"Azad iradə problemində fəlsəfə nevrologiyaya qarşı" - Hanoch Ben Yami

Adam Bear “ What Neuroscience Says about Free Will” (Nevrologiya azad iradə üçün nə deyir?) başlıqlı məqaləsinə zəngli saatın mürgüləmə düyməsinə basmaq, ya da şkafdan bir köynək seçmək kimi bir neçə haldan bəhs edərək başlayır. Bu hallarla əlaqədar bir iddia ilə davam edir və soruşur: “Bu halların hər birində, özümüzü bədənini bəlli bir məqsəd üçün şüurlu olaraq istiqamətləndirən sərbəst biri olaraq düşünərik. Bəs bu təcrübələrin əsil mənbəyi ilə bağlı elm nə deyir?” Bu xoş olmayan bir başlanğıcdır.
Sərbəst biri olduğumuzdan xəbərdar olmaq ilə təcrübə əldə etmək eyni şey deyil. Sizlərə azad olduğunuzu deyən xüsusi bir hiss, “azadlıq qaşıntısı” deyə bir şey yoxdur. Əksinə, sərbəst hərəkət etdiyinizdən xəbərdar olmanızın bir çox mənalarından biri bunu bilməkdir. Eyni şərtlərdə fərqli bir şey etməyi seçsəydiniz, onu edərdiniz. Bunun bir çox hallarda doğru olduğunu açıq şəkildə bilərik, yəni bir çox halda sərbət şəkildə hərəkət etdiyimizdən xəbərdarıq. İşin içində təcrübə yoxdur. Bu halda bu nöqtədə Bearın məqaləsində elmin cavab verməli olduğu bir sual da yoxdur. Bear davamında irəli sürdüyü təcrübə ilə bağlı bunları yazır:

“… ikisi də psixoloq olan Daniel Veqner və Thalia Wheatley inqilabi xüsusiyyətdə bir təklif təqdim etdilər: bir hərəkəti istəyərək niyyət etmə təcrübəsinin, ümumuiyyətlə

düşüncələrimizin bəzi davranışlara səbəb olduğu ilə bağlı sonradan əldə edilən səbəb

mahiyyətində bir nəticədən başqa bir şey olmadığını irəli sürdülər.”

Bu, inqilabi xüsusiyyətdə bir təklif verməkdən daha çox baş qarışıqlığına səbəb olur. “Bir hərəkətə istəyərək niyyət etmə” nə mənaya gəlir? Bir hərəkətə istəməyərək niyyət etmək ilə ziddiyyət yaradırmı? Bəs bu nə demək ola bilər? İstəməyərək etdiyimiz bəzi şeylərin əksinə, bəzilərini istəyərək etdiyimizi söyləyə bilərik. Məsələn: mismara istəmədən basdım, orda olduğunu görməmişdim belə, ya da qapını istəmədən açıq qoymuşdum, onu düşünməmişdim belə. Bir şeyi istəyərək etmək onu bir məqsəd üçün etməkdir. Anlaşıldığı qədərilə Veqner və Wheatley`in təcrübə ilə bağlı sözləri bura uyğun deyil, bir məqsəd uğruna bir şey etmənin xüsusi bir təcrübə ilə əlaqəsi yoxdur. Bundan başqa hadisə sonrası edilən və ya başqa növ bir nəticə də gərək deyil. Etdiklərimizi nə məqsədlə etdiyimizi ümumiyyətlə söyləyə bilirik ki, istəyərək etdiyimizin fərqinə varmaq üçün bu kifayətdir. Veqner və Wheatley bu sadə şeylərdən bəhs etmək yerinə qismən anlamsız, qismən də əlaqəsiz bir şəkildə “bir hərəkətə istəyərək niyyət etmə təcrübəsi” deyir və sonra da başqa ifadələrlə dolaşıqlıq, qarışıqlıq yaradırlar. Və yenə də bura qədər elmin açıqlaya biləcəyi heç bir şey yox.

Başdakı bu dolaşıq və nəzəri düşüncələrdən sonra Bear, Paul Bloom ilə etdiyi bir neçə eksperimental tədqiqatları incələyir. İddia etdiyinə görə bu eksperimental tədqiqatların könüllü və ya istəyərək etdiyimiz hərəkətlərimizin qiymətləndirilməsi ilə bağlı əsaslı nəticələr ola bilər. Yəni Bear’ın nəzəriyyəsində müəyyən qədər konseptual qarışıqlıq olsa da etdikləri eksperimental tədqiqat yenə də şüursuz ağlın öyrənilməsi ilə bağlı hipotezini dəstəkləmirmi, nə deyirsiniz? İndi bunu dəstəkləmədiyini izah edəcəyəm.

Bear və Bloom, iştirakçılara bir kompyuter ekranında təsadüfi mövqelərdə görünən beş ağ çevrə göstərmişlər və beş çevrədən biri qırmızı rəngə dönmədən öncə birini seçmələrini istəmişlər. Bu vəziyyətdə bir çevrə seçmək zənnimcə çevrələrdən birinə fokuslanmaq deməkdir. Baxışlarımız çevrələr üzərində gəzərkən nədənsə birinin üzərində durur.

Bear və Bloom’un ifadə etdiyinə görə bir çevrənin xüsusilə sürətli bir şəkildə qırmızıya döndüyü zamanlarda iştirakçılar yüzdə otuzdan yüksək bir nisbətdə qırmızıya dönən çevrəni seçdiklərini söyləmişlər. Lakin qırmızıya dönəcək çevrə təsadüfi bir şəkildə təyin olunduğu üçün iştirakçıların 20%-ində bu təsadüf idi.

Bu nəticələrə baxaraq edə biləcəyim ən yaxşı qənaətə görə belə bir şey olmuşdur: İştirakçının baxışları iki çevrə arasında gedib gələrkən, deyək ki, birinin qırmızıya dönməsi işrirakçının diqqətinin qırmızıya dönən çevrə üzərində toplanmasına kömək etmişdir. Bundan əlavə, bu xüsusi təcrübələrdəki zaman intervalları çox qısa olduğundan iştirakçılarin əksəriyyəti hadisələrin hansı sıra ilə olduğunu, yəni öncə çevrəninmi qırmızıya döndüyünü, yoxsa baxışlarınınmı sabitləndiyini anlaya bilməmişlərdir.

Hanoch Ben-Yami (sağ tərəfdə)

Bear təcrübədəki çox qısa zaman intervalları səbəbi ilə bəzi şeylərin qarışdırıla bilmə ehtimalını qeyd etsə də bu təvazökar tapıntıdan daha önəmli nəticələr əldə etməyə üstünlük verir. O, yazır “ Bu tapıntılara görə seçimlərimizi necə etdiyimiz barəsində sistematik olaraq səhv istiqamətləndirilə bilərik. ”Tapıntılardan necə belə bir nəticə çıxara bildiyini başa düşmədim. Ortada heç bir səbəb yox ikən beş çevrədən birinə fokuslanmaq ilə, məsələn: bir mağazada hansını almaq istədiyimizə qərar vermək üçün fərqli məhsulların qiymətlərini qarşılaşdırmaq arasında necə bir əlaqə var? Bear “daha spekulyativ bir ehtimal olaraq ağlımızseçim qavrayışımızı təhrif etmək üçün layihələnmişdir.” deyərək israr etməyə davam edir və bu fərziyyəyə görə layihələnmiş təhriflərin məqsədinin “azad iradə inancı və dolayısı ilə həvəsləndirici cəzalandırmaya olan inanc yaratmaq” olduğunu ifadə edir.

Bunun yersiz olduğunu düşünürəm. Kiçik bir zaman intervalında olan bir neçə hadisələrin sırası haqqında səhv höküm vermək, cəzalandırma motivləri ilə bağlı bu fərziyyələr üçün qətiliklə təməl yaratmır. Hamımızın tez-tez müşahidə etdiyi bir hal olan, kimisə cəzalandırdığınızda o adam və digərlərinin edilən səhv hərəkətin bir daha edilməsi ehtimalının daha aşağı olması aşkar görünür.(...)

Fikrimcə, Bear və Bloomun araşdırması konsepsiya qarşılığını az miqdarda təcrübə

nəticəsinə əsaslanan təməlsiz ümumiləşdirmələrlə birləşdirən bir sıra idrak elmi tədqiqatları birləşdirir. Bu günə qədər idrak psixologiyası və nevrologiya sayəsində çox şey öyrənmiş ola bilərik. Fəqət bu elm sahələrinin azad iradə mövzusunda yaratdıqları ədəbiyyat bunun xaricində qalır. Bear’ın irəli sürdüyünün əksinə, bu “sayı getdikcə artmaqda olan tədqiqatlar”, “öz hərəkətimiz və şüurlu təcrübəmiz ilə əlaqədar ən sarsılmaz görünən inanclarımız belə tamamilə səhv” ola biləcəyini göstərmir. Əksinə, konsepsiya qarışıqlığı və həddən artıq ümumiləşdirmələrin, özünə çox güvənən alimləri çaşdıra biləcəyini göstərir. 

Tərcümə edən: Humay Kamallı

Mənbə:

https://blogs.scientificamerican.com/mind-guest-blog/philosophy-versus-neuroscience-on-the-question-of-free-will/?utm_content=bufferb7002&utm_medium=social&utm_source=facebook.com&utm_campaign=buffer