"Bertrand Russell və “Hər kəs üçün fəlsəfə” mövzusu" - Laura D'Olimpio

Mütəfəkkilər olaraq qarşılaşdığı-mız qəribə suallardan biri fəlsəfi fikirləri kütlə üçün əlçatan hala kimin gətirəcəyidir. Hər kəs fəlsəfə ilə məşğul ola bilərmi və ya məşğul olmalıdırmı?

Bəzi filosoflar fəlsəfənin akademi-ya və ya universitet mühitində qalmasını istəyir. Digərləri isə müasir fəlsəfənin 19-cu əsrin sonlarında üniversitet araşdırma  mühitində qurulması ilə
düşüşə keçdiyini iddia edir. Fəlsəfəni yalnız ciddi bir araşdırma mövzusu olaraq məqsədəuyğun hesab edərək,filosofların xalqdan aldığı böyük dəstəyi və fəlsəfənin öz dəyərindən qaynaqlanan ictimai tanınırlığı itirdilər. İctimai müstəvidə işləyən filosoflar, məsələn, The Conversation-a və Cogito Philosophy Blog-a qatqı edənlər "hər kəs üçün fəlsəfə" arqumentini müdafiə edirlər.

Bertrand Russell-in "Philosophy for Laymen" məqaləsi

Bertrand Russel 1946-cı ildə Philosophy for Laymen adını verdiyi bir məqalə yazdı. Bu yazısında fəlsəfənin ümumi təhsilin bir parçası olması gərəkdiyini müdafiə edir və məsləhət verir: “Texniki bacarıqların öyrənilməsi üçün çox vaxt xərclənən bu günlərdə belə fəlsəfə tələbəsinin bir insan və vətəndaş olaraq dəyərini böyük miqdarda artıracaq bir şeylər qazandıra bilər”. Clare Carlisle yazılarında Russel haqqında danışır: “Russel bir həyat tərzi olaraq fəlsəfənin bu qədim anlayışını kozmik məna və dəyər sorğulamalarının ekzistensial, etik və mənəvi bir önəminin olduğunun üstündə duraraq təkrar gündəmə gətirdi (Təbii ki, bu terminlərin nə mənaya gəldiyi filosofların məşğul olmalı digər bir mövzudur)". Burada fəlsəfə fikrini bir praksis* kimi görürük; onsuzda etdiyimiz bir şey və ya hər rasional insan üçün faydalı olan bir düşünmə yolu. Russelin dediyi kimi: "Naməlumluğa dözmək çətindir, ancaq digər ərdəmlərin çoxu üçün də bu belədir. Hər ərdəmi öyrənmək üçün uyğun bir intizam vardır. Ertələnən hökmləri öyrənmək üçün də ən yaxşı intizam fəlsəfədir." Russel fəlsəfənin Laymen oxucularına öyrədə biləcəyinə inanırdı və bu məqalənin onlara mənəvi problemlər haqqında daha obyektiv düşünmələri haqqında kömək göstərəcəyini düşünürdü. Carlisle bunun edilməsinin stresli və əxlaqi bir dilemma ilə üz-üzə gəlinmədiyini, ya da duyğusal vəziyyətdə olan birinin sürətli bir qərar vermək yükü altında olmadığı zamanlarda daha asan olacağını qəbul edirdi. Halbuki əsas fikir budur: fəlsəfi düşünmə vərdişi istifadə etdikcə asanlaşacaqdır.

Gənclərlə Fəlsəfə

Yaxın bir zamanda Vellington, Yeni Zellandiyada 2016 Federation of Australasian Philosophy in Schooıs Associations (FAPSA) konfransına qatıldım və hansı növ fəlsəfənin hər kəsə,xüsusilə də gənc insanlara öyrədilməsi gərəkdiyi fikrini çərçivələyən nitq məni çox təəccübləndirdi.Bu konfransdaki təqdimat və iştirakçıların hamısı yaşları 3-17 aeasında olan hər uşağa fəlsəfənin məktəbdə dərs olarak verilməsi gərəkdiyini müdafiə edirdilər. Daha əvvəl Philosophy for Children (P4C, Uşaqlar üçün Fəlsəfə) və gənc insanlarla fəlsəfə müəllimlərinin yararları haqqında yazmışdım. P4C şagirdlərin sadəcə tənqidi düşünmə bacarıqlarını öyrənmə və praktika etmə şansını deyil, eyni zamanda köməkçi, əməkdaş və yaradıcı düşünmə bacarıqlarını da təqdim edir. Bunu gerçəkləşdirmək üçün P4C istifadəçiləri tərəfindən üstünlük verilən Community of İnquiry-ni (Col, Təhqiqat topluluğu) istifadə edirlər. Col şagirdlərin demokratik şəkildə bir-biriləri ilə dialoga girməklərini təmin edir. Belə bir dialog sinifdə yaşa uyğun fəlsəfi mətnləri və stimul verən məhsulları istifadə edən müəllimlər tərəfindən şəkilləndirilir. Lakin hər şagird bütün fəlsəfəni öyrənməlimidir? University of Birmingham-dan Micheal Hand-ın FAPSA konfransındaki təqdimatına baxsaq, bəlkə də yox. Hand belə deyir: "Sadəcə fələsəfədə deyil, akademik işlərin bütün qollarında nəyin bir mədəni dəyərinin olduğu və nəyjn yalnız professional bir maraq olduğu arasında bir ayrım vardır". Handsın gənc insanlara fəlsəfə öyrədilməsi gərəkdiyini və fəlsəfənin məktəb yaşlarında şagirlər üçün də bir alternativ olduğunu müdafiə etdiyini söyləmək lazımdır. Fəlsəfənin kurikulumda olmasının asanlıqla müdafiə oluna biləcəyini söyləyir. Çünki: *Fəlsəfə digər akademik mövzular kimi təbiəti gərəyi yaralı bir fəaliyyətdir. *Digər akademik mövzulardaki kimi intelektual ərdəmlərin inkişaf etdirilməsində və düçüncə keyfiyyətinin artırılmasında təsirlidir. Yenə də, fəlsəfənin məcburi bir dərs olaraq kurikuluma daxil edilməsini müdafiə etməyimiz gərəkdiyini sorğuladığımızda,hər şagirdə başqa yolarla əldə edə bilməyəcəyi şübhəsiz bir fayda sağladığını sübut etməyimiz mühümdür.

Fəlsəfə öyrənməklə əldə edilən fayda

Carrie Winstanleyin belə bir iddianı müdafiə etdiyini unutmayın. Hand ilə birlikdə redaktə etdiyi kitabda bunu iddia edir; digər dərslər tənqidi düşünmə bacarıqlarımı öyrədir olsa belə, fəlsəfə tələbələri tənqidi düşünmə bacarığını yaradan ən yaxşı dərsdir, çünki tənqidi düşünmə fəlsəfənin bünövrəsidir. "Fəlsəfə uşaqların tənqidi düşünə bilməsinə kömək olacaq ən yaxşı dərsdir. Onlara səbəbləri dəyərləndirə bilməyi, fikir müdafiə etməyi, informasiya mənbələrini dəyərləndirməyi və argumentlərin və dəlillərin dəyərini ölçməyi digər dərslərdən daha yaxşı öyrədə bilər”. Əgər digər dərslər şagirdlərə tənqidi düşünmə bacarıqlarını öyrədirsə,niyə bu kurikulumda fəlsəfəyə də yer olmasın? Hand bu nöqtəni dəyərləndirir və şagirdlərin əxlaq fəlsəfəsini və siyasi fəlsəfəni öyrənməsinin yararlı olacağını deyir: “Əxlaq fəlsəfəsi və siyasi fəlsəfə təbii ki, bizə yaşamağın ən yaxşı yolunu demir. Lakin etdiyimiz seçimlər və qoyduğumuz hədəflər haqqında daha dərin və daha ciddi düşüməyimizi təmin edər və aşkar əxlaqi və siyasi məhdudiyyətlər daxilində öz seçimlərimizi etməyimizi və hədəflərimizin arxasınca getməyimizi müdafiə edir”. Hand bu nəticəyə gəlir: “Əxlaq fəlsəfəsi və siyasi fəlsəfə bu mövzuları araşdıranlara necə yaşayacaqları haqqında ağıllıca düşünə bilməyin faydaları və davranışladındaki əxlaqi və siyasi məhdudiyyətlərlə necə yaşayacaqları haqqında məsləhətlər verir...[və] hər kəs bu faydaya qarşı güclü bir maraq bəsləyir. Çünki hər kəs necə yaşamaqları gərəkdiyi problemi və əxlaqi və siyasi məhdudiyyətlərə uyğunlaşma məsuliyyəti ilə üz-üzədir”. Fəlsəfənin digər sahələri (estetika, məntiq, epistemologiya, ontologiya) əlavə və istəyə bağlı ekstralar olsa da, bu əxlaqi və siyasi fəlsəfənin məktəblərdə məcburi bir dərs olaraq verilməsinin faydalarını müzakirə etməklə nəticələnir.

Hər kəs üçün fəlsəfə

Kimin fəlsəfə ilə məşğul olması gərəkdiyinə gəldiyimizdə öz həyatlarından çıxardıqları mənarlar üstünə düşünən ağıllı vətəndaşlar olaraq hər kəsin yoxlama haqqı olduğuna inanıram. Bəli, fəlsəfə üçün mütəxəssislərin təhsil aldığı universitet mühiti ən uyğun yerdir. Bəli, fəlsəfə siniflərdə uşaqlara da öyrədilə bilər. Və fəlsəfə,əlbəttə, hər kəs üçündür və fərqli səviyyələrdə olsa da məşğul olunmalıdır. Lakin Handın xüsusilə əxlaq fəlsəfəsi və etika üstünə fokuslanmasını başa düşürəm. Filosoflar etika haqqında danışarkən diqqətli düşünməyin çətin və qarmaşıq ssenarilərdə yararlı şəkildə istifadə oluna biləcəyini göstərə bildikləri ictimai sahədəki söz sahibi ünvanlarını təkrar qazanırlar. Təbii ki, bu əxlaq dilemmalarının tək mükəmməl cavabı yoxdur. Lakin tənqidi, köməkçi, yaradıcı və əməkdaş düşünmə bacarıqları ən pis cavabları ixtisar etmək üçün dəyərlidir. Bu fəlsəfi düşünmək bacarıqları qərar verici ünvanındaki insanlara ictimai anlayışa və insanların həyatlarına təsir edən mövzularda yaxşı siyasət seçmək üçün kömək olur.

Fəlsəfi dialogu məktəblərə və ictimai sahələrə genişləndirmək insan düşüncələrini hər zaman məşğul edən təməldə önəmli "böyük" sualların diqqətli düşünülməsinə təşviq edər. Xüsusilə bu günlərdə bu suallar bizim fərdi azadlığımıza və kollektiv insanlığımıza təsir etdiyi üçün əxlaqı və siyasidir.

Tərcümə edən: Əhməd Əhmədov

Mənbə: https://theconversation.com/profiles/laura-dolimpio-100519