"Həyatınızı dəyişəcək 10 qadın filosof" - Lani Seelinger

Fəlsəfə kitablarına baxdıqda, belə bir hiss yaranır ki, yalnız kişilər fəlsəfə haqqında fikirə sahib olmuşdur. Ancaq yazılı tarix boyunca qadınlar da kişi həmkarları kimi fikirlərini və anlayışlarını irəli sürmüşdürlər. Faşist Almaniyasından Qədim Yunanıstana və müharibə sonrasındakı Amerikaya, işıq dolu qadınların ağlınıza gələbiləcək hər hadisə haqqında söylədikləri bir şeylər vardır.

Mantinea-lı Diotima, b.e.ə. 350-380

 Tarixçilər Diotima haqqında çox az şey bilir amma onun kəlimələri və fikirləri Platonun Simpoziumunda təbiət sevgisi haqqında hazırladığı böyük bir tezis olaraq qorunur. Tarixi bir fiqur olaraq Diotima-nın varlığını sübut etmək mümkün olmamışdır, lakin Simpoziumdakı varlığı ilə bu siyahıda yer almışdır.

 Diotima, bir nüfuz olaraq eşqin təbiətindən bəhs etmişdir. Ona görə insanlar, sevgini, həm kəlimənin tam mənası ilə həm də məcazi yolla, istehsal boyunca ifadə edilə biləcək- bu istehsalda uşaq sahibi ola bilər ya da fikirlərini paylaşaraq özlərini ölümsüz edə bilərlər. Əsasən, eşq, bədəndə və ya zehində ölümsüz olma impulsunun bir parçasıdır.

 Hypatia, b.e.ə. 351-415

 Hipatiya şübhəsiz yaşamış şəxsiyyət olsa da, yaşadığı dövrdən bəri fəlsəfəsi itirilmişdir. Buna görə, onu tanımağımızın yolu, müvəfəqiyyətlərini və cəmiyyətdəki rolunu öyrənməkdir. Hipatiya, özüdə filosof olan Theon Alexandricus-un qızıdır.

 Yalnızca, haqqını qoruyan hörmətli bir filosof olaraq böyümədi, həmçinin İsgəndəryə antik şəhərində Neoplatonic məktəbinin rəhbəri oldu. Burda fəlsəfə və astronomiya təhsili verirdi, özüdə riyaziyyat oxudu. Onun fikirləri və bunları açıqlama bacarığı dünyəvi bir hörmət qazandı. Xiristiyan bir qrupun səbəb olduğu ölmü, klassik antik dövrün sonunu göstərən əlamətlərdən biri oldu.

 Heloise d`Argenteuil, ~1090-1164

 Rahibə olmuş bir mütəfəkkir olan Heloise, Peter Abelard ilə olan tragedik eşqi səbəbindən yaxşı tanınır. Lakin o, öz zamanında intelektuallığı ilə şöhrət qazanmışdı və radikal feminist fəlsəfəyə inanırdı. Abelard və Heloise evlənmədən əvvəl –ki Heloise evlənməyi heç istəmədi-uzun illər hüquqdan kənar bir münasibət yaşadılar.

 Münasibətləri o qədər problemli bir hala gəldi ki, axırda Abelard bir rahib, Heloise isə bir rahibə olmağa qərar verdi. Heloise-nin evlilik haqqındakı fikirləri və ənənəvi qadınlığa qarşı mövqeyi ilə bu gün belə hələ də ön plandadır. Həyatının bir manastıra qapanaraq sonlanmasına rəğmən “eşqi evlilikdən, azadlığı bağlanmaqdan üstün bilməsi” ilə xatırlanacaq.

 Tullia d`Aragona, 1510-1556

 Kardinal və fahişənin qanunsuz qızı olan Tullia d`Aragona, İtaliya daxilində gözəlliyi, bədii və fəlsəfi sahədəki yazılarındakı kəlimə istifadə bacarığı ilə tanınırdı. Yazdığı ən əhəmiyyətli fəlsəfi mətn, Eşqin Sonsuzluğu Haqqında Dialoqudur. Bu, Neoplatonik bir tədqiqatında, qadının romantik eşqdəki cinsi və duyğusal azadlığının vacibliliyini müzakirə edir.

 Bu tədqiqat, Renesansın inkişafı qadınlara bir az da olsa daha çox imkan yaratsa da, qadınlarümumiyyətlə kiçik muxtariyətlərinin olduğu bir dövrdə ortaya çıxdı. Tullia d`Aragona ifadələrini reallaşdırdı, İtaliyada getdiyi hər yerdə bir sevgili tapdı və kişilərin ona qəzəllər və sonnetlər yazmasına səbəb oldu. Həyatı boyunca şeir yazdı, xüsusilə də sonnet və dastan şeirə fokuslandı.

 Laura Bassi, 1711-1778

 Bassi həm təbiət fəlsəfəsi, həm də bir bütün olaraq akademiyanın daxilindəki qadınlar üçün qabaqcıl oldu. 1732-ci ildə, 21 yaşındaikən Bologna Üniversitetində doktorluq dərəcəsini başa vuraraq Avropa üniversitetlərində bunu bacaran ikinci qadın oldu.

 Məzun olduqdan sonra anatomiya professoru oldu və bir il sonra fəlsəfə dərəcəsini qazandı. Əvvəlcə fizika ilə məşqul oldu. Italya üniversitetləri Newton fizikası və Franklin elektriki təhsili verməzdən əvvəl o, bu sahələrlə maraqlanmağa başlamışdı. Verdiyi təhsildə, Newton-nun təbiət fəlsəfəsi haqqındakı fikirləri əhəmiyyətli rol oynadı və bu fikirləri öz üsulu ilə inkişaf etdirdi.

 George Eliot, 1819-1880

 Mary Ann Evans, George Eliot ləqəbi ilə yazdı. Silas Marner və Middlemarch daxil olmaqla yeddi məşhur roman yazdı. Ancaq onun işləri və fokuslandığı sahə fəlsəfə üzrə idi. Ailəsi onu təhsilinə sərmayə qoydu, çünki evlənmək üçün çox çirkin olduğunu düşünürdülər.

 Daha sonra, evli bir insanla əlaqəsi olduğuna görə adı qalmaqala səbəb oldu. Birlikdə işlədiyi insanların fəlsəfələrindən təsirləndi. Bunlara Rasyonalizm və Baruch Spinoza-nın etika haqqındakı işləri də daxildir.

 Hannah Arendt, 1906-1975

 Arendt özünü bir siyasətçi deyil filosof hesab edirdi və bu adla, totalitarizm və şər kimi mövzuların təbiəti haqqında yazdığı əsərlər ən diqqət çəkən əsərlərdir. XX əsrin ilk yarısında, Kaliningrad və Berlində böyüdü. Siyasi spektrın əks tərəfləri olan Stalnizm və Nasizm vasitəsilə totalitarizmə birbaşa şahid ola biləcək vəziyyətdə idi.

 Müharibədən əvvəlki Almaniyadan qaçdı və axırda bir Amerikan vətəndaşı oldu. Ən məşhur əsərlərindən biri isə, Şərin Sıraviliyi, Eichmann Qüdsdə. Bu əsərində, Adolf Eichmann-ı, pis niyyətli bir aktyor olmaqdan çox, əmrlərə tabe olan bir bürokrat olaraq təsvir etməsi bir çox Yahudi dostunu əsəbləşdirmişdir.

 Ayn Rand, 1905-1982

 Rand-ın əsərləri və fikirləri Amerikan siyasi spektrına elə yerləşmişdir ki, hec kim onun bir qadın olduğundan bəhs etməyi xatırlamaz. Çox məşhur iki roman yazmışdır: Həyatın Mənbəyi və Atlas Sarsıldı ( onu tanıdan fəlsəfəsini yəni obyetivizmi dəstəkləyir). Bu fikirlər fəlsəfi həqiqətləri qəbul edir, fövqəltəbii hadisələri inkar edir.

 Eyni zamanda, rasyonal şəxsi mənfəət fikrini ehtiva edir: İnsanlar hədəflərinə çatamaq üçün eqoistcə hərəkət etməlidir. Rand-ın siyasət fəlsəfəsi ümumi olaraq fərdi haqqlar və sərhədli dövlət fikirlərinə istiqamətlənmişdir- Amerikan mühafizəkar və liberal hərəkatları bu fikirləri özlərinə əsas götürürlər.

 Simone de Beauvoir, 1908-1986

 Parisdəki Sorbonne-dan məzun olan doqquzuncu qadın, Simone de Beauvoir, yaxşı bir intelektual başlanğıc etdi. Oradaikən yaxşı tanınan, ekzistensialist Jean-Paul Sartre ilə tanış olur. Ikisinin də işlərinə dərindən təsir edəcək və bir ömür davam edəcək münasibətləri oldu.

 De Beauvoiri İkinci Cins kitabı ilə məşhurdur. Feminist ekzistensializmin nəzəriyyəsi üçün zəmin yaratdı. Xülasəylə, insan qadın olaraq doğulmaz amma kişilərlə müqayisə olunaraq qadın halına gələr. Ona görə kişilər özlərini yaradılan iyerarxiyada yüksək yerlərə qoyub qadınları “digəri” edər və qadınlar cəmiyyət tərəfindən istənilən formada hərəkət etmək məcburiyyətində qalırlar.

 Iris Murdoch, 1919-1999

 İris Murdoch, romançı və dramaturq olaraq tanınır. Eyni zamanda fəlsəfi baxımdan da əhəmiyyətli bir rola sahibdir. Ən çox Platon və Fransız filosofu Simone Weil-dən təsirlənmişdir. Ən məşhur əsərlərindən bəzilərində Cambridge-də ikən tanış olduğu Wittgenstein ve Sartre haqqında tənqidləri vardır.

Platon kimi, o da əxlaq və yaxşılıq mövzusunu araşdıraraq, şəxsin daxili mənliyini və həyatını tanıması, əxlaqi olaraq yaşamaq mövzusunda əhəmiyyətli olduğunu və yaxşılığın əslində dünyada var olduğunu bildirmişdir. Bu və bənzəri temaları öz yaratdıqlarına köçürdü və yaratdığı xarakterlərinin həyatlarını belə kəşf edə bildi.

Tərcümə etdi: Ramilə Heydərova

Mənbə: 

https://theculturetrip.com/europe/italy/articles/10-female-philosophers-who-will-change-your-life/