Artıq
qərb baxçalarının qapanması zamanıdır, bu vaxtdan sonra, bir sənətçi sadəcə təkliyinin
əks-sədasına və ya nə qədər ümüdsüz olduğuna görə dəyərləndirilə-cəkdir.
Cyril Connolly
Cyril Connolly
Son zamanlarda ağlım Albert Kamyunun Yad adlı romanına ilişib qalmış vəziyyətdədir.
Bu kitabda, Əlcəzairli bir Fransız olan Meursault, səbəbi olmadan adsız bir Ərəbi
öldürür. Bəlkə də başıma günəş vuruğu üçün
vurmuşamdır deyə düşünür. Meursault hadisə yerinə çağrılan bir polis
deyil. Hadisənin baş verdiyi yerdə elə belə gəzərkən, bir yad insanın ona tərəf
yaxınlaşdığını görür və beş dəfə atəş açır. Daha sonrasında da bir polisin “atəş
açıram” deməsi kimi “silah açıldı”, deyir.
Bizim cəmiyyətimizdə, anasının cənazəsində ağlamayan hər insan ölüm cəzası
verilmə riskini gözə almışdır.
Kamyunun 1942-ci ildə yazdığı Yad, İngiltərədə ilk nəşr edildikdə
The Outsider olaraq tərcümə edilmişdi və ədəbiyyat tənqidçisi
Cyril Connollynin ön sözü ilə dərc edilir. Kitabın mövzusu tənqidçilərin hədəfinə
tuş gəlmiş: Louis Hudon, The Stranger and the Critics adlı əsərində “L`Etranger
deyə bir şey qalmadı…Hərkəs Kamyuya və Yada öz adətləri, steriotipləri və öz tənqid
siyasətləri ilə yanaşırlar”, deyir. Bəlkə də bunun başqa bir yolu yoxdur. Bəlkə
də “mətnin çılpaqlığı” deyə bir şey yoxdur, deyir Hudon.
Hudona görə, qarşılaşılan bu vəziyyətlərin səbəblərindən biri Kamyunun
özündən qaynaqlanır. Yazdığı hər şeyi əl çatan edən o idi. Belə edərək çox şərhləri
də təşviq etmiş oldu. 1955-ci ildə Kamyu, “Olduqca ziddiyyətli bir qeyd də əlavə
edərək, amma həqiqətən də ziddiyyətli, uzun zaman əvvəl Yadı yekunlaşdırdım:
Bizim cəmiyyətimizdə, anasının cənazəsində ağlamayan hər insan ölüm cəzası
verilmə riskini gözə almışdır”. Yad, o tarixdən sonar bu sözlərin işığında
oxunub izah edilir.
Yadın İngiliscə tərcüməsinə qarşı son zamanlarda edilən tənqidlər,
hardasa vəsvəsə dərəcəsind, romanın tərcüməsinin ilk cümləsinə istiqamətlənmiş
vəziyyətdədir: Aujourd`hui, maman est morte. Eyni ilə İngiltərədəki nəşrində
olduğu kimi, bu cümlə ümumiyyətlə “Mother died today” (Ana, bu gün öldü) olaraq
tərcümə edilir. Ryan Bloom, The New Yorkerdə “Ailə itini “it” ya da bir ərini “ər” olaraq
çağırması kimi dəyişməz, arxetip sözdür” deyir. Kitabı İngiliscə oxuyan
oxuyucular, Meursaultı illərdir “dediyi sözün ciddiyyətindən uzaq biri” olaraq
tanımışdırlar.
“Maman” sözü, ciddi olan “mother” (ana) sözü ilə
daha uşaqsayağı olan “mommy” (anacan) sözünün arasında bir şey ifadə edir. Tərcüməçilər
kəlməni orjinal dilindəki kimi saxlasa idi, Meursaultı daha fərqli tanıya bilərdik.
(Təbii olaraq, fransız oxucular belə bir çətinliklə qarşılaşmırlar) Amma istər
fərq yaratsın istərsə də yaratmasın, Meursaultın iç səsini necə xəyal
etdiyimizi də buraxın, bu sözü Kamyunun qulaqlarından eşidə bilirik artıq.
1947-ci ildə yazılmış yuxarıdakı səs yazısında Kamyu, Yadın giriş hissəsini
fransızca olaraq oxuyur. (Fransızca, İngiliscə və Azərbaycanca mətni aşağıda
görə bilərsiz)
“Maman” kəlməsini “ana” olaraq tərcümə etməyimizin
bir əhəmiyyəti vardırmı? “Mommy” (anacan) uyğun olmaya bilər. “Mom” sözü isə ən
uyğunu kimi görünə bilər, lakin bu tək hecalı sözdə də yenə bir narahat
edicilik və kobudluq var kimidir. (Bəzi tərcümələrdə eyni dərəcədə qulağa xoşgəlməyən
tək hecalı “ma” sözü seçilmişdir) Əgər bu müzakirə sizə çoxbilmişcə gəlirsə,
Meursaultın taleyini gözünüzün qarşısına gətirin. Eynilə kamyunun da qeyd
etdiyi kimi, Meursaultın bütün həyatı münsiflərin onu simpatik bir insan
olaraqmı yoxsa bir manyak olaraqmı gördüyünə bağlıdır. Beləliklə Meursaultın
taleyinin belə bir araşdırmaya bağlı olduğunu görürük.
Bəs yaxşı cinayət? Cinayət qurbanı? Gördüyümüz kişi
adı, keçmişi, ailəsi və cənazəsi olmayan biri. Blooma görə, “maman” kəlməsini
orjinal halında saxlamaq, daha başqa bir məqsədə xidmət edir: oxuculara öz
dünyalarından fərqli bir dünyaya girdiklərini xatırladır. O dünya da Fransız
müstəmləkəsində olan Əlcəzair. (Əslində dünyalar arasında bəzi hallarda çox da
fərq yox kimidir) Bu dünyada, müstəmləkə vəziyyətindəki Əlcəzairdə yaşayan
fransız bir adamın silahlı bir ərəbi öldürməsi səbəbindən ölüm cəzası almaq
ehtimalı çox azdır. Burdakı tarixi əlaqə ümumiyyətlə görməzdən gəlinir.
Bir çoxumuz, cinayətin Meursaultın dünyaya qarşı
duyğusuzlaşmasından qaynaqlandığını düşündük. Amma bu şərhin özü belə böyük bir
laqeydliyə nümunədir: Meursaultın adsız bir ərəbi obyektləşdirməsinin əhəmiyyətini
xəfifə alırıq. Bu şərhdəki əksiklik, Connolly görə, Meursaultın Şimal Afrika
Fransasının vətəndaşı olmasıdır. Yəni “homme du midi”, milli Ağdəniz mədəniyyətinə
demək olar ki, heç əlaqəsi olmayan biri, bir müstəmləkəçi, irq və milliyyətindən
asılı olaraq Əlcəzairli ərəbləri bir “alt insan, digərləri, təcrid edilmişlər,
yadlar, təyin edici xüsusiyyətləri olmayanlar, düşmənlər” olaraq görmək üçün
böyüdülən biri.
Atəş açması, belə böyüdülməsindən qaynaqlanan istəksiz
bir hərəkətdir. Niyə belə bir şey edir? Bilmir ki...
Kamyunun romanına qarşılıq olaraq yaradılan ən yeni
əsər belə öz başına bir romandır onsuzda. Əlcəzairli yazıçı Kamel Daoudun
2013-cü ildə yazdığı The Meursault
İnvestigation, ərəbin qrdaşı olan Harunun dilindən danışılır. Harun
kitabda: “Kamyunun kitabında “ərəb” kəlməsi 25 dəfə keçir, lakin bir dəfə belə
adından söz keçmir”, deyir. Claire Messud bir dəyərləndirməsində belə deyir:
“Harun, dinləyicisinin ölən adamın bir adı (Musa) və ailəsi olduğunun fərqinə varmasını
istəyir”. Harun, yüksək dərəcə fantastik danışığı ilə belə deyir: “Bir az
düşünün, dünyada ən çox oxunan kitablardan birindən bəhs edirik. əgər yazıçınız
ona bir ad verməyə tənəzzül etsə idi qardaşım bəlkədə məşhur olacaqdı”.
Daoudun romanı Kamyunu tənqid etmək üçün və yaxud
yadı kölgədə qoymaq üçün yazılmayıb. “Ərəb” fiqurunun insanlaşdırılmasına, Əlcəzairlilərin
qarışıq hekayələrini danışmağa və öldürməyin etikliyi haqqında Kamyudan təsirlənmişcəsinə
suallar vermək üçün yazılmışdır. Bəlkə də, biz ingilis oxuyucular üçün “maman”
kəlməsi araşdırıldığında, Meursaultın bir sosyopat və ya duyğusuz biri
olmadığını, əxlaqdan kənar absurdluğun bir ikonu olmadığını, lakin anasına
qarşı qeyri-müəyyən bir bağlılığı olan biri olduğunu anlayırıq, hakimlərin qərar
verdiyi şəkildə azdırılmış bir duyğuya sahib biri olaraq deyil. Məhz romandan
çıxardığımız mesaj tam da budur: Meursaultın insanlığın süni formada davrandığı
bir ictimai nizamı pozduğu üçün cəzalandırılmalıdır. Bundan əlavə, Meursaultın
səbəbsiz yerə ərəbi öldürməsi, onun bir mövcudluq boşluğundan qaynaqlanmır da,
bizim qəbul etdiyimizin əksinə eyni onun yaşıdlarının da edəcəyi kimi sıradan
bir refleks nəticəsində ortaya çıxan bir davranışdan qaynaqlanmış ola bilər.
Aşağıda Kamyunun oxuduğu mətnin Fransızca, İngiliscə
və Azərbaycancasına baxa bilərsiniz.
Fransızca:
Aujourd’hui, maman est morte. Ou peut-être hier, je ne sais pas. J’ai reçu
un télégramme de l’asile : « Mère décédée. Enterrement demain. Sentiments
distingués. » Cela ne veut rien dire. C’était peut-être hier.
L’asile de vieillards est à Marengo, à quatre-vingts kilomètres d’Alger. Je
prendrai l’autobus à deux heures et j’arriverai dans l’après-midi. Ainsi, je
pourrai veiller et je rentrerai demain soir. J’ai demandé deux jours de congé à
mon patron et il ne pouvait pas me les refuser avec une excuse pareille. Mais
il n’avait pas l’air content. Je lui ai même dit : « Ce n’est pas de ma faute.
» Il n’a pas répondu. J’ai pensé alors que je n’aurais pas dû lui dire cela. En
somme, je n’avais pas à m’excuser. C’était plutôt à lui de me présenter ses
condoléances. Mais il le fera sans doute après-demain, quand il me verra en
deuil. Pour le moment, c’est un peu comme si maman n’était pas morte. Après
l’enterrement, au contraire, ce sera une affaire classée et tout aura revêtu
une allure plus officielle.
J’ai pris l’autobus à deux heures. Il faisait très chaud. J’ai mangé au
restaurant, chez Céleste, comme d’habitude. Ils avaient tous beaucoup de peine
pour moi et Céleste m’a dit : « On n’a qu’une mère. » Quand je suis parti, ils
m’ont accompagné à la porte. J’étais un peu étourdi parce qu’il a fallu que je
monte chez Emmanuel pour lui emprunter une cravate noire et un brassard. Il a
perdu son oncle, il y a quelques mois.
J’ai couru pour ne pas manquer le départ. Cette hâte, cette course, c’est à
cause de tout cela sans doute, ajouté aux cahots, à l’odeur d’essence, à la
réverbération de la route et du ciel, que je me suis assoupi. J’ai dormi
pendant presque tout le trajet. Et– 5 – quand je me suis réveillé, j’étais
tassé contre un militaire qui m’a souri et qui m’a demandé si je venais de
loin. J’ai dit « oui » pour n’avoir plus à parler.
İngiliscəsi:
MOTHER died today. Or, maybe, yesterday; I can’t be sure. The telegram from
the Home says: YOUR MOTHER PASSED AWAY. FUNERAL TOMORROW. DEEP SYMPATHY. Which
leaves the matter doubtful; it could have been yesterday.
The Home for Aged Persons is at Marengo, some fifty miles from Algiers.
With the two o’clock bus I should get there well before nightfall. Then I can
spend the night there, keeping the usual vigil beside the body, and be back
here by tomorrow evening. I have fixed up with my employer for two days’ leave;
obviously, under the circumstances, he couldn’t refuse. Still, I had an idea he
looked annoyed, and I said, without thinking: “Sorry, sir, but it’s not my
fault, you know.”
Afterwards it struck me I needn’t have said that. I had no reason to excuse
myself; it was up to him to express his sympathy and so forth. Probably he will
do so the day after tomorrow, when he sees me in black. For the present, it’s
almost as if Mother weren’t really dead. The funeral will bring it home to me,
put an official seal on it, so to speak. …
I took the two-o’clock bus. It was a blazing hot afternoon. I’d lunched, as
usual, at Céleste’s restaurant. Everyone was most kind, and Céleste said to me,
“There’s no one like a mother.” When I left they came with me to the door. It
was something of a rush, getting away, as at the last moment I had to call in
at Emmanuel’s place to borrow his black tie and mourning band. He lost his
uncle a few months ago.
I had to run to catch the bus. I suppose it was my hurrying like that, what
with the glare off the road and from the sky, the reek of gasoline, and the
jolts, that made me feel so drowsy. Anyhow, I slept most of the way. When I
woke I was leaning against a soldier; he grinned and asked me if I’d come from
a long way off, and I just nodded, to cut things short. I wasn’t in a mood for
talking.
Azərbaycancası:
Anam öldü bu gün. Bəlkə də dünən, bilmirəm.
Yaşlılar Yataxanasından bir teleqram aldım: “Ananız vəfat etdi. Sabah dəfn
edəcəklər. Hörmətlər”. Bundan bir şey anlaşılmır. Bəlkə də dünən idi. Yaşlılar
Yataxanası Marengodadır, Əlcəzairdən səksən kilometr uzaqlıqda. Saat ikidə avtobusa
minsəm, günortadan sonra ora çataram. Bütün gecə başının üstə gözləyər, sabah
axşam da qayıdaram. Müdirdən iki günlük icazə istədim, ortada belə bir səbəb
varkən yox deyə bilməzdi. Amma çox da xoş görünmürdü. Hətta ona, “bunda mənim
günahım yoxdur”, dedim. Cavab vermədi. O
zaman, belə deməməliydim, deyə düşündüm. Həm üzr istəmək üçün səbəb də yox idi.
Əslində onun başsağlığı verməyi lazım idi. Sonrakı gün məni yas paltarı ilə
görəndə, deyər əlbəttə. İndilik sanki anam hələ ölməmiş kimi. Amma dəfn edildikdən
sonra, tam tərsinə, məsələ bağlanmış olur və hər şey daha rəsmi bir şəkil alır.
Saat ikidə avtobusa mindim. Hava çox isti idi. Yeməyi hər zamankı kimi
Celestenin restoranında yedim. Mənim adıma hamısı çox üzülürdü. Celeste mənə,
“insanın bir tək anası olur”, dedi. Gedəcəyim zaman, məni qapıya qədər
ötürdülər. Emmanuelin otağına çıxıb qara boyunbağı ilə qara qol zolağını
götürməyim lazım olduğundan bir az həyəcanlı idim. Bir neçə ay əvvəl, onun da
əmisi ölmüşdü.
Avtobusa gecikməmək üçün qaçdım. Bu təlaşdan, qaçmaqdan, üstəlik bunlara
əlavə olunan sarsıntıdan, benzin iyindən, yoldakı və göydəki işıqlı isti əks
olunmasından, hərhalda, bütün bunlardan səbəb, yuxulamışdım. Dərhal bütün yol
boyu yatmışam. Gözlərimi açanda, özümü bir əskərin üstünə yıxılmış gördüm. Mənə
baxıb gülümsədi və “uzaqdanmı gəlirsən?” deyə soruşdu. Qısa kəsmək üçün,
“Bəli”, dedim.
Tərcümə edən: Ramilə Heydərova
Mənbə: http://www.openculture.com/2016/07/hear-albert-camus-read-the-famous-opening-passage-of-the-stranger-1947.html
Josh Jones - 22.06.2016
Yorumlar
Yorum Gönder