"Filosoflar kral olarsa, nə baş verər" - Scotty Hendriks

 “Filosoflar kral olana qədər şəhərlər heç vaxt sülh tapa bilməyəcəkdir. "

Bir çox böyük mütəfəkkir, vaxtlarını utopiyalarında yaşadıqları ideal bir cəmiyyətin dərk olunmasına, bir hökumət, dəyərlər və davranışlar sisteminin qurulmasına həsr etmişdirlər. Bu mütəfəkkirlərdən yalnız bir neçəsinin, fikirlərini bilavasitə həyata keçirmək şansı vardı. Böyük mütəfəkkirlərin fikirlərini liderlər tez-tez sitat gətirsələr də, ütopik bir
vizyon daxilində bir konsepsiyanın həqiqi, konkret bir nümunəsi təqdim olunan məqamlar nadirdir.

Bu məqamlar gələndə nə olur? Çox az və nadir olsalar da, baş verir. Tez-tez, bir utopiyanın yalnız kiçik parçaları tətbiq olunduqda, hətta bu məqamlar da aydınlıq gətirə bilir.

Orijinal utopik "Dövlət" əsərində Platon, filosof krallar tərəfindən idarə olunan bir şəhər dövləti ideyasını təqdim edir. “Filosoflar kral olana qədər şəhərlər heç vaxt sülh tapa bilməyəcəkdir”, deyə yazmışdır. Xoşbəxtlikdən bunun bariz bir nümunəsi vardır: Roma İmperiyasının filosof kralı olan Marcus Aurelius Antoninus tərəfindən idarə etdildiyi dövrlər.

Bəs bu dövr necə idi? Tarixin ən böyük ağıllılarından və əsas fikirlərindən birinin dünyanın ən böyük imperiyalarından birində həyata keçirilməsi necə bir şey idi? Bunun cavab kimdən soruşmağımızdan asılıdır.

Taxta çıxmamışdan əvvəl, Platonun umduğu kimi, mövcud ola bilən ən yaxşı müəllimlər tərəfindən təhsil verilən Marcus Aurelius, vacib bir qanun, fəlsəfə və dil anlayışını ortaya qoya bildi. Aurelius, “qanunlar mözusunda çox istedadlı bir imperator” olaraq qəbul edilir. Kasıb və kimsəsiz uşaqları qorumaq və azad edilmiş kölələrin qanuni hüquqlarını təmin etməklə tanınır. İtaliyada baş verən aclıq zamanı o, kömək işlərinə şəxsən nəzarət edirdi. Vəba epidemiyası Romaya yayıldıqda, onun yayılmaması üçün qanunlar qəbul etdirdi. Bu qanunlar hələ 20-ci əsrə qədər qüvvədə idi. İmperatorluq xəzinəsi boşalmağa başlayanda, vergi yığımlarının (məbləğlərin) yenilənməsini istəməzdən əvvəl imperatorluq zinətləri ilə birlikdə öz əmlakını auksiona çıxardı. Roma, illər sonra ilk dəfə həm daxili, həm də iqtisadi düşmənləri ilə müharibəyə daxil olduqda, Almanyadan Mesopatomiyaya qələbəsini proqnozlaşdırmışdı. Mütləq bir hökmdar olarkən, bütün lazımlı təklifləri Senata təqdim edib və zəruri olmasa da onların dəstəyini təmin etmişdir.

Ona təyin edilmiş filosof adının haqqını sübut etmək asandır. O, bu gün “Özümə Düşüncələr” olaraq bilinən fərdi qeydlər kitabını yaratmışdır. Kitab ümumiyyətlə Stoik ənənəsi ilə seçilən bir əsər olaraq qəbul edilir və oxucuya yalnız özü olmaq məqsədi ilə fəzilət və hikmətlə birləşməyi tövsiyə edir. Ərsəyə gəlməsindən bəri fəlsəfəyə təsir etmişdir, 1500 il sonra İmanuel Kantın əsərində otaya çıxmışdır. Bu gün də düşüncə dünyasına rəhbərlik etməyə davam edir.

Ancaq bəlkə də Stoik filosof olması ilə bağlı ən böyük iddiası, gündəlik müharibə xaosundan qurtulmaq üçün fəlsəfədə gecə təsəlli tapdığını və düşüncələrini sivil dünyanın kənarları olan döyüş sahələrində yazdığının fərqinə vardıqda ​​başa düşülür. Fəaliyyət olaraq, Stoizm üçün daha yaxşı bir nümunə tapmaq çətindir.

Buna baxmayaraq Aurelius mükəmməl deyildi. Onun hakimiyyəti dövründə məsihçilər çox təqib edilirdi. Təxminən bir əsr ərzində o, ona tabe olan və istedadını daşıyan varisə sahib ilkimperator olaraq, oğlu Commodusun taxta çıxmaq hüququnu dəstəkləyirdi. Commodus, megalomanyak, qəddar və fəzilətsiz biri olaraq hesab edilirdi,suiqəsdə uğradı və ölümündən sonra Senat tərəfindən xalq düşmən elan edildi. Hakimiyyəti dövründə hər şeyə, legionlara, aylara və Roma şəhərinə öz adını vermək kimi bir marağı var idi.

Elə isə, Platondan siyasətlə bağlı məsləhət almağa başlamalıyıqmı? Avstriya filosofu Karl Popper, 20-ci əsrin totalitar rejimlərinin məşhurlaşmasında Filosof Kral fikrini günahlandırması kimi, mümkün cavab: xeyir. Hətta filosof kralın özü də Platonun fikirlərinin totalitar ölçülərinin tam şəkildə həyata keçirilməsini təsdiqləmirdi. Platon yuxu əvvəli hekayələrdə və depresiv musiqilərdə dövlət senzurasını təklif edərkən, Marcus Aurelius isə onu lağa qoyan səhnə əsərlərini cəzalandırılmaması, əksinə bunllara icazə verilməsi kimi davranışlarına görə tərif qazanırdı. Bu, o zamanlar üçün, söz azadlığının yüksək standartı idi

Nəticədə, Platonun ideal cəmiyyəti müasir oxucuları sarsıtmalıdır. Ancaq bu böyük mütəfəkkirin fikirlərinin nəzərə alınması, ətrafımızdakı cəmiyyətlərin inkişafına kömək edə bilər. Sadəcə bir neçə nəfər, Platonun ideal şəhərinə köçməyə razı olsa da, onlarda faydalı olanı dəstəkləyəcəklər vəbaşqa bir yerdə yenidən qurulması mümkün olan faydasızı dəstəkləməyəcəklərdir. Marcus Aureliusun həyatı bizə, onu tam qəbul etməsək də, onu xatırladır ki, ondan  mükəmməl bir ölkə ideyasını öyrənə və faydalana bilərik.

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: https://bigthink.com/scotty-hendricks/meditations-on-the-philosopher-king-plato-and-if-utopia-is-possible