"Fales - Tragediya çağında fəlsəfə" - Fridrix Nitsşe

Yunan fəlsəfəsi, görünüşdə mənasız bir külək ilə və bu sözlərlə başlayır: Su, həyatın “mənşəyi” və ana qucağıdır. Bu nöqtədə dayanıb ciddiləşmək həqiqətən lazımdırmı? Bəli, həm də üç səbəbə görə. Birincisi bu söz, şeylərin mənşəyi haqqında bir rəvayətdir. İkincisi, bunu təsvirsiz və əfsanələşdirmədən edir. Nəhayət üçüncüsü, qapalı bir halda olmaqla yanaşı, “hər şey birdir” düşüncəsini özündə daşıyır.
  İlk səbəb Thales-i din və batil inanc ilə bir arada göstərir, lakin ikincisi, onu bu cəmiyyətin içindən çıxarıb təbiət tədqiqatçısı olaraq tanıdır. Üçüncüsü sayəsində də Thales ilk Yunan filosofu sayılır. O, “sudan torpaq olur” demiş olsa idi, bir elmi fərziyyəni (hipotezi) həm də yalnış amma isbatı çətin bir fərziyyəni ortaya atmış olardı. Lakin Thales, elmdən o tərəfə getmişdir. O, bu birlik qanununun su fərziyyəsi ilə təsvirində, dövrünün fizika təsəvvürlərinin aşağı təbəqəsini aşmamış, onun sadəcə üstündən keçmişdir. Suyun, daha doğrusu nəmli olanın varlığı və dəyişmələri haqqında Thales-in etdiyi təcrübə (ampirik) baxımından zəif və nizamsız müşahidələr belə çox böyük bir ümumiləşdirməyə yol açmaqdan, hətta onu ağla gətirməkdən çox uzaq idi. Thales-i buna aparan, mənşəyi mistik bir intuisiyada olub, getdikcə daha yaxşı izah edilmiş yeni sınaqlar daxil, bütün fəlsəfələrdə rast gəlinən metafizik bir inanc sözündə: “hər şey birdir” sözünün içindədir.

  Belə bir inancın, hər cür sınaq qarşısında nə qədər qaba davrandığı diqqət çəkicidir. Fəlsəfə, cazibədar sehirli hədəfinə sınağın (təcrübənin) çəpərləri üzərindən tullanıb çatmaq istədiyi vaxt, hər zaman necə davranır? Bunu Thales-ə baxaraq öyrənə bilərik. Fəlsəfə, zəif əsaslara əsaslanaraq irəlilərə sıçrayarkən ümüd ilə intuisiya ayaqlarına qanadlar taxır. Hesablı “müdrik”, arxasından ağır-ağır nəfəs alaraq gəlir amma,  özündən daha tanrılıq olan yol dostunun çatmış olduğu cazibədar hədəfə nail olmaq üçündaha yaxşı əsaslar axtarır. Bu hal qarşısında insan, daşları sürüyən vəhşi bir dərədə iki yolçunu görən kimi olur. Biri daşlardan istifadə edib onlar üzərindən sıçrayaraq və dayanmadan daşların uçuruma yuvarlandığını heç vecinə almayaraq sakitcə digər tərəfə keçir. Digəri isə, hər an nə edəcəyini bilməyəcək bir halda dayanır. O, ilkin düşüncəli ağır addımlarını daşıya biləcək təməllər qurmaq məcburiyyətindədir, bunu arada bir bacarmadığı da olur. Bu zaman, dərəni keçməsinə heç bir kimsə hətta heç bir tanrı kömək etmir. Elə isə fəlsəfə düşüncəsini bu qədər daha tez hədəfinə aparan nədir? Görəsən onun hesablayan, ölçən düşüncədən fərqi, böyük “məkanları” uçaraq daha tez keçməsidirmi? Xeyir, çünki onun ayağını qaldıran, xarici bir qüvvədir: fantaziyadır. Fantaziyailədir ki, yüksələn fəlsəfə düşüncəsi, ilkin, keçici olaraq əminlik deyə qəbul olunan imkanların birindən digərinə sıçrayır: Uçarkən də ordan burdan həqiqi əminliklər tapır. Dahicə bir uzaq görənlik onları özünə göstərir. Fəlsəfə düşüncəsi də bu və ya digər müəyyən nöqtədə, isbat oluna bilən əminliklərin olduğunu uzaqdan kəşf edir. Fantaziyanın gücü,  ən çox, oxşarlıqların ildırım sürəti ilə qavranmasında və aydınlaşmasında təsirlidir. Ancaq bundan sonradır ki, düşüncənin əks olunması (kamilliyi), ölçüləri ilə şablonlarını gətirdib oxşarlıqları yerinə bərabərlikləri, yan-yana görünənlər yerinə səbəbaxtarmanı (səbəbi) qoymağa çalışır. Lakin bu olmasa da, məsələn Thales-in fəlsəfə işlərində yenə də bir dəyəri vardır təcrübə məntiqiliyi və tam sərtliyi ilə “hər şey sudur” sözünə keçmək istədiyi vaxt bütün əsaslar çöksə də, elmi quruluşunun yıxılıb xarab olmasından sonra belə yenə bir şey qalır. Bax bu qalıqda cəzb edici bir qüvvə vardır.  Onda, irəlidə gələcək olan bərəkətin ümüdü gizlənmiş kimidir.

  Təbii mən, bu düşüncənin bəlkə, hər hansı bir sərhədləmə yəni zəiflətmə şərti ilə yaxud allegoriya olaraq bir növ həqiqət daşıdığını demək istəmirəm. Məsələn plastik sənətçinin, su şəlaləsinin kənarında dayanıb yaratdığını qəbul edək. O, özünə tərəf sıçrayan şəkillərdə, suyun insan və heyvan bədənləri ilə, masqalarla, bitkilərlə, qayalarla, su pəriləri ilə yekun olaraqvar olan növlərin hamısı ilə bir oynunu görsün “hər şey sudur” sözü də  beləcə təsdiqlənmiş olsun, bax mən belə bir şey nəzərdə tutmuram. Thales-in düşüncəsinin dəyəri- hətta isbat edilməsi mümkün olmadığı görüldükdən sonra da- bu nöqtədədir ki, bu söz mütləq əfsanədən (mythos-dan) və allegoriyadan sıyrılmış bir mənada demişdir. Birdən birə bir Thales meydana gətirmiş olan Yunanlılar, yalnız insanlarla tanrıların həqiqiliyinə inandıqca və bütün təbiəti, bu tanrı- insanların yad paltarlara bürünmüş maskalı şəkilləri və şəkil dəyişdirmələri (metamarfozları) olaraq gördükcə, həqiqətin hər növünü tam əksi olaraq qalmışdırlar. Onlar üçün insan, şeylərin gerçəkliliyi və nüvəsi idi. Bundan kənarda hər şey görünüş, aldadıcı oyun idi. Bax buna görədir ki, anlayışları anlayış olaraq son dərəcə çətin gəlirdi. Bunun əksinə yenilərdə, ən şəxsiyyətli olan belə, maddilikdən sıyrılıb mücərrədləşdirmə halına girmişdir. Köhnələrdə isə, tərsinə, ən mücərrəd olan belə bir şəxs olaraq bir nöqtədə toplanırdı. Lakin Thales belə dedi: “şeylərin gerçəyi, insan deyil sudur.” O, ilkin, suya inandığı ölçüdə təbiətə inanırdı. Thales, riyaziyyatçı və astronom olaraq, əfsanə və “allegory”olan hər şeydən buz kimi soyumuşdu. Və hər nə qədər, “hər şey birdir” kimi bir mücərrədləşdirməyə yüksələcək qədər oyanmamış, ayılmamış və bir fizika cümləsində ilişib qalsada, yenə də dövrün Yunanlıları arasında təəccübləndirici və az rast gəlinən bir hadisədir. Bəlkə o çox gözə batan Orphik-lər, mücərrədləşdirmələri qavrayıb plastik olmayan bir tərzdə düşünmə bacarığına, ondan daha çox ölçüdə sahib idilər. Lakin bunlar, ifadəni, ancaq allegoriya şəklində verə bilmişdirlər. Dövrü və bəzi fizika təsəvvürləri baxımından Thales-ə yaxın olan Syros-lu Pherekydes (1) də, eyni şeyin sözlə bildirilməsi işində əfsanələrin allegoriya ilə birləşdiyi ara sahədə qalmaqdadır. Belə ki, məsələn: dünyanı, gərilmiş qanadları ilə havada dayanan və üstündə Zeus-un, Kronos-a qalib gəldikdən sonra möhtəşəm bir şərəf libası- öz əli ilə üstünə qitələri, suları, çayları işlədiyi bir libası- örtdüyü qanadlı bir palıda bənzədəcək qədər cəsarət göstərir. Konkret olaraq demək olar ki, heç tərcümə edilməyən  bu kimi qaranlıq allegoriyalı fəlsəfə qarşısında Thales, təbiətə dərininə baxmağı ilk sınaq etmiş olan bir ustaddır. O,  elmi və isbat ediləbiləni istifadə etməklə yanaşı, bunların üstündən keçdisədə, bu hadisə fəlsəfəçi ağlına tipik bir işarədir. Müdrik  demək olan Yunanca kəlmənin etimoloji baxımdan kökü, sapio=dadıram, sapiens=dadar, sisyphos= ən yüksək dadma bacarığı olan insandadır. Demək ki, kəskin bir dadma ilə anlamaq və bilmək bacarığı, əhəmiyyətli bir ayırma bacarığı, xalq bilinəninə görə filosofun özünə məxsus hünərini təşkil edir. Əgər öz işlərində yaxşı olanı meydana çıxarana ağıllı deyiləcəksə, filosof ağıllı deyildir. Aristotels, belə deməkdə haqlıdır: “Thales ilə Anaksagorasın bildiklərinə vərdiş edilməmiş, təəccüblənəcək, güc, tanrılıq şeylər, lakin eyni zamnada, bunlar insanlara aid yaxşılıqlarla əlaqəli olmadıqlarından, yararsız şeylər deyiləcəkdir.” Vərdiş edilməmiş, təəccüblənəcək, güc olanı seçmək və ayırmaqladır ki fəlsəfə, elmin qarşısında məhdudlaşdırıldığı kimi, faydasızı irəli sürməklə də ağlın qarşısında məhdudlaşmaqdadır. Elm, belə incə bir zövqü olmadan, hər şeyi, nə bahasına olursa olsun bilmək üçün, bilinən nə varsa ona gözü qaralmış bir aclıqla hücum etməkdədir. Bunun əksi fəlsəfə düşüncəsi, daim bilinməyə ən çox dəyər olan şeylərin, böyük və əhəmiyyətli biliklərin yolunu tutur. Lakin böyüklük anlayışı həm əxlaq həm estetika sahəsində dəyişkəndir. Beləcə fəlsəfə, böyüklüyün qanununu verməklə başlamaqdadır. Bir ad vermə hərəkəti ona bağlıdır. Fəlsəfə, “bu, böyükdür” deyər və beləcə insanı, bilgisusuzluğunun basqın arzusu üzərinə yüksəldir. Bu susuzluğu, böyüklük anlayışının köməyi ilə nizama salır və bunu, ən başda, şeylərin özü və nüvəsi haqqında olan ən böyük biliyə çata bilər və çatmış olaraq görməklə müvəffəq olur. Thales, “hər şey sudur” dediyi zaman, insan, hər bir elmlərin sürünə sürünə etdikləri təcrübədən birdən birə qurtulmaqda və bu intuisiya ilə bilginin aşağı pillələrinin adi bağlılığını aşmaqdadır. Filosof, bir bütün olaraq kainatın ahəngliyini öz daxilində duymalı və onu qavramaqlar halında içindən çölə çıxarmağa çalışır. Plastik sənətçi kimi konkret yanaşma ilə, dindar biri “mərhəmətli”, elm adamı kimi məqsəd və səbəblər axtarışında olmaqla yanaşı, Makrokosmosa(2) yüksəldiyini hiss etməklə yanaşı, özünü kainatın aynası olaraq görərkən də soyuq qanlı davranacaq qədər “mötədilliyini”- dram sənətçisinin, özünü başqa vücudlara dəyişmiş gördüyü, onların dilindən danışdığı, lakin bu dəyişməni sətrlərlə xaricə iz- olduğu (müəyyən etdiyi) vaxtsahib olduğu mötədilliyi- mühafizə edir. Burada sənətçi üçün sətr nədirsə, filosof üçün də dialektik (3) düşüncə odur. Filosof, sehirli kəşfini qorumaq, onu daş kimi qatılaşdırmaq üçün dialektikaya müraciət edir. Dramçı üçün söz ilə sətr necə, yaşadığı və gördüyünü, ancaq mimika və musiqi ilə olduğu kimi xəbər verə bildiyini, demək üçün istifadə etdiyi, yad dillə bir növ kəkələmədirsə, hər dərin fəlsəfə intuisiyasının dialektik və elm düşüncəsi ilə izahı da, bir tərəfdən görünənin bildirilməsi üçün bircə yoldur, lakin digər tərəfdən yazıq bir yoldur, hətta əslində başqa bir sahəyə, başqa bir dilə metafor (məcaz)-la çox sadiq olmayan bir tərcüməçidir. Bax beləcə Thales var-olanın birliyini görmüş və onu demək üçün su-dan danışmışdır.

(1) Yunanıstanın qədim nəsr yazarlarından.-VI əsrdə yaşamışdır.-Theogonia adlı yazısında kainatın yaranmasını hekayə tərzində izah edir.

(2) Köhnə klassik yanaşmada, insanla kainat qarşı-qarşıya qoyulub insan, kainatın kiçik nümunəsi, kainat, insanın böyük nümunəsi olmaqla, hər ikisi kosmos sayılırdı-(Makrokosmos=kainat, Mikrokosmos=insan). Bu yanaşma, Renesansda canlandırılmışdır.

(3) Düşüncələr qarşı-qarşıya qoyaraq ağlavurma (mühakimə) da olmaq. –Sokrates-Əflatun təliminə görə, bütün fəlsəfə Dialektik, yeni dövrlərdə (Kant-Hegel), yeni mənalar qazanmışdır, ki mətnimizin bunlarla heç bir əlaqəsi yoxdur.

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: Nietzsche Fridrix, "Philosophy in the Tragic Age of the Greeks", (III) Thales.