"İnsanlığın gələcəyi haqqında" - Bertrand Rassel

Bu danışıqlarımızda bir çox şeylərə toxunduq, Lord Russell. Bütün bunlardan, insanlığın nəyi ümüd etməsi və nədən qorxması lazım olduğu mövzusunda ümumi bir nəticəyə gələ bilirsinizmi?

Bertrand Russell- Məndən çox çətin bir sual soruşdunuz. Ehtimallar görürəm. Bəzisi çox qaranlıq, bəzisi də güvən verir. Amma ən qaranlıqları üzərində dayanmalıyam
hesab edirəm...

Elə olsun. Ən qaranlıqlarından başlayaq... Gələcək bizə nələr göstərəcək?

Bizi ən çox təhdid edən təhlükə- insan nəsli müharibə edərək özünü yox etməzsə əgər- əsgər üsulu bir həyat. Elmi kəşflərin, sənədləşmə meyllərinin təsiri ilə dünya elə təşkilatlana bilər ki, oturulacaq yer olmaqdan çıxar.

İdarəçiliyin ağır gələcəyi fikrindəsinizmi?

Mümkündür, hələ fəaliyyət və elm ilə birləşərsə. Çünki idarəçi bir çox şeyə burnunu soxur. Bunun yaxşı tərəfi də var, amma pis tərəfi daha çoxdur.

Hansı pis ola bilər?

Orta məktəbi bitirən kimi, insanın fikir və düşüncələrinin üstünə çökən o qorxunc ağırlığı düşünün. Təhsili əllərində tutan orqanlar bir insanı ümüdlərini, qorxularını xaricdən idarə edə bilərlər. İnsan, bu zaman istənilən uyğun istiqamətdə ümüdlənəcək və qorxacaqdır. Və təhsil, böyük ölçüdə hökumətin istədiyi kimi düşünməsi istiqamətində olacaqdır. Bilirsiniz ki bu da hər zaman ağla uyğun gəlmir...

Bu cür təhsilə qarşı gələcək, sizin kimi azad, güclü şəxs birliklərinin hər zaman ola biləcəyinə inanırsınızmı?

Xeyir. İnanmıram. Xeyir, mənim kimilər, təsadüflərin böyük yeri olan köhnə ənənələrə görə böyüdülmüşdürlər. Hesab edirəm dünyanın gələcəyi belə deyil. Mənim dünyamda qaçmaq yolları var idi. Eyni qəlibə salmırdılar hamını.

Rəhbərliyin hər şeyə əl qoyduğu gün, heç kimin şəxsi həyatı olmayacağını dediniz. Bir az izah edərsinizmi?

Bu problemin bir tərəfinə, çox əhəmiyyətli bir tərəfinə nəzər yetirin. İnsan çoxalmasına ən yararlı qaydaların nələr olacağını araşdırma elmini. Bir hökumət düşünün ki bizimkindən daha üstün bir irq yaratmaq ehtirası gözünü tutmuşdur. Nə olursa olsun, işə müəyyən bir nisbətdən, məsələn yüzdə beş kişi və yüzdə otuz qadın nisbətindən başlamaq, yerdə qalanları isə soznsuzlaşdırmaq lazım gələcəkdir. Çox xoş gələn bir şey deyil amma, çox yaxşı da ola bilər.

Elmi imkanlar insanların beynini bu qədər qurdalayarmı?

Bu insanlar, hərbi üstünlük qazanacaqlarıından əmindirlərsə, bəli. Təbii istəsələr belə bir irq də yaradıla bilər. Bunların mövqeyi müharibə sahəsində, bildiklərimizdən fərqli olacaqdır. Bu düşüncəni insanların başına salmaq çətin deyildir. Atom silahları lazımlı idi, çünki qarşısındakında var idi. Doğumların elmi sinifləndirilməsi, düşmən də eyni şeyi etdiyindən, lazımdır.

“1984” ya da “Dünyaların ən yaxşısı” mövzularına gəldik. Amma bunun komunist olmayan dünyada tətbiq oluna biləcəyini həqiqətən düşünürsünüzmü? Bir də konformizm problemi var...

Komunistlərə nisbətdə burada təhlükə bəlkə bir az daha azdır, amma təhdid var yenə.

Konformist əqidələr, konformist bir paltar, vərdişlər, düşüncələr və b. varmı?

Sənət əsərlərini düşünün. Gəzintilərim zamanı, xüsusilə Amerikada, sənətə qarşı necə hörmət edildiyini, Avropalı sənətçilərin necə baç tacı edildiyini, necə dollar içində boğulduqlarını gördüm. Amma özünü də bir gün bir sənətçi edə biləcək kamilliyə sahib heç bir Amerikalı uşağa rast gəlmədim. Bax Amerikalılar buna görə Avropalı sənətçilərin heyranıdırlar.

Rusiyada sənət çox əzilibmi?

Gedib görmədiyim üçün bir şey deyə bilməyəcəm. Amma əzilmiş görünür. Doktor Jivago-ya qarşı ədəbiyyat bir çox zərbə gördü. Çarlar dövründə Rus ədəbiyyatı ən öndə gələnlərdən biri idi. Bu gün bunu deyə bilərikmi?

Bəs balet?

Balet, Çarlıq dövrünün bir qalığıdır. 1920-ci ildə gördüm, bir güldana yerləşdirilmiş çiçəklər qədər təsirləndirdi məni. Çox gözəl idi. Ürəy açıcı idi, amma köhnə abuhavası qalmamışdı. İndi  muzey əşyasına oxşayır.

Bütün bunlar, rəqibsiz yeniliyin olmamasına səbəb olurmu?

Bəli, təhlükə də bundadı. Nəticədə sıxıntıdan zibil qutusuna  atdığımız kopyalar misalı nəsildən nəsilə yaşayıb gedən bicləşmiş bir Bizans cəmiyyət növü.

Çox dərdləri var insanın. Məncə bunlardan biri heç bir şeyi ölçü daxilində etməməsidir. Nəyə əl aparsa, ölçünü itirir. Qərarlı olmağı heç bir zaman öyrənə bilməyəcəkmi?

Ümüd edirəm. Lazım olandı bu, həm ola bilər də. Burda, qaranlıq bir sıra kəhanətlərə qapıldıq. Bütün qəlbimlə  reallaşmaqlarını diləyirəm.

Yaxşı, bir az da xoş şeylərdən danışaq.

Əvvəlcə gözümüzün qarşısına gətirməli olduğumuz bir şey var. Köhnə dövrlərin çarə tapa bilmədiyimiz dərdləri də daxil olmaqla, bu günün dərdlərinə çarə tapa bilərik. Bunlar davam edib gedərsə, başqa insanları xoşbəxt etmək üçün cəhd etdiyimiz bu böyük işdə, iradəmizi məhdudlaşdıran pis ehtiraslar ruhumuzda yer tutmuşdur deməkdir. Modern texnikanın təsiri böyük, amma yoluna daxil ola bilməyən şəxslərin psixologiyası, ehtiraslarındakı aldadıcılıqdır. Bunu unutmamalıyıq. Ən sonunda da, hər şeyin bir-birinə çox yaxın olduğu bu dünyada bir insanın xoşbəxtliyinin, nifrət də etsə, qonşusunun xoşbəxtliyinə nail olduğu ölçüdə reallaşa biləcəyini görmək lazımdır. Bu şərtlər təmin olunanda dünya indiyə qədər tanımadığı bir xoşbəxtliyə qovuşacaqdır.

İnsanlar, ehtiraslarına məhdudiyyət qoydular deyək. Onda hansı pisliklərdən qurtulmaq lazımdır?

Əvvəlcə müharibə. Sonra yoxsulluq. Əvvəllər yoxsulluq, bəzi insanlar üçün çarəsiz bir xəstəlik idi. Bu gün belə deyil. Dünya, yoxsulluğa son vermək istəyərsə qırx ildə həll edər bunu. Xəstəlik azaldı, daha da azala bilər.  İnsanların istədikləri qədər və istədikləri zaman yaşamaqdan qürur duymalarına bir maneə yoxdur.

Müsbət mövzulara gəldik. İnsanın gələcəkdə başqa nələr etməsini arzulayırsınız?

Bunda təhsilə çox şey düşür. Hərkəsə insanlığın, mənfəətləri ortaq bir ailə olduğunu, əməkdaşlığın əhəmiyyətinin yarışmaqdan daha böyük olduğunu, bir-birlərini sevməyin, yalnız bir əxlaqi vəzifə, dini tapşırıq deyil, eyni zamanda öz xoşbəxtliyi üçün ən ağıllı siyasət olduğunu öyrətmək lazımdır.

İnsan elmə bir çox gözəl şeyi borcludur. Bunlardan biri də çox yaxında həftəlik iş saatının on saata qədər endiriləcəyidir. Boş vaxtlarda nələr etməlidir?

Əgər dünya, kefli vaxtlarımda xəyal etdiyim bu dünya reallaşacaqsa, varlıqlı və mədəniyyətli insanlar nələr edirlərsə, insan onların hamısını edəcək. XVIII əsrin zadəganı çox vaxt mədəniyyətli idi. Boş vaxtı var idi və səmərəli keçirməyi bilirdi, amma bu da dəfələrlə aldanmasına mane olmadı. Nə olursa olsun bu zadəganlar, sənəti təşviq etmək, görkəmli iqamətgahlar tikdirmək, baxçalar salmaq və bır sıra gözəl şeylər yaratmaq imkanını tapdılar. Bəzən bu boş vaxtdan hərkəsin səmərəli dəyərləndirəcəyi bir dünyanı, hərkəsi eyni lazımı mədəni səviyyəyə çatmış görməyi elə istəyirəm ki!

Bəs sərgüzəşt?

Bu dərdi səlahiyyətli orqanlar düşünsün. Az pul və vaxt sərf etməklə insanlara lazım gəldikdə təhlükəli,  gəncələrin xəyal etdiyi kimi sərgüzəşt imkanları təmin etməlidir. Qütblərə gedərlər, dağlara dırmaşarlar ya da  bir gün, olarsa, kosmosu gəzərlər. Bütün bunlar çox zaman müharibələrdə sərf olunan enerjiyə istifadə imkanı yaradar.

Sabahın insanlarına deyəcək bir sözünüz varmı?

Bilgiləriniz sizə, insan oğlunun indiyə qədər tanımadığı bir güc verir. Bu gücü yaxşılığa da pisliyə də istifadə edə bilərsiniz. İnsanları birləşdirən ailə bağına, ancaq birlikdə xoşbəxt olacağımıza, yoxsa bütün pərişanlığa düçar olacağımıza inanırsınızsa, bu gücü yaxşılığa istifadə edə bilərsiniz. Zəngin bir azlığın, yoxsulların hesabına keçindiyi dövr arxada qalmışdır. Bitdi bu. Kimsə qəbul etməz. Siz də xoşbəxt olmaq istəyirsinizsə, qonşunuzun xoşbəxtliyinə hörmət göstərin. Ağıllı bir təhsilin insanı aydınlığa qovuşduracağına və ona başqasının xoşbəxtliyi üçün, öz xoşbəxtliliyinin şərtlərini göstərəcəyinə inanıram. Arabir, insanları azad, güclü, ağıllı, heç kimin basqı görmədiyi bir cəmiyyət canlanır gözlərimin qarşısında. İnsanları nə etdiyini bilən, ortaq mənfəətlərin şəxsi mənfəətləribir qırağa itələdiyi, hər cəhdi, ağıl və xəyal gücünün meyvəsi olan bu böyük əsərə yönəlmiş bir dünya. İnsanlar istəsələr qurarlar bu dünyanı və bir gün qurularsa əgər, indiyə qədər görülməmiş xoşbəxtlik nümunələri və həyacanı ilə dolu, daha müvəffəqiyyətli, daha göz oxşayıcı və daha ali bir dünya olacaqdır.

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: Bertrand Rassel, "Mənim dünyagörüşüm"