Petrarka Yunan dilini öyrənməyə cəhd etmiş, lakin bu cəhdində uğurlu
olmamışdı. Daha sonralar Florensiya mədəni mühitinin böyük nümayəndəsi olan
Salutati şəhər rəhbərliyini yüksək maaş qarşılığında 1396-cı ildə yerli
universitetə gəlib dərs verməsi üçün Bizansı düşüncə adamı Manuel Krysolorasın
dəvət edilməsinə razı salmışdı. Collocio Salutati Petrarkanın tələbəsi olmaqla
yanaşı Florensiya humanistləri arasında xüsusi önəmə malik idi. salutati də digər
humanistlər kimi petrarkadan gələn ənənənin davamçısı idi. Bu ənənə Petrarkanın
ifadə etdiyi formada əsrlər boyu davam edən barbar qaranlığın ardından gerçək mədəniyyətin
yenidən urulması idi. Bu həm də Humanizmin müəyyən edici xüsusiyyəti idi.(2, səh
4)
Krysolorasın
1396-1400-cü illər arsında verdiyi dərslər Florensiyada önəmli dərəcədə humanist
şəxslərin formalaşması üçün zəmin hazırlamışdı. Özlərindən daha sonrakı nəsillərə
təhsil verə bilən bu inttellektual kütlə yunan dilində oxumağı və tərcümə fəaliyyətini
mənimsəmişdi. Krysaloras daha sonralar Paris və İtaliyanın başqa şəhərlərində dərslər
vermiş, lakin Florensiyada olduğu kimi maraqla qarşılanmamışdı.(2, səh 36)
Krysolorasın dəvət olunması ehtimal ki, Salutati və Petrarca ənənəsinin
sxolastik Aristotelçiliyə qarşı yeni nəzəri dayaqlar axtarışının məntiqi nəticəsi
idi. Krysoloras orta əsrlərdə Bizansa klassik Yunan ədəbiyyatının önəmli tədqiqatçısı,
Homer və Platonun bir sıra əsərlərinin tərcüməçisi idi.
Krysoloras 1402-cü ilə yenidən Konstantinopola
qayıtdı və öz bərabərində tələbələrindən olan Veronalı Guarino Guarini də aparmışdı.
Guarini 5 il Konstintantinopolda qaldıqdan sonra 1408 də 50 yunanca kitabla
birlikdə yenidən İtaliyaya qayıtmışdı. Daha sonrakı illərdə Siciliyalı Humanist
Aurispa 238 əlyazma və Venesiyalı diplomatik heyətində katib olan Francesko
Fielfo isə 40 antik dövr müəllifinin əsərlərindən ibarət külliyyatı İtaliyaya gətirmişdi.(2,
səh 50) 1438-39-cu ilə gəldikdə isə Osmanlı imperiyasının Bizansa hücum
ehtimalı ilə əlaqədar Qərbi Avropa və Bizans arasında danışıqların aparıdığı Florensiya
(Ferera) konsili təşkil olduğu bir zamanda artıq Florensiyada çox ciddi bir
yunan dilinə bələd olan intellektual kütlə var idi. Bizans heyəti içərisində
Florensiyaya gələn önəmli mütəfəkkirlərdən Giosimo Plethon və onun
Platonçuluqla bağlı fikirləri artıq yunan düşüncəsi ilə maraqlanan Florensiyalı
intellektuallar üçün ciddi əhəmiyyətə malik idi. Plethon Yunanıstanda yerləşən Mistra
şəhərində və bir müddət sultan Muradın sarayında (Edirne) yaşamışdı. Onun
Platon fəlsəfəsi haqqındakı fikirləri əsasən idealist xarakter daşıyan və
Platonun ideyalarının reallaşdırılması istiqamətində fəaliyyət idi. Daha
sonralar Plethonun tələbəsi olmuş Bessarion papa tərfindən kardinallığa təyin
edilmiş və Roma akademiyasının əsasını qoymuşdu.(4, səh 61) Türklərin İstanbulu
fəthindən sonra fəlsəfədə yenidən Antik dövrə qayıdışı Bizansdan gəlmiş bu müdrik
şəxslər daha da sürətləndirmişdi. Onlar
Cosimo De Mediçinin sarayında “Platonçu Akademiyanı” yenidən bərpa edilməsində
və Yunan dilindəki mənbələrin Mediçinin sarayına gətirilməsində müstəsna rol
oynamışdılar. (3, səh 13) Plethon və
Bessarionun Platon fəlsəfəsi haqqında mühazirələri Florensiyada çoxdan
axtarılan nəzəri əsasın kəşfinə imkan yaratmışdı. Plethonun irəli sürdüyü Platonun
fikirlərinin bütün Yunan düşüncəsindəki fikirlər kimi bir-biri ilə uyğun
olduğunu və bununda dini birlik baxımından ələ alına biləcəyi fikri Cosimo De
Medici başda olmaqla bir sıra yuxarı təbəqə mənsubu arasında ciddi qarşılanmışdı.
Bunun nəticəsidir ki, Plethonun Florensiyadan
getdikdən sonra Cosimo De Medici Marsilio Ficino (1433-99)-nun rəhbərliyi
altında Platon irsinin öyrəniləcəyi bir məktəbin açılması üçün fəaliyyətə
başlamışdı. Ficino Platonçu akademiyaya gətirildiyində gənc idi və latın dilində
sxolastik mətnləri öyrənməkdə problemlər yaşayırdı. Sxolastik Aristotelçilikdən
onu uzaqlaşdıran Aristotel düşüncəsində yer alan ruhun ölümlülüyü fikri idi. Platon
isə buna əks olaraq ruhun ölümsüzlüyünü müdafiə edirdi. 1462-ci ildə Cosimo tərəfindən
verilən bağ evində bu gün Florensiya akademiyası olaraq bilinən, lakin heç vaxt
rəsmi bir məktəb olaraq anılmayan Platonçu icmanın əsasını qoymuş oldu.
Cosimonun tərcümə fəaliyyətlərində əsas istədiyi Hermes Trisgemistusun müəllifi
olduğu hesab edilən qədim Misir müdrikliyi ilə bağlı mətnlər idi. Ficino isə öz
növbəsində yunan mətnlərinin tərcüməsi nəticəsində 1464-cü ildə Medicinin
ölümünə qədər Platonun 10 dialogunu tərcümə etmişdi. Platonun 36 dialogunun tam
tərcüməsinin yer aldığı ilk nəşri isə 1484-cü ildə yayımlanmışdı. Avropada XIX əsrə
qədər istifadə olunan əsas Platon tərcüməsi bu hesab edilirdi.(2, səh 92) Ficino
özünü bir Platonçu filosof adlandırdığı halda Platona münasibəti onun bir
teolog olması və hətta “yunanca danışan bir Musa” adlandırması idi.(8, səh 75)
Ficinonun tərcümə fəaliyyəti sxolastik
Aristotelçiliyə qarşı müqavimətin əsas nəzəri əsaslarını hazırlamışdı. Eyni
zamanda Renessans mədəni mühitinin təməl olaraq aldığı ideaları ortaya
çıxarmışdı. Buna nümunə kimi Ficinonun Platon fəlsəfəsindən aldığı mühüm amillərdən
olan gözəlliklə bağlı yanaşmasını qeyd etmək olar. Ficino Platonçu fəlsəfəyə əsaslananaq
ən gözəl olan ideaların varlığını qəbul edir, gözəl olanın eyni zamanda gözümüzə
də gözəl və parıltılı göründüyününü bildirirdi. Ficino üçün gözəlliyin seyr
edilməsi tanrıya çatmaq üçün bir yoldur, gözəllik isə yalnız ağıl, görmə və
eşitmə isə müəyyən oluna bilər (eyni fikirlər Plotin “Enneadas” dan alınma
idi). Platon öz “Simpozium” dialgunda gözəlliyin sadəcə ideaların kölgəsi olduğunu
qeyd edirdi. Aristotelə görə isə gözəllik bədənin hissələri arasında ölçülərlə
bağlı idi. (7, səh 169-170) daha sonrakı illərdə Renessans incəsənətinin gözəllik
anlayışının formalaşmasında bu fikirləri təməl rolunu oynamışdı.
Ficinodan daha sonra onun Akademiya və humanist tərcümə
ənənəsindən gəlmiş olan Pico de la Mirandola Platona əsaslanaraq insanın özünün
“yaradıcı və quruçu” olduğunu, “istədiyi
hər şeyi etmək və istədiyi şey olmaq azadlığına malik olduğunu” qeyd edirdi. Bu
fikirlər bir çox müəllif tərəfindən Renessans insanının doğum anı hesab olunurdu.(6,
səh 155) Pico de la Mirandola özünün Oration
on the Dignity of Man adlı əsərində İncil ilə Platon fəlsəfəsini
uzlaşdırmağa çalışır və Tanrının Adəmə “özünün istədiyin kimi yaratmaqda
azadsan” dediyi yeni bir yaradılış mifini əsas alırdı.(6, səh 78)
Florensiya Akademiyası öz dövründə universitetlərdə
tədris olunan tək nəzriyyə olan sxolastik Aristotelçilyə qarşı Platon fəlsəfəsini
müdafiə etməsi Orta əsrlədə fikir azadlığının ən mühüm nümunəsi hesab edilə bilərdi.(4.
səh 65) Florensiya Akademiyası ilk çağ düşüncə tərzi ilə Xristian düşüncəsini
bir biri ilə uzlaşdırmağa çalışırdı.(5, səh 734) Bununla yanaşı, Florensiyadakı
Neoplatonik akademiya yalnız seçilmiş şəxslər üçün fəaliyyət göstərən və onlar
üçün bir mənaya malik olan ezoterik biliklərə məşğul olmuşdu.(6, səh 78) Bertrand Rasselə görə də Renessans fəlsəfə üçün çox
da böyük uğur dönəmi deyildir. İnsan zəkasını dar bir çərçivəyə salan sxolastik
sistemin dağılması, Aristotel və Platon arasında seçim edilməsi ilə bağlı
olaraq azad düşüncəni ortaya çıxarmış oldu.(1, səh 44)
Florensiyada əsası qoyulmuş Platon Akademiyası və daha
əvvəlki humanistlərin yunan dili tərcümələri sorakı dövrlər üçün çox ciddi təsirlərə
malik olmuşdu. XVI əsrdən etibarən Platonçuluq və yeni platonçuluq Makiavelli, Mikelangelo,
Spencer, Erasmus kimi bir çox mütəfəkkir və incəsənət xadiminin əsərlərinin əsas
qaynağı olmuşdu. Qaliley XVII əsrdə Aristotelin hərəkət, sürət və kainatın təbiəti
il bağlı fikirlərinə qarşı çıxış etmiş, onlar haqqında “Aristotelin dedikləri
fikirlərin təcrübə ilə sınanmış olduğundan şübhəliyəm” deyə fikir bildirmişdi.(6,
səh 156) Qalileydən ilhamlanan Frensis Bekon da öz Yeni Organon əsərində Aristotelin irəli sürdüyü və Organon əsərində yer verdiyi məntiqi əsasları
rədd edirdi.(6,səh 157) Bekon eyni zamanda 1626-cı ildə Platon fəlsəfəsinə əsaslanan
lakin, dəyərli insanların filosoflar deyil, təcrübəyə əsaslanan elm adamları
olduğu Yeni Atlantis əsərinin də müəllifi
idi. Bu müasir elmi və fəlsəfəsinin bir birindən ayrılmasına təkan verən əsas
amillərdən idi. Daha sonrakı dönəmlərdə Platonçu ənənə Tomas Mor və ütopistlərin
də meydana çıxması ilə nəticələnmişdi.(6, səh 79) Fəlsəfədə dönüş nöqtələrindən
biri hesab etdiyimiz Dekart fəlsəfi sisteminin əsasları da məhz Renessansın yenidən
ortaya çıxardığı Platon fəlsəfəsini təməl alaraq formalaşmışdı.
Ədəbiyyat
1.
Bertrand Rassel, “Batı felsefesi tarihi”, III cild,
Bilgi, Ankara
2.
Charles G. Nauert. “Avrupada hümanizm və Rönessans
kültürü”, TİBY, 2011.
3.
Ernst Bloch. “Rönessans fesefesi”. Umut, 2002.
4.
Halil İnalcık. “Rönessans Avrupası”, TİBY, 2011.
5.
Jacob Burchard. “İtaliyada Renessans kültürü”, DK, 1974.
6.
Jerry Broton. “Renessans”, Dost, 2006.
7.
Patrizia Castell, “Rönessans estetiği”, Dost, 2013.
8.
Peter Burke. “Avropada Rensessans”. Islık, 2015.
9.
Susan Wise Bauer, “Rönessan dünyası”, Alfa, 2013.
10.
Umberto Eko. “Ortaçağ”, Alfa, 2010.
Yorumlar
Yorum Gönder