"Fəlsəfə nədir?" - Bertrand Rassel

Fəlsəfə nə deməkdir, Lord Russell?

Bertrand R. – Xeyli mübahisəli bir sualdı. Hesab etmirəm ki, iki filosof bu suala eyni cavabı versin. “Fəlsəfə, hələ tam bilgi sahibi olmadığımız mövzularda fantasti-kaya (fərziyyə) müraciət etmək deməkdir.” deyəcəm. Bu təbii mənim düşüncəmdi, başqası nə deyər bilmirəm.

Elmlə fəlsəfə arasında bir fərq görürsünüzmü?

Ümumiyyətlə elm, nə biliriksə odur, fəlsəfə də bilmədiyimiz. Təyin etmək çətin deyil, buna görə hər an fəlsəfə suallarının elm sahəsinə köçrüldüyünü görürük.

Yəni, müəyyən olan, aşkara çıxarılan bir şey fəlsəfə olmaqdan çıxıb elmi olur?

Bəli. Fəlsəfə etiketini daşıyan bir çox şey, bu xüsusiyyətini itirmişdir.

Yaxşı fəlsəfədən nə anlayırsınız?

Reallıqda fəlsəfənin iki cür istifadəsi var. Birincisi, elmi bilgilərimizlə cavblandıra bilmədiyimiz mövzularda fərziyyəni davam etdirmək, çünki elm, insanlığı maraqlandıran – ya da maraqlandırması lazım olan – mövzuların sadəcə çox kiçik bir hissəsidir. Elmin, heç olmazsa indilik, bizə çox da izah edə bilmədiyi daha bir çox maraqlı nöqtə var. Onsuz da bilinən bir şeyin ətrafında xəyallar qurmağa çalışmaq məncə təəssüf doğurur. Kainat mövzusunda düşünmək, fərziyyələrlə sərhədlərini daraltmaq, bax fəlsəfənin tətbiq oluna biləcək sahələrindən biridir. Amma məncə bunun qədər əhəmiyyətli ikinci bir istifadəsi də var. O da, bildiyimizi hesab etdiyimiz, amma bilmədiyimiz şeyləri göstərə bilməsidir. Bu baxımdan fəlsəfə nəfəsimizi kəsir, bilməyimiz lazım olanı düşünməyə sövq edir bizi, digər tərəfdən də təvazökarlığa çağırır və anlayırıq ki, bilgi hesab etdiyimiz şeylər, hər zaman bilgi deyildir.

Maddi nəticələr verən bu fərziyyələrin nə olduğunu deyə bilərsinizmi?

Təbii. Məsələn, Yunan fəlsəfəsi, reallığa uyğunluğu əvvəlcə təcrübə edilməmiş kimi görünən fərziyyələrlə doludur. Ağlıma atom gəlir. Maddənin kiçik atomlardan əmələ gəldiyini irəli sürür Demokrit: iki min qədər il sonra bu fikrin düzgün olduğu ortaya çıxır. Məsələn Aristark-ı götürək. Bu adam günəşin dünya ətrafında deyil, dünyanın günəş ətrafında fırlandığını ilk düşünəndir. Ona görə, ulduzların göydə fırlanır kimi görünməsi də, dünyanın hərəkət etməsinə görədir. Unudulan bu fikir iki min il sonra, Kopernik-lə birlikdə təkrar çıxır qarşımıza. Halbuki Aristark düşünməsə idi bəlkə bu, Kopernik-in ağlına belə gəlməzdi.

Bunda bir növ intuisiyanın təsirini görürsünüzmü?

Yox əzizim. Bu fərziyyələri ilk dəfə səsləndirənlər: “Həqiqət budur.” deyə bilməzdilərki. Olsa olsa, “Həqiqət bəlkə də budur.” deyə bilərdilər. Gözəl bir elmi xəyal gücü ilə doğru qəbul edilə biləcək bir çox şey düşünə bilərsiniz. Elmin ruhu budur. Bir şeyi düşünməyə başlayırsınız, sonra da doğru olub olmadığını görməyə çalışırsınız. Ümumiyyətlə doğru deyildir təbii.

Hesab edirəm Demokrit-in atom anlayışının Əflatun üçün bir mənası yox idi?

Əflatun? Tikan tikan olur tükləri. “Bu adamın bütün kitablarını yandırmaq lazımdır.” deyirdi. Bu var ki, Əflatun elmi sevmirdi. Sevdiyi tək şey riyaziyyat idi. Elmin yerdə qalan digər sahələri onun üçün mənasız idi.

Bu halda, fəlsəfə, elmin bir növ xidmətçisi olmurmu?

Bəli, qismən. Amma təbii sadəcə xidmətçisi olmaqla qalmır, çünki elmin öhdəsindən gələ bilmədiyi bir çox şey var. Məsələn, dəyərlərlə əlaqəli hər şey. Elm, yaxşı nədir, pis nədir, izah edə bilməz sizə. – Nəticə olaraq demək istəyirəm. Vasitə olaraq deyil. –

İllər boyunca, filosoflarda və onları dinləyənlərdə münasibət dəyişikliklərin fərqinə varmadınızmı?

Bu, düşündüyünüz fəlsəfə məktəbinə bağlıdır. Aristoteldə olduğu kimi Əflatunda da əhəmiyyətli olan kainatı anlamaq idi, (mənim üçün də fəlsəfənin məqsədi bu olmalıdı). Sonra, əxlaq üstündə dayanan Stoacılar. – Stoacı olun, fəlakət baş verdikdə belə münasibətinizi dəyişdirməyin -. Hamımızın “Filosof olmaq” dediyimiz də bax budur!

Sizəcə Marx bir filosofdurmu?

Bir baxıma filosofdur təbii. Amma filosof var, filosof var. Kimisi qurulmuş nizamın  qoruyucularıdır, kimisi də dağıdıcıları. Marx bu sonunculardandır. Bu münasibətlərdən, nə bu nə də digəri işimə yaramır mənim. Fəlsəfəyə düşən işi görmür bunlar. Fəlsəfənin həqiqi vəzifəsi dünyanı dəyişdirmək deyil, anlamaqdır. Bu da Marx-ın dediyinin əksidir.

Özünüzü filosoflar sinifinə aid edirsinizmi?

Sadəcə bir tək yarlıq taxdım özümə: Məntiq atomcusu. Amma yarlığa aludəçiliyim yoxdur. Uzaq durmaq lazımdır yarlıqdan.

Məntiq atomcusu nə deməkdir?

Bunun mənim ağlımdakı mənası, tədqiq olunan bir şeyin mahiyyətinə varmaq üçün tədqiqat aparmaq lazımdır. Bunu tədqiqat xaricində qalan maddələrə rast gələnə qədər davam etdirə bilərsiniz: Bu maddələr də məntiq atomları olur. Bu atomlara “məntiqlər” deyirəm mən, çünki maddənin kiçik parçaları deyil, amma əşyaları yaradan düşüncələrdir bunlar.

Bu gün ən böyük fəlsəfə cəryanı hansıdır?

İngilis dilli ölkələrlə Avropa qitəsini ayırmaq lazımdır. Düşüncə cəryanları köhnə ilə müqayisədə daha çox bölünmüşdür indi. Əksəriyyətlə, İngiliscə danışılan ölkərədə və xüsusilə İngiltərədə, hesab edirəm fəlsəfəni öz sərhədlərinə daxil etmək istəyindən doğan yeni bir fəlsəfə çıxdı ortalığa. Bayaq dediyim kimi, fəlsəfə hələ tamamalanmamış bir elm sayılır. Bəzilərini xoşuna gəlmir bu yanaşma. Onlar, fəlsəfəyə,  özünə məhdudiyyətlər qoymaq qayğısındadırlar. Beləcə, dil baxımından deyə biləcəyimiz bir fəlsəfəyə çıxırıq ki, bu fəlsəfə üçün də əhəmiyyətli olan, filosofun bir sualı cavblandırması deyil, bu sualın mənasını ehtimallar nisbətində aydınlıq gətirməkdir. Mən isə, bu yanaşmanı dəstəkləmirəm. Sizə bir nümunə verə bilərəm. Bir gün velosipetlə Winchester-ə gedərkən yolumu itirdim, ilk qəsəbədə bir dükana girib “Winchester-ə gedən ən qısa yolu mənə deyə bilərsinizmi?” dedim. Qarşımdakı, dükanın arxasındakı mənim görmədiyi birini səslədi: “Bir bəy Winchester-ə ən qısa yolu soruşur.” dedi. Səs cavab verdi: “-Winchester? –Həə. –Ən qısa yol? –Həə.

Bilmirəm.” Heç bir cavab almadan yoluma davam etmək  məcburiyyətində qaldım. Bax, Oxford-da gizli verilən fəlsəfə budur.

Yəni veriləcək cavabı bir tərəfə qoyub sualı eninə uzununa anlamaq?

Elədi. Cavab, başqasının işidir.

Avropa fəlsəfəsi, problemləri başqa cürmü görür?

Sualı daha qanlı canlı ortaya qoyur deyək. Mən tərəfdarı deyiləm. Amma daha rəngli hesab edirəm. Qədim dövr fəlsəfələrinə daha yaxındır. Kierkegaard-a, onun ekzistensialist qayğısına qədər uzanan müxtəlif fəlsəfələr var. Sonra, ənənəvi dinə, polemik (inanc mübahisəsi) etmək ehtimalım verməyi məqsəd qəbul edən fəlsəfələrə də rast gəlirik. Buna bənzər çox şey var. Əhəmiyyətli demək olmaz bunlara.

Necə davranacağımı bilmək istəyən birisi üçün sizin fəlsəfənizin praktik yararı nədir?

Nə edəcəyini bilməyən və yönələcəkləri yolu axtaran insanlardan saysız məktublar alıram. Bunlar doğru yolu göstərən ənənəvi əlamətləri izləmirlər artıq və indi nəyi izləyəcəklərini də bilmirlər. Burda yararlı ola bilər mənim fəlsəfəm: Münasibətlərinin həqiqətən də yaxşı olduğuna tam inamları da olmasa, insanlara qərarlı davrana bilmək gücü verir. Heç bir şeyə etibar etməmək qənaətindəyəm. Əgər siz etibar edirsinizsə şübhə yoxdur ki, yanılmaqdasınız, çünki heç bir şey etibar etməyə dəyməz. İnsan inandığı hər şeydə bir şübhə payı saxlamalıdır və şübhəyə qarşı hərəkət etmək gücündə olmalıdır. Nəticə olaraq, müharibəyə hazırlaşan generalın da etdiyi bu deyildirmi? Düşmənin nə edəcəyini bilməz, amma yaxşı bir generaldırsa doğrunu görər. Pis general doğrunu görə bilməz, halbuki praktik həyatda ehtimallara görə hərəkət etmək lazımdır və fəlsəfədən gözlədiyim, insanlara, tam mənası ilə etibarlı olmadan hərəkət etmək cəsarətini verməsidir.

Bəli, amma bir başqa çətinlik var: O da, özləri üçün, nə olursa olsun bir inanc, bir inam problemi olan mövzularda insanların inanclarını qaldırmaq. Bu onların başlarını qarışdırmazmı?

O an üçün təbii qarışdırar. Zehin gimnastikası üçün bir qədər qarışdırma dozası həqiqətən lazım olduğunu hesab edirəm, amma müəyyən bir elmi bilgi, ağırlıq verəcək və şübhəyə düşdükdə, sarsıntılardan qoruyacaqdır onları.

Fəlsəfənin gələcəyini necə görürsünüz?

Qədim Yunanlılardakı ya da orta dövrdəki əhəmiyyətini sabah da davam etdirəcəyini hesab etmirəm. Elm inkişaf etdikcə istər istəməz fəlsəfənin əhəmiyyəti də itir.

Çox filosof var bəlkə?

Bu mövzuda fikir bildirmək bir filosofa düşməz hesab edirəm. Daha çox, filosof olmayanlardan soruşmaq lazımdır bunu.

Bu günkü dünyamızda və gələcək illərdə fəlsəfəyə verə biləcəyiniz dəyəri bir iki kəlmə ilə deyə bilərsinizmi?

Bu günün dünyasındakı əhəmiyyətinə inanıram. Dediyim kimi, əvvəlcə bizi ayıq saxlayır. Heç olmazsa indilik, elmin cavblandıra bilmədiyi problemlər olduğunu xatırladır bizə, elmi, sadəcə elmi yanaşma işimizə yaramır çünki. Sonra, insanları aşkarca bir təvazökarlığa sövq edir. Onun sayəsində insanlar, əvvəlki qətilikləri şübhə edilməyən bir çox şeyin yalnış olduğunu və elmə kəsə yollarla çatılmayacağını görürlər artıq. Yenə kainatı anlaya bilmək üçün – bu da hər filosofun məqsədi olmalıdır- uzun zaman və doqmaçılıqdan uzaq bir düşüncəyə ehtiyac olduğunu kəşf edirlər.

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: Bertrand Rassel, "Mənim dünyagörüşüm"