"Ruhun təlimi haqqında" - İmmanuel Kant

İndi ruhun (der Seele) təliminə gəlirik. Buna eyni zamanda müəyyən bir mənada fiziki təlim də deyə bilərik. Lakin təbiət və azadlığı bir-birindən ayırmalıyıq. Azadlıq üçün qanunlar qoymaq təbiəti tərbiyə edib inkişaf etdirməyə görə başqa bir şeydir. Bədənin təbiəti və ruhun təbiəti bu baxımdan uyğun gəlir, mədəniyyət hər ikisinin də pozulmasının qarşısını almağı hədəfləyir və incəsənət hər ikisinə də bir şeylər əlavə edir.
Dolayı olaraq müəyyən bir mənada ruhun tərbiyəsi də, eynən bədənin tərbiyəsi kimi, fiziki tərbiyə deyə bilərik.

Bununla yanaşı ruhun bu fiziki tərbiyəsi¹ əxlaqi tərbiyədən ayırd edilməlidir, çünki o sadəcə təbiəti hədəfləyir, halbuki əxlaqi tərbiyə azadlığı məqsədləyir. Bir insan fiziki baxımdan gedə biləcəyi son nöqtəyə qədər tərbiyə edilə bilər, o yaxşı tərbiyə edilmiş bir ruha sahib ola bilər, lakin əgər onun əxlaqi mədəniyyəti əksikdirsə, o pis bir insan olacaqdır.

Lakin fiziki mədəniyyət praktik mədəniyyətdən ayırd edilməlidir, bu sonuncusu praqmatik yaxud əxlaqidir. Bu son vəziyyətdə hədəf, mədəniyyətdən çox əxlaqdır.

Ruhun fiziki tərbiyəsi sərbəst və məktəb təhsili olmaq üzrə iki yerə ayrıla bilər. Sərbəst təhsil - mədəniyyət sadə şəkildə desək sadəcə bir əyləncədir, halbuki məktəb təhsili bir işdir. Sərbəst təhsil - mədəniyyət uşağın hər zaman gözü qarşısında olması lazım olan bir təhsildir. Digər tərəfdən məktəb təhsilinədə uşağa sərhədləmə-intizam altında baxılır. Vaxtımızı oyunlarla keçirə bilərik ki, buna boş vaxt məşğuliyyəti deyirik və vaxtımızı məcburiyyət doldura bilər ki, buna iş deyirik. Məktəb təhsili uşaq üçün iş yerindədir, sərbəst mədəniyyət-təhsili isə oyun.² 

Ən yaxşı metodun hansı olduğunu kəşf etmək üçün müxtəlif insanlar tərəfindən müxtəlif təhsil planları hazırlanmışdır ki, ən çox təqdirə dəyər işdir bu. Bunlardan birinə görə uşaqlara hər şeyin sanki oyundaymışlar kimi öyrədilməsinin bir yolu tapılmalıdır. Göttingen dərgisindəki bir məqaləsində Lichtenberg axır əvvəl iş həyatına daxil olacaqları üçün daha erkən yaşlardan etibarən ciddi işə vərdiş etdirilmələri lazım olduğu halda, uşaqlar üçün hər şeyi oyun (və ya oyuna bənzər) halına gətirmə axmaqlığını satirikləşdirir (gülüncləşdirir). Bu tamamilə axmaq (gülünc) bir yanaşmadır. Bir uşaq oyun oynamalıdır, onun oyun-əyləncə saatları olmalıdır, lakin eyni zamanda əməyi də öyrənməlidir. Ruhu öyrədəcəyi-inkişaf etdirəcəyi üçün bacarığı istifadə etmək əlbəttə yaxşı bir şeydir, lakin bu iki təlim-mədəniyyət növünün hər birinin özünə xas saatları olmalıdır. Bundan başqa təbiətən ətalətə meylli olması insan üçün böyük bir talehsizlikdir. Bir insan bu meylə nə qədər çox yol verirsə, özünü məşquliyyətə istiqamətləndirməsi (zehnini işə yönəltməsi) də o qədər çətin olacaqdır.

Bax məşğuliyyət özlüyündə xoş bir şey deyildir, lakin gözlənilən məqsəd uğrunda (hər nə isə ona) cəhd edilir. Halbuki digər tərəfdə oyunlarda başqa hər hansı məqsəd güdmədən məşğuliyyətin özlüyündə özü xoşdur. Gəzməyə getdiyimizdə, gəzməkdən kənar başqa bir şey deyildir bizi gəzməyə çıxaran və buna görə nə qədər gəzsək, o qədər xoşumuza gəlir. Amma müəyyən bir yerə gedəcəyiksə, məqsədimiz orda tapacağımız dost və ya da başqa bir şey dir və dolayı olaraq təbii ki ən kəsə yolu seçirik. Eyni şey kart oyunu üçündə keçərlidir. Həqiqətəndə ağlı başında insanların saatlarca oturub kartları qarışdırması qəribə və başa düşülməzdir. Görünür ki, insanlar üçün uşaqlığı tərk etmək o qədər də asan deyildir. Bəs bunun uşaqların top oyunundan fərqli nəyi var ki? Düzdür böyüklər taxta atlara minməyi istəməz, lakin onların başqa taxta atları vardır.³

Uşaqların işləməyi öyrənməsi həyati əhəmiyyət kəsb edir. İnsan işləmək məcburiyyətində olan tək heyvandır. O qidalanması (məişəti) üçün lazımlı hər hansı bir şeyin dadını çıxarmazdan əvvəl uzun bir şagirdlik (hazırlanma) mərhələsindən keçməlidir. Göyün bizə, işləmək məcburiyyətində qalmayıb bütün ehtiyaclarımızı verərək (əgər olsa idi) böyük alicənablıq göstərmiş olub olmayacağı sualı qətiyyən mənfi cavablandırılmalıdır, çünki insan məşğuliyyətə ehtiyac duyur, bu müəyyən ölçüdə bir sərhədləmə (azadlıq məhdudlaşdırması) tələb edən bir məşğuliyyət olsa belə. Əgər Adəm və Həvva  Cənnətdə qalmış olsa idilər orda birlikdə oturub sakit mahnılar ifa edərək Təbiətin gözəlliyini heyran heyran seyr etməkdən başqa bir şey etməzlərdi deməl də bir o qədər yanlış yanaşmadır. əgər belə olsa idi, orda əzab içində can sıxıntısından qıvrılardılar, necə ki, başqa insanlar da eyni vəziyyətdə isə.

İnsanlar vaxtlarını bu şəkildə doldurmalıdırlar ki, gözlərinin qarşısından heç itirmədikləri məqsəd fikri ilə dolu olaraq  özlərinin fərqində olmasınlar və ən yaxşı dincəlmə işi təqib edən dincəlmədir. oxşar qaydada bir uşaq işləməyə vərdiş etdirilməlidir və məşğuliyyət meyli məktəbdəki qədər yaxşı və mükəmməl şəkildə başqa harda inkişaf etdirilə bilər? Məktəb bir məcburi (zwangmiiflige, məcburedici) mədəniyyət yeridir. Hər şeyi bir oyun olaraq görməyi öyrənmək uşaq üçün çox pisdir. Düzdür, onun oyun-əyləncə saatı olmalıdır, lakin işləmək üçün də zaman olmalıdır. Uşaq bu sərhədləmənin faydasını o dəqiqə başa düşməsə belə həyatın daha sonrakı mərhələlərində bunun qiymətini idrak edəcəkdir. “Bunun faydası nədir?”, “Bu nə işə yarayacaq?” tipində suallarına həmişə cavab veriləcək olsa idi uşaq sadəcə pis sual soruşma vərdişləri qazandırılmış⁴ olardı. Təhsil məcburi olmalıdır, lakin belədir deyə kölə (kölələrə məxsus) olması lazım deyil.

Ruhi-əxlaqi duyğuların azad təhsili-mədəniyyəti müzakirə mövzusu olduqda bu təhsilin davamlı olduğunu ağlımızdan çıxarmamalıyıq. Təsilin bu bölməsi həqiqətən üstün duyğularla məşqul olur. Daha aşağı duyğular onlarla birlikdə tərbiyə olunmalıdır, lakin digəri heç bir halda göz ardı edilmədən, məsələn zəkalılıq (der Witz) anlayış gücü (Verstand) məqsədi ilə (inkişaf etdirilməlidir)- təqib etməyimiz lazım olan ən təməl qanun heç bir ağlı-ruhi duyğuların öz başına deyil, lakin hər zaman başqaları ilə münasibəti daxilində tərbiyə edilməsidir, məsələn xəyal gücü⁵ anlayışın xeyrinə.

Yüksək duyğulardan fərqli olaraq aşağı duyğuların özbaşına qiyməti yoxdur, məsələn yaxşı bir yaddaşa sahib, lakin mühakimə gücündən məhrum bir insan. Mühakimə gücündən azad zəkalılıq öz başına axmaqlıqdan kənar heç bir şey hasil etmir. Anlayış ümuminin bilgisidir. Mühakimə gücü ümuminin xüsusi tətbiqidir. Ağıl (Vernunft) ümumi ilə xüsusi arasındakı əlaqəni-münasibəti başa düşmək gücü və ya bacarığıdır. Bu sərbəst təhsil-mədəniyyət uşaqlıq dövründən gəncin hər cür təlimdən azad qaldığı dövrə qədər davam edir.  Məsələn gənc ümumi bir qanunu sitat gətirdikdə ona bu qanunun örtülü olaraq mövcud olduğu, tarixdən və ya bir hekayədən götürülmüş nümunələr, şairlərdən (qanunun) dilə gətrildiyi keçidlər sitat gətrilə bilər və beləcə onu həm mühakimə gücünü həm də yaddaşını və s istifadə etməyə təşviq edə bilərik.

1: Diese physische Bildung des Geistes.

2: iş və oyun, bunların hər ikisi də lazımlıdır, lakin işi oyun oyunu iş halına gətirməyə çalışaraq bu ikisini bir-birinə qarışdırılmamalıdır.

3: Burada “Stocke reiten” və “reiten doch auf andern Steckenpferden” ilə edilən kəlimə oyununu tərcümə etmək imkansızdır.

4: yəni, pis sual vermə vərdişini öyrətməkdən-qazandırmaqdan başqa bir şey edilməzdi.

5: die Einbildungskraft.

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: İmmanuel Kant, “On Pedagogy”, 1803