"Din - fəlsəfə müzakirəsi" - İbn Rüşd

İbn Rüşd ilk olaraq dini təhsil almış, din adamı olaraq yetişmişdir. Fəlsəfədəki yeri şərhçilikdən – Aristotel şərhçiliyindən – irəli getmir. Onun bir xüsusiyyəti də Əl-Qəzaliyə verdiyi cavabdır.

İbn Rüşdün dini inancına bağlı qalmaqla birlikdə Əl-Qəzali kimi sadəcə və sırf dini inancla kifayətlənmək istəyən əsrarəngiz birinə qarşı mövqe tutması,
dini inancla bərabər düşüncəyə, fəlsəfi fikrə açıq olması onun faciəli sonunu yaratmışıdır.

İslam dünyası Əl-Qəzalini ön plana cıxardığı halda, İbn Rüşdünü arxa plana itələmişdir. Bu isə o deməkdir ki, İslam dünyası yalnız inanc ilə kifayətlənmiş, yaşadığı dünyanı fikri olaraq idrak etməyə çalışmamışdır. Bir şərhçi haqqında şərh etmək rahat olmasa da müəyyən olunur ki, o, nə tamamilə fəlsəfəyə açılmaq, nə də dini ehkamları tərk etmək istəyib.

İslam dünyası İran və Bizans sərhədlərinə gələndə qeyri-ixtiyari olaraq o dünyaların düşüncələri ilə də qarşılaşdı. Arada bir toqquşmanın ya da alış-verişin olmaması mümkünsüz idi. Fikrimizcə, müsəlmanların Platon ya da Aristotel ilə maraqlanmasının ən önəmli səbəbi belə filosofların da öz düşüncələrini əhəmiyyətli dərəcədə ehkamlar üzərində qurmalarıdır. Məsələn: Aristoteldəki Yer və Göy anlayışı İslam ehkamları ilə uygunlaşa bilən ölçüyə malikdir. Bu mənada xristianlıq qədim düşüncəyə daha yaxındır,çünki bu din Latın dünyasında ortaya çıxmışdır. Hadisəyə bu bucaqdan baxdıqda müsəlmanlıq fəlsəfəyə daha uzaq, yalnız inanclarla sərhədlənən və ehkamlarla dolu bir dindir. Fikrimizcə, İbn Rüşdün İslam dünyasında yadırğanılmasının və qovulmasının, Qərb dünyasında mənimsənilməsinin ən önəmli səbəbi xristianlığın mədəniyyətə daha çox açıq olmasından qaynaqlanır. İbn Rüşd hər nə qədər öz baxışları çərçivəsində Qurandan ayətlər götürsə də, həqiqətdə bu bir razılaşdırmadan - din ilə fəlsəfəni razılaşdırma, barışdırma cəhdindən – irəli getmir.

İslam dünyasında iki şəxsi – İbn Rüşd və Əl – Qəzalini ayrı qütblər kimi nəzərə alsaq, birincinin niyə hər zaman arxa plana atıldığı, ikincinin isə niyə ön plana çəkildiyini anlamaq bizim üçün önəmlidir. İbn Rüşd öz dövründə də fəlsəfi baxışlarına görə mənimsənmir, hətta daha sonra II Mehmedin dövründə mədrəsələrdə oxunulması üçün İbn Rüşd ilə Əl–Qəzali arasında bir seçimin edilməsi istəndikdə Əl-Qəzali seçilir. Diqqət edilərsə, dövrümüzün ilahiyyatçıları arasında da həmişə Əl-Qəzali (Qəzali həzrətləri) öndədir.

İslam dünyasında bir İbn Sina və İbn Rüşd qorxusu var. Çünki dinin xaricində yaradılacaq hər hansı bir maraq bir mömini dindən uzaqlaşdıra bilər. Halbuki dini inanc bu dünyada olmasa, o biri dünyada insanın, insan ruhunun qurtuluşu üçündür.

Sadəcə ruhun ölümlü ya da ölümsüz olması haqda aparılan müzakirələr dini inancı zəiflətməyə yetər. Əgər ruh bədənlə birlikdə varsa və bədənlə birlikdə öləcəksə, onda ölüm sonrası bir yenidən dirilməyə, ikinci bir – sonsuz –yaşama inanmanın nə mənası qalar? Ya da kainatın bir başlanğıcı varsa, bir sonu da ola bilər kimi mübahisələr də dini inanclrın önəmini ortadan qaldıra bilər. Halbuki bütün hökmdarların öz cəmiyyətləri üzərindəki hakimiyyətləri Tanrının insanlar üzərindəki hakimiyyəti ilə eyniləştirilmişdir. Birindən qopmaq digərinin də sonunu gətirə bilər. Bu mənada dini ideologiyanin önəmi böyükdür. İbn Rüşdün bütün çalışması dinin yanında fəlsəfi bir düşüncəyə də yer verilmədir Yəni inanca bəli,amma bununla bərabər insan düşüncə ilə də Tanrıya çata bilər. Həqiqətdəİbn Rüşd özünü Tanrı ilişməsindən, vəsvəsindən qurtarmış deyil,başqa sözlə desək, o, feodal dünyanı, bir cəmiyyət içərisindəki pilləli quruluşu, xalqın dövlət qarşısındakı, qadının kişi qarşısındakı zəifliyini mənimsəmişdir.

Və son olaraq bu deyilənlərdən belə sual verək: Əgər İbn Rüşd İslam dünyasında mənimsənilsəydi, mədrəsələrdə oxudulsaydı, bu dünyadan bir fəlsəfə ortaya çıxardımı? Bu mövzuda nikbin olanlar var, amma biz deyilik.

Tərcümə edən: Humay Kamallı

Mənbə: "Din- felsefe tartışması" (İbn Rüşt), 2002