"Azadlıq - bir psixoloji problemdirmi?" - Erix Fromm (II hissə)

Bu nəzəriyyələr, psixoloji faktorı qeyd etməsinə baxmayaraq, eyni zamanda bu faktoru mədəniyyət qəliblərinin kölgəsinə endirməkdə-dirlər. Hərçənd, dəyişməyən insan təbiəti yoxdur amma,  insan təbiətini sonsuz sayda qəlibə tökülə bilən və öz psixoloji dinamikasını inkişaf etdirmədən özünü hər cür şəraitə uyğunlaşdıra bilən bir şey olaraq görə bilmərik, insan təbiəti, tarixi təkamülün məhsuludur hərçənd
amma, anadangəlmə olan müəyyən mexanizmaları, qanunları vardır və bunların ortaya çıxardılması, psixologiyanın vəzifəsidir.

Bu ana qədər dediklərimizin və bundan sonar deyəcəklərimizin tam olaraq başa düşülməsi üçün uyğunlaşma anlayışını müzakirə etmək lazım gəlir.Bu müzakirə eyni zamanda psixoloji mexanizimlər və qanunlar kimi sözlərlə nəyi izah etmək istədiyimizə də aydınlıq gətirəcəkdir.

“Sabit” uyğunlaşmaq ilə “dinamik” uyğunlaşmanı bir-birindən ayırmaq lazımdır. Sabit uyğunlaşma dedikdə, bütün şəxsiyyət strukturunun dəyişməzliyini qoruyan və sadəcə yeni bir vərdişə uyğunlaşmağı dilə gətirən “qəliblərə uyğunlaşma”dan  danışırıq.Çinlilər kimi yemək yemə vərdişini buraxıb, Qərblilər kimi çəngəl-bıçaq istifadə edərək yemə vərdişi qazanmaq, bu növ bir uyğunlaşmağa nümunə olur. Amerikaya gələn bir Çinli, özünü bu yeni qəlibə uyğunlaşdırar, amma yalnızca bu uyğunlaşmanın, şəxsiyyəti üzərində çox az bir təsiri vardır. Yeni itkilər ya da şəxsiyyət xüsusiyyətləri yaratmaz.

Dinamik uyğunlaşma dedikdə, məsələn, bir uşağın- əksini etməyəcək ölçüdə qorxudulduğundan- qatı və təhdidkar atasının əmrlərinə tabe olaraq “yaxşı” uşaq halına gəlməsi ilə reallaşan uyğunlaşmadan danışırıq. Uşaq, özünü vəziyyətin tələblərinə uyğunlaşdırarkən içində bir şey olur.Atasına qarşı intensive bir düşmənçilik inkişaf etdirə bilər- bunudilə gətirmək ya da hətta şüurunda olmaq belə çox təhlükəli olduğundan, bu düşmənçiliyi basqılayacaqdır.Ancaq basdırılmış bu düşmənçilik, xaricə əks olunmamaqla bərabər, onun şəxsiyyət strukturunda dinamik bir faktordur.Yeni qayğılar yaradıb daha böyük boyun əymələrə yol açır. Müəyyən bir şəxsə deyil də daha çox ümumi olaraq  həyata istiqamətlənmiş qeyri-müəyyən bir yarış, bir qarşı olma vəziyyəti yarada bilir. Burda da, birinci vəziyyətdə olduğu kimi bir fərd, özünü müəyyən xarici şəraitə uyğunlaşdırmaqdadır, amma bu dəfə,  bu növ uyğunlaşma onun üçün  yeni bir şey yaratmaqdadır, yeni itkilər və qayğılar oyandırmaqdadır.

Hər nevrotik vəziyyət, bu dinamik uyğunlaşmağa bir nümunə yaradır.Bu, təməldə, öz içlərində irrasional və ümumi mənada uşağın inkişafında və böyüməsində pis təsirləri olan (xüsusilə erkən uşaqlıq dövründəki) xarici şəraitlərə bir uyğunlaşmadır.Yenə eyni şəkildə, sosial qruplarda güclü, dağıdıcı ya da sadistcə impulsların varlığı kimi nevrotik fenomenlə müqayisə oluna biləcək sosial-psixoloji fenomenlər də (bunlara niyə nevrotik deyilməməli olduğunu daha sonar müzakirə edəcəyik) insan oğlunun inkişafında irrasional və zərərli sosial şəraitlərə dinamik uyğunlaşmağa bir nümunə yaradırlar.

Hansı növ uyğunlaşmanın reallaşdığı sualından başqa suallar da cavab gözləməkdədir: insanın özünü demək olar ki, ağla gələ biləcək bütün həyat şəraitlərinə uyğunlaşmağa məcbur edən şey nədir, insanın uyğunlaşa bilməsinin sərhədləri nələrdir?

Bu suallara cavab verərkən, nəzər yetirməli olduğumuz ilk fenomen, insan təbiətində, digərlərindən daha elastic və uyğunlaşmağa dah əlverişli müəyyən  bölmələrin olduğu fenomenidir. İnsanlar arasındakı fərqləri yaradan şiddətli arzular və şəxsiyyət xüsusiyyətləri, böyük ölçüdə elastikdir, qəlibə salına bilərlər. sevgi, dağıdıcılıq, sadism, boyun əymə meyli, iqtidar ehtirası, laqeyidlik, özünü mücərrədləşdirmə, özünü böyütmək istəyi, qənaətçilik ehtirası, duyğusal zövqləri reallaşdırmaq və duyğusallıqdan qorxmaq, bu xüsusiyyətlərdəndir, insanda olan bu və daha bir çox şiddətli arzu və qorxular, müəyyən həyat şəraitinə bir reaksiya olaraq inkişaf etməkdədirlər. bunlar xüsusilə elastic deyil, çünki bir dəfə insanın şəxsiyyətinin bir parçası halına gəldikdə, asanlıqla yox olmur ya da başqa itkiyə çevrilməzlər. Amma fərdlərin, xüsusilə uşaqlıqlarında,  özlərini içində olduqları həyat forması tamamilə uyğun olaraq bu ya da digər ehtiyacı inkişaf etdirmək mənasında elastikdirlər. bu ehtiyacların heç biri, insan təbiətində anadangəlmə var olan və bütün şəraitlər altında inkişaf edib doyuzdurulmaq vəziyyətində olan xüsusiyyətlərmişcəsinə dəyişməz və qatı deyildir.

Bunlardan fərqli olaraq, insan təbiətinin imtina edilməz bir parçası olan və məcburi olaraq doyuzdurulmaq vəziyyətində olan başqa ehtiyaclar, yəni aclıq, susuzluq, yatmaq ehtiyacı və.s kimi, insanın fiziki quruluşundan qaynaqlanan ehtiyaclar vardır.Bunların hər biri üçün, doyuzdurulmamağın dözülməz hala gəldiyi bir hədd vardır.Bu hədd keçildikdə, ehtiyacı doyurmaq meyli, çox güclü, şiddətli bir istək xüsusiyyəti göstərir.Bu fizioloji olaraq şərtləndirilmiş ehtiyaclar, özünü qoruma fenomeni anlayışı içində ümumiləşdirilə bilər.

Bu özünü qoruma fenomeni insan təbiətinin, bütün şəraitlər altında doyuzdurulmaq istəyən və dolayı olaraq, davranışının ən birinci itələyici gücünü yaradan hissəsidir.

Bunu sadə bir şəkildə izah etmək lazımdırsa: insan oğlu, yemək, içmək, yatmaq, özünü düşmənlərə qarşı qorumaq kimi məcburiyyətlər içindədir. Bütün bunları etmək üçün işləmək və yaratmaq məcburiyyətindədir. Ancaq “iş”, ümumi ya da mücərrəd bir şey deyildir, iş, hər zaman üçün konkret içləməkdir, yəni, müəyyən bir iqtisadi səviyyədə edilən müəyyən bir işdir. Bir insan feudal səviyyədə, bir kölə olaraq, bir Qızıldərili kəndində kəndli olaraq, capitalist cəmiyyətdə azad bir iş adamı olaraq, müasir bir maqazində satıcı olaraq, böyük bir fabrikin ucsuz bucaqsız yeriyən qərbin başında işçi olaraq işləyə bilər. bu müxtəlif işləmə növləri, tamamilə fərqli şəxsiyyət xüsusiyyətləri tələb edir və başqalarına qarşı fərqli növdən maraq ya da bağlı olmaq vəziyyətləri yaradır. Bir insan anadan olduqda, səhnə hazırlanmışdır. Yemək və içmək məcburiyyətindədir, buna görə də işləmək məcburiyyətindədir. Bu da müəyyən şərtlər altında və doğulduğu cəmiyyət quruluşu tərəfindən onun üçün müəyyən edilən şəkillərdə işləmək məcburiyyətində olduğu mənasına gəlir, insandakı yaşamaq ehtiyacı olsun, social səviyyə olsun, hər iki faktor da təməldə insanın fərd olaraq dəyişdirməyəcəyi faktorlardır və bunlar, daha böyük elastiklik göstərən digər xüsusiyyətlərin inkişafını müəyyən edən faktorlardır.

Beləcə, fərd üçün bir iqtisadi səviyyənin xüsusiyyətlərinə görə müəyyən olunan həyat şəkli, fərdin bütün şəxsiyyət strukturunun müəyyən edilməsində təməl faktor halına gəlir.Çünki qaçınılmaz bir ehtiyac olan özünü qorumaq istəyi, fərdi, içində yaşamaq vəziyyətində olduğu şərtləri qəbul etmək məcburiyyətində qalır.Bu, fərdi, digər fərdlərlə birlikdə, bəzi iqtisadi və siyasi dəyişikliklərə təsir etməyə cəhd edə bilməz demək deyildir. Ancaq şəxsiyyəti, hər şeydən əvvəl müəyyən bir cəmiyyət ya da sinifin səciyyəvi xüsusiyyətlərini təmsil edən ailəsi kanalı ilə hələ uşaqkən qarşılaşdığı müəyyən bir həyat şəkili tərəfindən formalaşdırılır.(7)

Fiziloji olaraq şərtləndirilmiş ehtiyaclar insan təbiətində mütləq var olması lazım olan tək ehtiyaclar toplusu deyildir. Yenə eyni ölçüdə məcburi, cismani proseslərdən deyil, insan oğlunun həyat və həyat şəklinin özündən qaynaqlanan bir hissə də vardır: Bu şəxsin özündən kənar dünya ilə əlaqədə olması ehtiyacı, təklikdən qaçmaq ehtiyacıdır. Fiziki aclıq necə bədəni ölümə aparırsa, tamamilə tək və təcrid olunmuş hiss etmək də eyni şəkildə insanın zehnini parçalanmağa aparır.Bu başqaları ilə əlaqədə olmaq, fiziki təmasla eyni şey deyildir. Bir fərd,  uzun illər boyunca fiziki mənada tək ola bilər, amma yenə də fikirlərlə, dəyərlərlə ya da ən azından ona bir birləşmə və “aid olma” duyğusu verən sosial qəliblərlə əlaqəli ola bilər. digər tərəfdən,  insanlar arasında yaşaya bilər amma yenə də dözülməz bir təcrid olunmuşluq duyğusuna qapıla bilər, bu duyğu, müəyyən bir həddi keçərsə, insan, şizofren xəstəliklərin izahı olan bir dəlilik vəziyyəti yaşamağa başlayar. Bu dəyərlərə, sinvollara, qəliblərə bağlılıq məhrumluğuna, ritual təklik də deyə bilərik və ritual təkliyin də eynilə fiziki təklik qədər dözülməz olduğunu ya da daha döğrusu, fizi təkliyin, ancaq və ancaq ritual təkliyi də özü ilə daşıması halında dözülməz olduğunu deyə bilərik.Dünya ilə mənəvi münasibət, müxtəlif formalarda özünü göstərir.Tanrıya inanan və bir hücrədə yaşayan keşiş, özünü müharibə yoldaşları ilə bir hiss edən, təcrid edilmiş siyasi ehtiraslı ritual baxımdan tək deyildir.Qəribə bir mühitdə kostyum geyinen İngilis bəyi də, yoldaşlarından çox çox təcrid edilmiş olmasına qarşı, xalqı ya da xalqının sinvolları ilə özünü bir hesab edən kiçik burjua da ritual baxımdan tək deyildir. Dünya ilə qurulan əlaqə, nəcib bir əlaqə də ola bilər, əhəmiyyətsiz, dəyərsiz bir əlaqə də. lakin, ən dəyərsiz bir qəlibə bağlı olmaq belə, tək qalmaqdan üstün tutulur. Din və millətçilik ya da nə qədər axmaq və alçaldıcı olusada hər hansı bir adət, fərdlə başqaları arasında əlaqə yaradırsa, insanın ən çox qorxduğu şeydən, təcrid olunmaqdan qaçıb iki əllə tutunacağı sığınacaqlardır.

Ritual təcrid olunmaqdan qaçmaq istiqamətindəki məcburi ehtiyacı, Balzak, Kəşfiyyatçının Ağrısı adlı hekayəsində çox yaxşı izah etmişdir:

Təkcə bir şey öyrən, hələ yorula biləcək vəziyyətdə olan ağlına bunu yaxşıca həkk et: İnsan oğlunda böyük bir təklik qorxusu vardır. Təkliklər içərisində ən qorxuncu, ritual təklikdir, keşişlər, Tanrı ilə yaşadılar, dünyaların ən sıxlığında, ruhlar dünyasında yaşadılar, istər keşiş olsun, istər bir məhbus, istər bir günahkar ya da alçaq, avara, insan oğlunun ilk düşüncəsi, öz taleyini bölüşən bir dostunun olmasıdır. Həyatın tam özü olan bu itkini doyurmaq üçün, bütün gücünü, bütün qüvvətini həyatının bütün enerjisini səfərbər edər. Bu çox güclü istək olmasa idi Şeytan özünə dost tapa bilərdimi? Bu mövzuda İtmiş Cənnətdə başlanğıc ola biləcək böyük bir dastan yazıla bilər, çünki İtmiş Cənnət, etirazın müdafiəsindən başqa bir şey deyildir.

İnsanda, təcrid edilmə qorxusunun niyə bu qədər güclü olduğu sualını cavablandırmağa çalışmaq, bizi, bu kitabda izləməli olduğumuz yoldan çox uzaqlara aparır. Ancaq, oxucuya, .əxsin özünü başqaları ilə bir hiss etməsi ehtiyacının sirrli bir xüsusiyyəti olduğu fikrini verməmək üçün, bu sualın cavabının harda olduğu mövzusundakı yanaşmamı bildirəcəyəm.

Əhəmiyyətli faktorlardan biri, insanın, başqaları ilə bu və ya digər əməkdaşlıq olmadan yaşaya bilməyəcəyi faktıdır. Ağla gələ biləcək hər mədəniyyətdə, insan, yaşamaq üçün istər özünü düşmənlərə ya da təbiətin təhlükələrinə qarşı qorumaq məqsədi ilə, istər işləyə bilmək və  yarada bilmək bacarığı qazanmaq məqsədi olsun, başqaları ilə əməkdaşlıq etmək ehtiyacı hiss edir. Robinson Cruso-nun yanında belə Cümə vardı. O olmasa idi, Robinson bəlkə dəli olmaqla qalmayıb, açıqca öləcəkdi. Başqalarının köməyinə olan bu ehtiyacı, hər kəs uşaqlığında çox dərindən hiss edir, insan balasının həyati funksiyalar mövzusunda, başqaları ilə əlaqə qurmaq mövzusunda öz başının çarəsinə baxa bilməməsi, bala üçün bir ölüm qalım məsələsidir. Tək başına qalmaq ehtimalı, uşağın varlığına istiqamətlənmiş ən ciddi, ən böyük təhlükəni yaradır.

Ancaq, “aid olma” ehtiyacının bu dərəcə məcburi edən daha bir fakt vardır: insan oğlunun özünü təbiətdən və digər insanlardan fərqli bir fərdi varlıq olaraq görməsini, özünün fərqinə varmasını təmin edən düşünmə bacarığı yəni subyektiv özünüdərk. Bu fərqindəliyin dərəcəsi insane görə dəyişir hərçənd amma, bir sonrakı bölmədə izah olunacağı kimi, bu fərqindəliyin varlığı insan oğlunu, təməldə insani olan bir sualla qarşı-qarşıya qoyur: özünün, təbiətdən və digər insanlardan ayrı, fərqli bir varlıq olduğunun fərqinə varmaqla, - çox qeyri-müəyyən də olsa - ölümün, xəstəliyin, qocalmanın dərkinə varmaqla, öz varlığının kainat yanında və “özü” olmayan bütün digərləri yanında nə qədər əhəmiyyətsiz və nə qədər kiçik olduğunu qaçınılmaz olaraq hiss edir. Bir yerə aid olmasa, həyatının bir mənası və istiqaməti olmasa, özünü bir toz dənəsi olaraq hiss edəcək və hər hansı bir nizam ilə özü arasında bir bağ qurmayacaqdır, şübhələrlə dolub daşacaq, bu şübhə isə getgedə ondakı davranışlarda əks olunma- yəni yaşamaq- bacarığını iflic edəcəkdir.

Başqa mövzuya keçmədən əvvəl, sosial psixologiyanın problemlərinə ümumi yanaşmalarımızla əlaqəli olaraq diqqət etdiyimiznöqtələri yekunlaşdırmaq yarlı ola bilər, insan təbiəti nə biloji olaraq əvvəlcədən müəyyən olunmuş və anadangəlmə itkilər toplusudur, nə də özünü yaxşı yaxşı uyğunlaşdırdığı mədəniyyət qəliblərinin ölü bir kölgəsidir. İnsan təbiəti, insan təkamülünün məhsuludur, ancaq, eyni zamanda müəyyən fumksiyaları və qanunları özündə əks etdirir, insan təbiətində müəyyən edilmiş və dəyişdirilməsi mümkünsüz bəzi faktorlar vardır: fizioloji olaraq şərtləndirilmiş itkilərin doyuzdurulması ehtiyacını və təcrid olunmaqla ritual təklikdən çəkinmə ehtiyacı. Fərdin müəyyən bir cəmiyyətə aid yaradıcı və paylama sistemindən qaynaqlanan həyat formasını qəbul etmək vəziyyətində qaldığını görmüşdük. Mədəniyyət uyğunlaşması prosesinin dinamikası içində  fərdin duyğu və davranışlarına istiqamət verən bəzi çox güclü  itkilər imkişaf edir. Fərd, bu itkilərin şüurunda ola bilər ya da olmaya bilər, amma hər iki vəziyyətdə də bunlar güclüdür və bir dəfə ortaya çıxdılarsa, mütləq doyuzdurulmaq istəyirlər.

İqtisadi, psixoloji və ideoloji faktorların necə bir-birlərinə təsir etdikləri və bu qarşılıqlı təsirlə əlaqəli olaraq daha hansı ümumi nəticələrin yarana biləcəyi, Reformasiyon və faşizmi izah etdiyimiz zaman nəzər yetirəcəyimiz mövzular olacaq.(8) bu müzakirə davamlı olaraq bu kitabın ana teması ətrafında aparılacaqdır: yəni insan, digər insanlarla və təbiətlə başlanğıcdakı birolma vəziyyətindən çıxması mənasında nə ölçüdə azadlıq qazanarsa, o ölçüdə “fərd” halına gələr və sevgi ilə yaradıcı işləməyinin özbaşnalığı içində özünü  ünya ilə birləşdirməkdən ya da bunu etmədiyi halda, dünya ilə arasında öz azadlığını və fərdi mənliyini tamamilə yox edəcək bağlarla bir növ təhlükəsizlik axtarışına girməkdən başqa çarəsi yoxdur.(9)

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: Erich Fromm, "Fear of Freedom"

(7) Bu problemlə əlaqəli olaraq tez-tez rast gəlinən qarışıqlığa qarşı oxucunu xəbərdar etmək istəyirəm. Fərdin  həyat formasının müəyyən edilməsində, bir cəmiyyətin iqtisadi strukturu, şəxsiyyət imkişafı üçün bir şərt vəzifəsi yerinə yetirir. Bu iqtisadi şərtlər, Renesansdan bu tərəfə, Marx-ın təməl anlayışlarını başa düşməyən bəzi Marksçı yazıçılara kimi bir çox yazıçı tərəfindən insan davranışının dominant itələyici güclər olaraq görülən maddi sərvət arzusu kimi subyektiv iqtisadi itələyici güclərdən tamamilə fərqlidir. Əslində, insanı mühasirəyə alan maddi sərvət sahibi olmaq arzusu, sadəcə bəzi mədəniyyətlərə xas bir ehtiyacdır və fərqli iqtisadi şərtlər, maddi sərvəti xor görən ya da onu vecinə almayan şəxsiyyət xüsusiyyətləri yarada bilər. Bu problem daha ətraflı olaraq, Zeitschrift für Sozialforschung' dakı (Hirsch-feld, Leipzig, 1932, Cild I, s. 28 və davamı) "Uber Methode und Aufgabe einer analytischen Sozial-psychologie" başlıqlı yazımda müzakirə etmişdim.

(8) Psixoloji və sosial-iqtisadi güclər arasındakı qarşılıqlı əlaqənin ümumi xüsusiyyətlərini daha ətraflı olaraq Əlavə bölməsində müzakirə edəcəyik.

(9) Bu əl yazmasının başa çatmasından sonar, R.N. Anschen tərəfindən hazırlanan və yığılan Freedom, İts Meaning (Azadlıq, Mənası) adlı kitabda (Harcourt, Brace & Co., New York, 1940.) azadlılğın fərqli tərəfləri ortaya qoyuldu. Burda xüsusilə H. Bergson, J. Dewey, R. M. Maclver, K. Riezler, P. Tillich tərəfindən hazırlanan bildirişləri almaq istəyirəm. Həmçinin bxn. Cari Steuermann, Der Mensch auf der Fluent (Qaçış İnsanları), S.Fischer, Berlin, 1932.