"Artur Konan Doyl və Şerlok Holms" - Rövşən Nəzərov

Detektivin formalaşmasında və məşhurlaşmasında əsas rolu olan yazıçı, məhz Artur Konan Doyl olmuşdur. Onun əsərləri dünyanın çox yerində oxunur və ümumiyyətlə detektiv deyəndə ağıla ilk gələn şəxs odur. Çoxları onu bir detektiv yazıçısı və “Şerlok Holms” obrazının yaradıcısı kimi tanısa da, çox az insan onun başqa bir çox əsərlər də yazdığını və əslində öz yaratdığı məşhur xəfiyyə
obrazına nifrət etdiyini bilir. Bu yazımda onun səbəblərini aydınlaşdırmağa çalışacam.

Artur Konan Doyl, 1859-cu il 22 may tarixində Şotlandiyanın Edinburq şəhərində anadan olub. Onun atası satılmayan rəsmlər çəkən rəssam və əyyaş idi. Balaca Artur kasıb ailəsinin tək övladı idi. Onun anası oğluna axşamlar kitab oxuyur və Doylun özünün də dediyi kimi “...Məhz mənim anam mənə ədəbiyyata maraq yaratdı və xəyal dünyamı oyatdı...” Onun anası Meri oğlunun taleyinin də atasınınki kimi olmaması üçün, Londondakı varlı qohumları ilə əlaqə saxlayıb uzun danışıqlardan sonra nəhayət oğlunu “Edinburq universitetinə” tibb oxumağa göndərir. Elə məhz orada da gələcəkdə Şerlok Holms obrazının prototipi olacaq şəxslə - müəllimi Bellə tanış olur. Doylun 1924-cü il müsahibəsində dediyi kimi “...O pasientinə baxan kimi, hələ o şikayətini demədən diaqnoz qoyur, eyni zamanda onun millətini, məşğuliyyətini deyirdi. Mən də düşünmüşdüm ki, əgər o detektiv olsaydı təsadüflərə yol verməz, hər şeyi elmi tərəfdən izah edərdi...” 1883-cü ildə bakalavr diplomu alan gənc Artur Portsmuta köçür və həkim kimi çox da uğurlu alınmayan praktikasını başladır. Orada Luiza Houkinslə evlənir və sonra boş vaxtında dünyaca məşhur olacaq kitablarını yazmağa başlayır. Gənc yazarın uğurunu görən “Strend magazine” jurnalı onunla çoxməbləğli və uzunmüddəti kontrakt bağlayır və beləcə Artur Konan Doyl Londona köçərək orada yazmağa və məşhurlaşmağa başlayır. Bəziləri isə Şerlok Holms obrazının real olduğuna inanaraq ona yüzlərlə heyranlıq məktubu yazır. Artıq təmamilə özünü yazıçılığa həsr etmiş Artur düşünürdü ki, buradan qazandığı pulla və artıq qoşulduğundan sonra satış tirajı 5 dəfə artmış jurnal oxucularından yığdığı oxucu kütləsi ilə daha çox çey edə bilər. O, elə lap əvvəldən Şerlok Holms obrazına sadəcə boş vaxtlarında vaxt ayırmalı olduğu, barmaqarası obraz kimi baxırdı və daha böyük kitablar yazmaq iddiasında idi. O, əmin idi ki, onun başqa kitabları onu qat-qat məşhur edəcək və çox əfsuslar ki, o necə də yanılmışdı.

Daha sonra isə o gördü ki, o başqa kitablar yazmasına baxmayaraq ancaq Şerlok Holms haqda olan kitabları satılır və obraz özündən də çox məşhurlaşır. Bu onu narahat etmişdi, o başqa kitablar da yazırdı, buna baxmayaraq onun ancaq Şerlok Holms haqda olan kitabları satılırdı (abzasın sonuna kimi fikrimi çatdırmaq üçün kitabdan spoilerlər verəcəm). O, qərara aldı ki obrazını öldürsün və elə də etdi. Mariarti obrazını da məhz bu çirkli işi görmək üçün yaratmışdı. Amma bunu hərəkətini ancaq özü bəyəndi. Xalq isə qüdrətli və məğlubedilməz xəfiyyənin İsveçrənin hansısa şəlaləsində ölməsi ilə barışmadı. Londonlular Doylun evinin qabağında etirazlar keçirdilər, hamı Holmsu diriltməyi tələb edirdi. Hətta bəziləri yazıçını öldürmək belə istəyidi. Xalqın tərəfində həm də nəşriyyatlar da var idi. O vaxt məmurun ildə 500 funt sterlinqi aldığı dövrdə Doyla obrazını diriltsin deyə 4 səhifə yazısına 100 funt təklif edirdilər. Uzun bir müddət (10 il) o qəti olaraq obrazı diriltmək istəmirdi, amma xalq və eləcə də nəşriyyatın son təklifi daha tələbkar oldu və nəhayət 1903-cü ilin Milad bayramı ərəfəsində o dövrdə populyar jurnal olan “Strend magazine” redaksiyasının qabağına nəhəng kütlə yığılmışdı. Səbəbi isə bu jurnalda onun “Boş ev” hekayəsinin çapı idi. Yazıçı burada Şerlok Holms obrazını oxucuya qaytardı. Daha 13 hekayə ilə birlikdə 1905-ci ildə “Şerlok Holmsun qayıdışı” kitabını çap etdirir.

O, Aleksandr Düma, Mark Tven, Jül Vern tipli məşhurluq arzusunda idi. Onu isə şəxs olaraq yox, “Şerlok Holms haqda kitab yazan” kimi tanıyırdılar. Yəni o “Mənim yaratdığım qüdrətli və təkrarolunmaz deduksiya metodunun ustadı Şerlok Holms yadda qaldı, onu yaradan mən yox” deyə düşünürdü. Bu həqiqətən də belədir. Günü bu güc Artur Konan Doylu daha az adam tanıyır. Müasir (o vaxt üçün) İngiltərənin dəyərləri və həyatından bəhs edən ilk romanı “The firm of Girdlestone”, özünün ən qüdrətli işlər hesab etdiyi tarixi romanları olan “The White Company” “Rodney stone” və başqa müxtəlif əsərlərindən oxucular yan keçir və ancaq Şerlok Holms tələb edirdilər və nə qədər çox olsa o qədər də yaxşı olardı deyə düşünürdü.

Günü bu günə kimi də çox mübahisələr gedir ki, niyə məhz Şerlok Holms bu qədər məşhur detektivdir. Həqiqətən də maraqlı sualdır, çünki xalq, həmçinin mən də həm o kitabın buraxıldığı illərdə Londonda, həm də indiyə kimi dünyanın müxtəlif yerlərində bütün dünyada oxuduqca eyforiyaya düşürdü. Bu nəzəriyyələrin içində maraqlılarından biri də odur ki, Şerlok Holmsun tək qəhrəman obrazıdır. Bəli onun yanında Vatson var, amma o daha çox onun tələbəsi və ya köməkçisidir (bəziləri onları dost hesab edir, amma mən belə düşünmürəm). Şerlok Holms tənha və özünə rəqib tanımayan qəhrəman kimi həm cinayətkarlara, həm də axmaq polislərə qarşıdır. Holms elə bir obrazdır ki, özündə müxtəlif xüsusiyyətləri, həm musiqiçini, həm çox spesifik maraqları olan araşdırmaçını, həm ağıllı kimyagəri, həm qorxusuz polisi, həm də çox incə xəfiyyəni özündə birləşdirən obrazdır.

1914-16-cı illərdə də yazıçının özünü başqa kitabları ilə sübut etmə istəyi qalır və elmi fantastika janrında “The lost world”, “The poison belt” kitabları bir müddət diqqətdən kənarda qalmır. Amma az bir müddətə “orada Şerlok Holms çatışmadığı üçün” onun fantastik kitablarına maraq azalır. Bir yazıçının belə bir halını təsəvvür edə bilərsinizmi? Adətən bu halla kinematoqrafiya dünyasında rastlaşırıq. Serial aktyoru bir obrazı o qədər çox oynayır ki, artıq aktyorun adı yaddan çıxıb obrazın adı yadda qalır. Bu əsas məqsədi adını tarixə yazdırıb, yadda qalmaq olan üçün çox böyük bir bədbəxtlikdir.

20-ci illərdə Şerlok Holms haqda daha bir hekayə yazır. O, hekayəsində Londondan köçən xəfiyyə, alman cəsusunu axtarmaq üçün geri dönür və bu 1-ci dünya müharibəsinə göndərmə idi. Bu əsərindən sonra Holms obrazı İngiltərənin qəhrəmanına çevrilir.

Bütün bunlardan sonra Ser Artur Konan Doyl (hətta deyirdilər ki, “ser” ona yox, Holmsa verilib) ancaq həyat yoldaşı ilə tanış olana qədərki iş dövründə bir dəfə istifadə etdiyi daha sonra etməyəcəyini özünə söz verdiyi mediumlarla maraqlanmağa başlayır. Həyat yoldaşı da onun bu maraqlarına ortaq olur, hətta Luizanı da qüdrətli medium hesab edirlər. Doylun dostları müəyyən vaxt keçdikdən sonra onun dəli olduğunu düşünür. Doyl hətta artıq xristian yox, spiritual inanclara inandığını demişdi. Artıq o müxtəlif akult cəmiyyətlərin aktiv üzvü və sədri idi. Spiritizm haqda kitablar yazır, hətta yeni dinini propoqanda edirdi. Bütün bunlara görə onu heç tənqid də etmirdilər, amma bütün dostları ondan üz döndərmişdi.

Amma bir nəfər şəxs kimi də çox bəyəndiyim biri olan, illüzionist Harri Hudini (əsl adı Erik Vays) ona kömək etmək istəyir. Onu bəyənmək səbəbim onun illuzionist olmasına baxmayaraq, həmişə sehrin olmadığını deyirdi (o vaxt çoxları sadə xalqın şoulara gəlməsi üçün onları sehrə inandırırdı) və hətta spiritik (ruh çağırılan seanslar) seanslarda yalançı falçıları üzə çıxarır və onları xalqı bədbəxt edən böyük bəla hesab edirdi. O, Doylu qonaq çağırır və ona çox mürəkkəb sehr göstərir (hətta idiki dövr üçün çox mürəkkəb sehrdir, araşdırıb tapmağı məsləhət görürəm). Daha sonra isə ona deyir ki, bu sadəcə illüziyadır, əslində burada heç bir sehr yoxdur. Hudini bunu Doylun ibrət götürməyi üçün etsə də, artıq psixoloji sağlamlığını tamam itirmiş yazıçı onu əsl medium adlandırır.

1927-cu ildə arıq Şerlok Holms Britaniyanın rəmzi, milli qəhrəmanı idi və onun haqda sonuncu hekayələr toplusu “Memoirs of Sherlock Holmes” çıxır.

1929-30-cu ilərdə Doyl Afrika və Norveç səyahətlərinə çıxır. Amma o artıq enlikürəkli və cavan Doyl deyil və buna görə də tezliklə xəstə vəziyyətdə geri qayıdır və 1930-cu ilin 7 iyulunda Krouborodakı (Sasseks qraflığı) evində vəfat edir. Həytın ironiyasından o ömrü boyu bəyənmədiyi Şerlok Holms obrazını “His last bow” əsərində məhz bura göndərmək istəyirdi.

“Mən Holmsa sonuna qədər nifrət edə bilmərəm. O, əvvəllər mənə yaxşı dost idi, sonra isə öz şöhrəti ilə əlimdən hər şeyi aldı. Ancaq o qaldı, mən isə yoxa çıxdım...”- deyir Doyl.

Müəllif: Rövşən Nəzərov