Biz bilik və güc arasındakı mürəkkəb, lakin gizli əlaqəni
dərk etmədən ətrafımızdakı dünyanı başa düşə bilmərik. XX əsrin ən nüfuzlu
filosoflarından biri Mişel Fuko bu münasibət haqqında köklü fərqli bir anlayış
hazırlamışdı. Gücü qəddar gücdə görmək əvəzinə, biliyi formalaşdırmaq
bacarığında görürdü. Fukonu anlamaq üçün, adi insanlar tərəfindən idarə
olunmayan Həqiqətin,
qənaətbəxş və ənənəvi, zaman və tarix xaricində mövcud olan obyektiv, faktiki mahiyyətindən imtina etməyimiz lazımdır. Bunun əvəzinə Həqiqəti, siyasət və hakimiyyət tərəfindən yaradılan və formalaşan sosial bir məhsul olaraq görməliyik. Fukonun dediyi kimi: "Mənim işim bir vaxtlar divarları olan yerə pəncərələr düzəltməkdir." Fukonun anlayışını qavramaq, dünyanı görməyin tamamilə yeni yollarına pəncərələr açır.
qənaətbəxş və ənənəvi, zaman və tarix xaricində mövcud olan obyektiv, faktiki mahiyyətindən imtina etməyimiz lazımdır. Bunun əvəzinə Həqiqəti, siyasət və hakimiyyət tərəfindən yaradılan və formalaşan sosial bir məhsul olaraq görməliyik. Fukonun dediyi kimi: "Mənim işim bir vaxtlar divarları olan yerə pəncərələr düzəltməkdir." Fukonun anlayışını qavramaq, dünyanı görməyin tamamilə yeni yollarına pəncərələr açır.
Fikirlərində sadə ikili anlayışın əvəzinə, doğru və
ya səhv olması kimi, Fuko bizə əhəmiyyətli ölçüdə fərqli bir perspektiv təklif
edir: "Fikirlərin xaricə istiqamətlənmiş əsaslılığının, onları ifadə edən
kitablarda yox, lakin bu əsaslılığı ortaya çıxaran vəziyyətlərdə, fikirlərdə
davamlı səyə istiqamətlənmiş və ya zidd olaraq necə ortaya çıxdığına
baxmalıyıq.” İqtidar/Bilik anlayışı bunun konkret və spesifik nümunələrlə necə
istifadə edildiyini izah etməklə ən yaxşı şəkildə başa düşülür.
Pakistanda yaxşı idarəetməyə necə nail ola biləcəyimizi
düşünək. Pravoslav və ənənəvi bilik anlayışından istifadə edərək, “yaxşı idarəetmənin”
arzuolunan olduğunu və müzakirənin bu cəhətdəki mövcud çatışmazlıqlar və idarəetmənin
yaxşılaşdırılması üçün edə biləcəyimiz tədbirlərlə məhdudlaşacağını qəbul etməliyik.
Halbuki, Fukonun İqtidar-Bilik əlaqəsi haqqında mesajını mənimsəmiş kimsə
bu suala fərqli yanaşacaqdır. Sualın yaratdığı çərçivəyə qapılmaq əvəzinə, bu
sualın niyə müzakirə olunduğunu soruşaraq vəziyyəti tərsinə çevirə bilərik.
Fuko, bizi fikrin necə ortaya çıxması istiqamətində tarixi arxivləri
araşdıraraq, "bilik arxeologiyasını" öyrənməyə dəvət edir. Bunu etməklə,
sualın Afrika-Sahara Çölü Cənubunda: Böhrandan Davamlı Böyüməyə adlı 1989-cu il
Dünya Bankının (DB) hesabatında, qlobal diskussiyalarda geniş yer tutduğunu
görürük. Məruzə, mövcud inkişaf paradiqmasında əsas bir qüsurun aşkar
edildiyini elan edir və "yalnız daha az hökumət deyil, daha yaxşı hökumət"
ehtiyacının olduğunu söyləyir. Neoliberal düşüncənin bir neçə prinsipinə zidd
olan bu ehtiyacın niyə yarandığını
anlamaq üçün tarixə baxmalıyıq. Sərbəst bazar düşüncəsində olan prinsiplər, hökumətlərin
təbiətində korrupsiyalaşmış və səmərəsiz olması ilə, özəlləşdirmənin həmişə
yaxşı bir üsul olduğu fikridir. Yaxşı idarəetmənin mümkün olduğu və hətta buna
olan ehtiyac, əgər yaxşı idarəetmə mümkündürsə, yaxşı idarə olunan, məhsuldar və
səmərəli ictimai təşəbbüslərin mümkünlüyü ilə ziddiyətdədir. Eynilə, sərbəst
bazar düşüncəsi, özəl sahibkarlığın sürətli böyümənin açarı olduğunu və hökumətin
bu sahədən çəkilməsinin, edə biləcəyi ən yaxşı yol olduğunu iddia edir. Ancaq
indi inkişaf üçün yaxşı idarəetmənin tələb olunduğunu söyləyirik. Bu qəbul
edildikdən sonra, sərbəst bazarların öz-özünə yetərli olmadığını və hökumətlərin
inkişafda mühüm rol oynadığını başa düşməyə yol açır.
Sərbəst bazar düşüncəsi məbədinin mühafizəçisini,
bu vəhşi atı liderliyində qəbul etməsinə, Dünya Bankının hansı çarəsizliyi səbəb
oldu? Tarixi arxivlərə daha dərindən nəzər saldıqda, bütün dünyada DB və BVF
(Beynəlxalq Valyuta Fondu) tərəfindən tətbiq olunan Struktur Düzəliş
Proqramlarının (SAPs)aztanınan olduğu nəticəsinə gəlirik. Onların
uğursuzluğunun bir çox şahidlərindən biri kimi, DB-nin baş məsləhətçisi William
Easterly, DB-ni "lovğalanan, sirli xarici yardım bürokratiyası ilə,
cığırından çıxmış iqtisadiyyatdan xəbərsiz” olaraq xarakterizə etmişdir. Bütün
dünyada, SAP-lar tərəfindən yaradılan böyük və mühüm minlərlə faciə arasında,
David Graeber Madaqaskarın kiçik adasında yaşadığı təcrübədən bəhs edir. Yaranan
çətinlik, hökumətin təsirli və zəruri
anti-Malyariya proqramını bağlaması ilə,10 min vətəndaşın ölümünə səbəb oldu. Həm
Dünya Bankının daxilində, həm də xaricində bir çox tədqiqatçı dövlətin sosial
rifaha xərclənməsinin azaldılmasını tələb etməklə SAP-ların bütün dünyada
yoxsulluğun əsas səbəbi olduğunu sübut edən fakt yaradır.
DB-nın SAP-ların uğursuzluğunda günahlandıracaq başqa
bir amil tapması zəruri oldu. Beləliklə, 1989-cu il hesabatında istifadəyə
verildikdən sonra müxtəlif qlobal təşkilatların hesabatlarının virtual uçqunu,
idarəetmə, demokratiya, təsisatlar və digər ideal formalar üzərində dayanmağa
başladı. Rəsmi süjet xətti o oldu ki, SAP-lar yaxşı işlənmiş siyasətlərdir, əgər
hökumətlər daha az korrupsiyaya uğramış və siyasətləri həyata keçirmək üçün təşkilati
güclü bir quruluşu sahib olsa idi. Bu kampaniya DB-nin günahını DB siyasətini həyata
keçirmək məcburiyyətində qalan hökumətlərə yönəltməkdə çox uğurlu oldu. Heç kim
bu layihələrə onsuzda ehtiyac olmadığını, SAP-ların yalnız mükəmməl demokratiya
və səmərəli qurumları olan utopik bir dünyada işə yarayacağını, DB-nin bunun fərqinə
varması üçün niyə bir neçə il lazım olduğuna dair bir sual vermədi. Bunun əvəzinə,
bütün dünyada inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar günahlarını qəbul etdilər və
idarəetməni yaxşılaşdırmaq, korrupsiyanı aradan qaldırmaq
üçün layihə axtarışları konfranslarını təşkil etməyə başladılar.
1997-ci ildə Şərqi Asiya böhranı bu uğurlu
strategiyanın bir anlıq təkrarlanmasını gördü. Böhran açıq şəkildə və birbaşa tətbiq
olunan maliyyə liberallaşdırması ilə baş vermiş olsa da, böhrandan sonrakı
günah Şərqi Asiya iqtisadiyyatlarına xas olan bir çox digər zəif cəhətləri də
“keçmiş kapitalizm” şəklində korrupsiyaya çevirdi.
İdarəetmənin bu təhlili, idarəetməni rədd etmək
deyil Fuko metodunu göstərmək məqsədi daşıyır. İdarəetmənin "dar"
və "geniş" şərhlərini ayırd etməliyik. Heç kim dövlət idarəçiliyinin
səmərəliliyinin artırılmasına və yaxşı institutların qurulmasına yönəlmiş dar
varianta etiraz edə bilməzdi. Daha geniş şərh, demokratiyanın ideal
formalarından, insan haqlarından, sosial inkişafdan və inkişaf üçün ilkin şərt
olaraq qarşılanmalı olan mümkün olmayan məqsədlər yaratmaq üçün istifadə edir.
Bu ümidsizlik tövsiyəsini qulaqardına vurmağımız və xüsusi şərtlərimizə uyğun
real hədəflər üzərində dayanaraq öz gündəliyimizi və prioritetlərimizi təyin
etməyimizi məsləhət görərdik.
Tərcümə edən: Ramilə Heydərova
Yorumlar
Yorum Gönder