"Təlim haqqında" - İmmanuel Kant

İnsan təlimə ehtiyac duyan tək varlıqdır. Çünki təlimdən biz əxlaqi tərbiyə ilə birlikdə baxıb böyütməyi (uşağın baxılıb doyuzdurulması), ümumi təlim və tərbiyəni başa düşməliyik. Buna görə insan bir-birinin ardınca körpəlik (baxım və qidalanmağa möhtac olma), uşaqlıq (təlim və tərbiyəyə möhtac olma) və tələbəlik (təhsil və doğru yola möhtac olma) mərhələlərindən ke-çir. Heyvanlar dəyişməz bir plana
görə yəni özlərinə ziyan vurmayacaq şəkildə, sahib olan kimi güclərini - bacarıqlarını istifadə edirlər. Həqiqətən də köçəri qaranquş balalarının hələ təzə yumurtadan çıxarkən və gözləri görmədiyi halda yuvalarını kirləndirməməyə diqqət etmələri heyranlıq doğurur. Buna görə heyvanlar baxım və nəzarətə ehtiyac duymurlar, onların ehtiyacı olan şey qida, istilik, bələdçilik yaxud bir növ qorumadır. Düzdür, heyvanların çoxunun qida ehtiyacı olur, lakin ehtiyacları olan şey baxım və nəzarət deyildir. Çünki bizim baxım və nəzarət dedikdə nəzərdə tutduğumuz, güclərini özlərinə ziyan yetirəcək bir şəkildə istifadə etməklərinə mane olmaq üçün valideyinlərin uşaqlarına göstərməli olduqları şəfqətli qayğı və diqqətdir. Məsələn bir heyvan eynən uşaqlar kimi, dünyaya gələn kimi fəryad fəğan etsə idi, səsin ətrafa toplayacağı canavarların və digər vəhşi heyvanların ovu olardı.

Təlim və tərbiyə (Disziplin) heyvan təbiətini insan təbiətinə tərəf dəyişir. Heyvanlar edə biləcəkləri hər şeyi instinktləri ilə edirlər. Bundan başqa bir az ağıl onlara hər şeyi daha əvvəldən təqdim etmişdir. Lakin insan özünə aid ağıla ehtiyac duyur. O, intinktə sahib olmadığından, özü üçün davranış planı inkişaf etdirmək məcburiyyətindədir. Halbuki bunun hamısını bir dəfədə reallaşdırmayacağı, lakin dünyaya inkişaf etməmiş olaraq gəlməsi ilə bunu onun üçün başqalarının etməsini tələb edir.

İnsanın bütün təbii bacarıqları insanın özündən öz cəhdi ilə yavaş-yavaş inkişaf etdirilməlidir. Bir nəsil sonrakını öyrədir. Bu  təlim prosesinin ilk təməlləri istər kobud və şəkilləndirilməmiş, istərsə də tam olaraq inkişaf etmiş insan vəziyyətində görünə bilər. Əgər sonuncunun ən əvvəldə gəldiyini fərz etsək, insan hər halda daha sonra pisləşib vəhşiliyə geri qayıtması lazım olardı.

Heyvani instinktləri ilə insanı insanlıqdan, özü üçün təyin və təqdir edilmiş hədəfdən üz çevirməkdən saxlayan şey təlim və tərbiyədir. Məsələn, təlim və tərbiyə onun təhlükəyə düşüncəsiz və vəhşicə cürətini cilovlayar. Dolayı olaraq tərbiyənin sadəcə mənfi tərəfi vardır, etdiyi şey insanın təbii itaətsizliyini cilovlamaq və tarazlamaqdır. Təlimin müsbət tərəfi tədrisdir.

Nizamsızlıq əslində qanun-qayda tanımamaqdır. İnsan təlim-tərbiyə ilə insanlığın qanunlarına tabe edilir və sərhədlənməyi (həddi-hüdudu) hiss edəcək bir mövqeyə gətrilir. Bunla yanaşı bu çox kiçik yaşlarda həll edilməlidir. Uşaqlar məsələn əvvəlcə məktəbə bir şeylər öyrənmək üçün deyil, lakin daha çox, sakitcə oturub onlara deyilənləri lazım olduğu kimi etməyə vərdiş etdirmək üçün göndərilməlidir. Və bunun məqsədi sonrakı həyatlarında ağıllarına gələn və ya diqqətlərini çəkəcək şeyi dərhal tətbiq mövqeyinə keçməyi istəməmələrini təmin etməkdir.

Azadlıq sevgisi təbii olaraq insanda o qədər güclüdür ki, bir dəfə azadlığa vərdiş edəndə, artıq hər şeyi onun uğruna fəda edəcəkdir. Sırf bu səbəbdən ötrü təlim-tərbiyənin disiplin hissəsi çox kiçik mərhələlərdə nəzərə alınmalıdır, çünki bu edilmədiyi zaman, həyatda daha sonra şəxsiyyətini dəyişdirmək asan olmayacaqdır. Disiplini olmayan (yəni öz-özünü sərhədləmə bacarığı inkişaf etməmiş) insanlar  keçici hər arzunu hər həvəsin arxasınca getməyə meyllidirlər. Bunu vəhşi qövmlər arasında da görürük, onlar hər nə qədər bir müddət Avropalılar kimi iş yaxud vəzifələrini icra etsələrdə, heç bir vaxt Avropalılara, Avropalıların tərz və rəftarlarına vərdiş edə bilmirlər. Onlardakı, Rousseau və digərlərinin təsəvvür etdikləri kimi, alicənab azadlıq duyğusu deyil, lakin bir növ vəhşilik-beləki heyvanlıq, hələ inkişaf etməmiş insani təbiətdir. Dolayı olaraq insanlar özlərini kiçik yaşlardan ağlın buyuruqlarına boyun əyməyə vərdiş etdirməlidir. Çünki bir insanın gəncliyində sərhədsiz maneəsiz öz iradəsinin arxasınca getməyinə icazə verilərsə, bütün həyatı boyunca müəyyən bir qaydasızlıq-qanunsuzluq onun yaxasını buraxmayacaqdır. Və gəncliyində həddindən artıq birana şəfqəti ilə qorunub nəzarət edilməsi belə bir insanın xeyrinə deyildir, çünki daha sonra iş həyatına addım atdıqda hər tərəfdən məhdudlaşdırma və müxalifətlə daha çox qarşılaşacaq və daimi olaraq pis davranılacaqdır.

Daha sonra idarəçi olacaqları üçün gəncliklərində maneə və məhdudlama ilə qarşılaşdırılmamaqları yuxarı sinifdən olanların təhsillərində çox tez tez edilən bir xətadır. Təbii azadlıq sevgisi səbəbi ilə insanın təbii kobudluğunu əhilləşdirməsi lazımdır, heyvanlarda bunu instinktləri lazımsız hala gətirir.

İnsan baxım-nəzarət və təlimə ehtiyac hiss edir. Təlim tərbiyə (disiplin) və təhsili əhatə edir. Bunlara bildiyimiz kimi heyvanların ehtiyacı yoxdur, çünki quşlar istisna onların heç biri yaşlılardan bir şey öyrənmirlər. Quşlar oxumağı öyrənirlər və ana quşun bütün gücü ilə, eyni ilə məktəbdəki uşaqlar kimi, analarının ətrafına toplanıb incə qırtlaqlarından eyni səsləri çıxarmağa çalışan balaların oxumağını seyr etmək təsir edici bir mənzərədir. Quşların instinktləri ilə oxumadıqlarına, lakin bunu analarından öyrəndiklərinə özümüzü inandırmaq üçün bir təcrübə aparmaq zəhmətinə dəyər. Bir sarıbülbül yumurtalarının yarısını götürüb yerinə sərçə yumurtalarını qoyduğumuzda ya da əksini etdiyimizi fərz edək. əgər daha sonra bala quşları çöldəki sərçələri eşitməyəcəkləri bir otağa  qoysaq, balalar sarıbülbülün oxumağını öyrənəcəklər və beləcə sarıbülbül kimi oxuyan sərçələrimiz olacaqdır. Həqiqətən də hər bir quş növünün nəsillər boyunca dəyişməyən mühafizə edilən özünə məxsus bir oxumağın olması heyran edicidir və nəsildən nəsilə ötrülərək mühafizə edilən bu oxuma şəkili də dünyadakı əslinə ən sadiq şeydir.

İnsan ancaq təlimlə insan ola bilər.Təlimin özündən çıxardığı (formalaşdırdığı) hər nədirsə o sadəcə odur. İnsanın ancaq insan tərəfindən - yəni özləridə təlim keçmiş insanlar tərəfindən təlim keçilməsi diqqət çəkicidir.

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: İmmanuel Kant, “On Pedagogy” (1801)