"Ölməməyi öyrənmək" - Patrick Stokes

Ən qədim ədəbiyyat məhsulu ölümə qalib gəlmə arzumuz ilə əlaqəli olması yəqin ki, insanlar haqqında təəccüblü bir şeyin göstəricisidir. Qılqamış dastanı ilə tanıdığımız Şumer şeir dövrü qəhrəmanın dostunun ölümünə görə yaşadığı ağrını və dünyəvi sel fəlakətindən sağ qurtulan Utnapiştimdən ölümsüzlüyün sirrini öyrənmək üçün dünyanın digər tərəfinə etdiyi səyahəti nəql edir.
Yol üstündə ona məqsədinin mənasızlığını göstərməyə çalışan Siduri adında müdrik bir qadınla qarşılaşır: "Qılqamış, niyə tələsirsən? Axtardığın həyatı heç bir zaman tapa bilməyəcəksən. Tanrılar insanı yaratdığında ona ölümü bəxş etdilər, ancaq ölümü öz himayələri altına aldılar”. Bu düşüncə təbii ki, Qılqamışı cəhd etməkdən yayındırmadı və bizləri də dayandıra bilmədi. Yaxşı xəbər budur ki, son zamanlar biz ölümü aldatmaqda olduqca yaxşıyıq. Son illərdə Qərb ölkələrində orta statistik həyat müddəti hər il bir neçə həftə artmaqdadır. Əgər bu artış ildə 52 həftəni keçərsə, zarafatla qarışıq "hesablanan qaçış sürəti" olarak adlandırılan bir vəziyyətə çatarıq-həyatımızın yaşaya biləcəyimizdən daha sürətli uzandığı nöqtə.

Yeniləyici tibb və kök hüceyrə texnologiyasındaki inkişaf hələ başlanğıc nöqtəsində olsa da, bir gün bizim ya da daha böyük ehtimalla uşaqlarımızın Qılqamışdan qaçan ölümsüzlüyə çata biləcəyimizi vəd edir. Yazdığım yerdən bir neçə metr aralıqdaki zebr balığı Teeny akvariumunda xöşbəxtliklə üzür. Adından başa düşüldüyü kimi kiçik, amma zebr balıqlarının möhtəşəm ürək, sinir və retina toxuması yeniləmə qabiliyyətləri var. Özümüzü bu tərz bacarıqlarla təchiz edə bilsək Sidurinin alın yazımız olduğunu söylədiyi qocalma və çökmə müddətini yavaşlada, saxlaya və ya tərsinə çevirə bilərdik.

Tam olaraq ölümsüz olmazdıq. Qəzalara və cinayətlərə məruz qala bilərdik. Lakin həyatlarımız böyük ölçüdə genişləyərdi və ölüm ilə əlaqəmiz köklü surətdə dəyişərdi. Pis xəbər budur ki, bunu istəyib istəməyəcəyimiz dəqiq deyil.

Qılqamışın arzularına qarşılıq ölümsüzlük ədəbiyyatda çox zaman bir lənət olaraq təsvir edilmişdir. Hz.İsa ilə lağ etdiyi üçün cəza olaraq Hz.İsanın ikinci gəlişinə qədər dünyanı gəzməyə məhkum edilən ayaqqabıçı Avropalıların xəyalında qibtə deyil, bir yazığı gəlmə və xəbərdarlıq fiquru olarak görünür. Belə görünür ki, bir nöqtədə istəməsək də ölümə ehtiyacımız olduğunu başa düşürük.

1970-lərin əvvəlində yazılmış çox mübahisə doğuran bir məqalədə İngilis filosof Bernard Villiams Leos Janacekin "Makropulos Hadisəsi" operasını yenidən (olduqca xəyali detallarla) təqdim edər. Hekayənin Villiams versiyasında 42 yaşındaki Elena Makropulos qocalmasını dayandıran və üç yüz il daha həyatda qalmasına kömək edən bir məhlul içir. Bu müddətin sonunda iksiri təkrar içmə seçimi vardır, amma o içməməyə qərar verir. Həyatdan o qədər bezmişdir ki, ölümü qəbul etməyə üstünlük verir. Villiamsa görə onun yerində olsaydıq, hamımızın başına gələcək olan bu olardı.

Villiams ölümsüzlük düşüncəsinin bizi bir dilemma ilə qarşı qarşıya gətirdiyini düşünür. Bir tərəfdən sonsuza qədər tətminlə və ya zövqlə etdiyimizi xəyal edə biləcəyimiz bir şey yoxdur. Ağlımıza gələn ən təməl həzzlərimiz belə-yemək, içmək, seks, musiqi-yetərincə uzun bir müddət sonra son dərəcə darıxdırıcı olabilərdi. Digər tərəfdən zövqlü qəbul etdiyimiz şeylər dəyişəcək olsaydı müddəti naməlum uzadılan həyatı əyləncəli kimi qəbul edə bilərdik. Ən sevdiyi şey kitabxanalarda kitab oxumaq olan bir kitab həvəskarı, qapalı məkan insanı olduğumu (heç elə biri deyiləm) xəyal edin. Kitablarla dolu bir həyat bir neçə əsr sonra darıxdırıcılaşa bilər. Amma əsrlər içində içinə özünə qapanıq bir kitab həvəskarından girişkən bir adrenalin həvəskarına çevrildiyimi düşünün. Ekstreimal idman növləri o zaman məni yarım min il ya da daha da artıq məşğul edə bilərdi.Bu nöqtədə oxumanın həzzini yenidən kəşf edə bilərəm və ya həyatımın başqa dövrünə keçə bilərəm.

Villiamsa görə, problem budur:bunun işə yaraması üçün o qədər çox dəyişməyimiz lazım olacaq ki, bunu edib edə bilməyəcəyimiz bəlli belə deyildir. Şəxsiyyətinizi və ehtiraslarınızı daha çox dəyişdirin. Artıq var ola bilməzsinin. Bu düşüncə tərzində adrenalin həvəskarı həqiqi mənada mən olmazdım. Daha çox mənim nəslimdən gələn biri olardı. Dediyim odur ki, ya sonsuz həyat inanılmaz sıxıcı olardı, ya da onu yaşayan biz olmazdıq.

Bu mövzuda birçox filosof Villiamsa qarşı çıxmışdır. Məsələn: Con Martin Fisher yemək, içmək və cinsi əlaqədə olmaq kimi "təkrar edən" zövqlərdən bezəcəyimizin dəqiq olmadığını müdafiə etmişdir. Yaxında nəşr olunacaq əsərində Roman Altshuler haradan baxtığımızın vacib olduğunu müdafiə edir: bu anda irəliyə baxarkən gələcək min il yaşamaq naxoş görünə bilər, lakin indidən min il sonra keçmiş minilliyə yetərincə məmnun baxa bilər və digər minilliyi gözləyəcəyinizə görə xoşbəxt ola bilərsiniz. Villiams bizim özümüzü əyləndirmə potensialımızı yaxşı qiymətləndirməmiş ola bilər.

Lakin başqa problemlər ola bilərdi. Hər kəsin sonsuza qədər yaşadığı bir cəmiyyətin ya heç uşağı olmadığı bir cəmiyyət (əhali artımının qarşısını almaq üçün), ya da bütün qaynaqlarını sürətlə istifadə edən bir cəmiyyət olduğu gerçəyi var. Və ya-bu çox daha mümkün ola bilər-bəzi insanların ömrünü uzadan müalicələrdən istifadə edə bildiyi, digərlərinin isə edə bilmədiyi bir dünya ola bilərdi. Səhiyyə təchizatları onsuzda qeyri-mütənasib şəkildə varlılar üçün istifadə olunur,lakin ölümsüzlük bu problemi daha da böyüdərdi. Günümüzdə inkişaf etməkdə olan dünyada yaşayan bir biri ilə müqayisədə tək bir inkişaf etmiş ölkə vətəndaşının ömrü boyunca nə qədər çox maddi imkandan yararlana bildiyini düşünün. Və indi də yoxsul insan yaşaya bilməzkən zəngin olanın nəsillər boyunca yaşadığını xəyal edin. Ölümsüzlük doğuşdan zənginliyin təsirlərini düzətməktənsə vəziyyəti daha pisə doğru apara bilər.

Bəlkə də pessimist olmağımıza ehtiyac yoxdur. Qocalmağa və ölümə qalib gələcək qədər ağıllıyıqsa qaynaq tapmaq və dağıdıcı və nəsillər arası ədalət problemlərinə də həll yolları tapa bilərik. Qocalma və təbii ölüm gözləntisindən əl çəkərək kim olduğumuza və yaxşı bir həyatdan nə anladığımıza dair vacib bir şeyi itirib itirmədiyimiz sualı ağılda qalır. Ekleziast bizlərə hər şeyin bir zamanı olduğunu deyir və Romalı filosof-şair Lucretius qaza bilməyəcəyimiz ölümümüz üçün pis olmamağımızı, ancaq vaxtı gəldiyində "həyat ziyafətində doymuş bir qonaq kimi çəkilməyimizi" məsləhət bilər. Bu məcazi ifadədə doyğunluqdan çox daha artığı vardır. Gözəl bir yemək hekayəyə bənzəyir: yeməklərin hamısı doğru zamanda gəlir və biz doğru olduğu və belə etməyimizin qaçınılmaz olduğu hissi ilə bir yeməkdən digərinə keçərik. Şirniyyatı ən başta yemərik və qəhvədən sonra şorba gözləmərik. Bənzər bir şəkildə biologiyamız da bizə bir hekayə yükləyir. Yeniyetməlikdən yetkinliyə, təqaüdə və çöküşə qədər həyatlarımızın gedişatı bizlərə improvizasiya edə biləcəyimiz və istehsal edə biləcəyimiz hekayəvi bir çərçivə ilə təmin edir. Bəlkə də, həyatlarımızın struktur sırasını-və onunla harmoniya içindəki sərhədliliyi-ortadan qaldıraraq özümüzü fiziki taleyimizin zincirlərindən qurtarmaq yerinə,ortaya mənalı bir həyat gətirmək üçün istinad çərçəvəmizi yox edirik.

Jeff Malpas bənzər şəkildə ölümsüz bir varlığın həqiqətən yaxşı bir həyat yaşamaq üçün lazım olan hekayəvi bütünlükdən məhrum olacağını müdafiə etmişdir. Yaxşı yaşamaq üçün olduğumuz yerə necə gəldiyimizi və haraya getdiyimizi başa düşməyimiz lazım olur. Yəqin ki, həyatlarımızın vahid bir şəkli olduğu hissinə ehtiyacımız var. Bu yanaşmaya görə özümüzlə əlaqəli gözəl bir hekayə danışa bilməliyik. Lakin Malpasın yanaşmasına görə;sonu olmayan bir hekayə üst üstə yerləşən hissələrin meydana gətirdiyi sonsuz bir sıra ilə yaranan hekayə deyildir. Daha az Hamlet, daha çox Yaşadığımız Günlər. Sonu gəlməyən bir serialda yaşamaq istəməzsiniz, elə deyilmi?

Bəlkə hə, bəlkə də istərdiniz. Çünki bütün bu problemlərə baxmayaraq sonsuz yaşam hələ də cəzbedici gəlir. Simone de Bovuara görə, hər kəs öz ölümünü bir qəza, yad bir şey olaraq, təsadüfi, gərəksiz görür. Tolstoyun ölməkdə olan İvan İlyiçi düşündürdüyü kimi hər kəsin ölməsi çox normaldır, amma mənim ölməyim çox təəccüblüdür. Sokrat fəlsəfəni ölüm üçün bir təhsil olaraq görmüşdür, lakin yeni texnologiya bunun yerinə fəlsəfəni ölüm ehtimalımızı qucaqlamağa və daha geniş bir miqyasda yaşamaq üçün yeni imkanlar kəşf etməyə yönləndirə bilər.

Ya da yönləndirməyə bilər. Köhnə nəsillərin yaşadığından daha uzun yaşayırıq, lakin bu zamana qədər Məsəllər Kitabının bizə vəd etdiyi yetmiş ilin çox uzağına keçə bilmədik. Nəfəsi kəsilmiş gələcəkçilərin və transhümanistlərin təxmin etdiyi uzun həyat əsla gerçəkləşməyə bilər. Gerçəkləşməzsə və gerçəkləşənə qədər bəlkə də özümüzü Sidurinin Qılqamışa verdiyi məsləhətin davamı ilə təsəlli etməliyik.

"Sona gəldiyində Qılqamış qarnını gözəl şeylərlə doydur; gecə-gündüz rəqs et və əylən, xoşbəxt ol və nəşələn. Paltarlarını təmiz saxla, özünü suya at, əlini tutan kiçik uşağa dəyər ver və həyat yoldaşını sevginlə xoşbəxt et; çünki bu da insanın taleyidir."

Tərcümə edən: Əhməd Əhmədov 

Mənbə: http://www.newphilosopher.com/articles/learning-not-to-die/