Bu mövzuda tək deyiləm əlbətdə.
Tədqiqatçılarda Duke Universitetin dəki Project Vox adlı layihədə olduğu kimi
ilk müasir dövr qadın mütəfəkkirləri üzərinə işıq tutmaqdadır. Bəs daha əvvəlki
dövrlərdə vəziyyət necə idi?
Bu əslində həqiqətən
çətin bir sualdır. Geriyə baxdıqda, Christine de Pizan,
Julian of Norwich, Marguerite Porete və Hildegard of Bingen Moving kimi fəlsəfə
tarixində yer tutmuş Orta Dövr və İntibah dövr nümayəndələrindən danışmaq
mümkündür. Haqqında danışılan qadınları, ilk dövrlərdə fəlsəfə olaraq nəyi saya
biləcəyimiz mövzusunda baxış bucağımızı genişləndirməyimizdə bizi ciddi mənada
təşviq etdiklərinə görə hörmətimizə layiq olduğunu hər yerdə müdafiə etmişəm.
Ancaq, yenə bu səbəblə, məqbul şəxslər bu filosofların fəlsəfi şəxsiyyətlərini
qəbul etməyə bilər. Mistik meylli yazıçıların “filosof” olaraq adlandırılmasını
düşünürsünüzsə əgər, fəlsəfə tarixi anlayışınızda Hildegard ya da Juliana yer
verməməyiniz mümkündür. Bəhs olunan adlar, Bonaventure və Meister Eckha
kimi mistik meylli kişi yazıçılarla birlikdə fəlsəfə tarixindən kənar
tutulacaqdır.
Bu adları filosof olaraq görüb
görməməyinizdən asılı olmayaraq, mövzu Orta Dövr qadınlarının dövrümüzə işıq
tutan əsərlər qələmə aldığını qəbul etməyiniz lazımdır. Antik məzmunda bu belə
nəzərə alınmayacaq bir vəziyyətdir. M.E. Waithin Qadın Filosoflar Tarixi
seriyasının ilk cildinə baxsanız, Pisagorun arvadı Theano, qızı Myia və digər
arvadlarından, Platonun anası Pericitione, bununla yanaşı Kireneli Arete və
Hipparkhia kimi antik mütəfəkkirlərdən bəhs edən zəngin əsas mətinlərə rast
gəlirik. Tarixi həqiqət olaraq Platonun dialoqlarını istifadə etmək istəsəniz,
bu dialoqlardan Platonun yanına iki dominat qadın xarakteri Miletli Aspasianı
və Mantiealı Diotimanı da əlavə edə bilərsiniz. Bundan başqa , 415ci ildə
xiristiyan bir qrup tərəfindən daşlanaraq öldürülən Hypatia, Kapadokyanın
Babalarının bacısı Macrina və Augustiniusun anası Monica kimi daha sonrakı
dövrlərə aid antik fiqurlar da vardır. Digər antik mədəniyyətlərdə də fəlsəfənin
olduğunu unutmamaq lazımdır. Qadınlar Hind fəlsəfəsinin müxtəlif klassik
mətinlərində yer almaqdadır. Upanişadlar belə kişi müdriklər ilə fəlsəfi
mübahisələr edən qadınları təsvir edir. Fəsəfə tarixində Diotimanı qəbul
ediriksə Upanişadlarda olan Gargi Vacaknavi və Maitreyi də qəbul etməliyik.
Bu nöqtədə sizə “digər tərəfdən” ifadəsini
istifadə etmək hissi yarana bilər. Haqlısınız. Digər tərəfdən, Antik Yunan,
Roma ya da Hindistandan tək bir fəlsəfi əsər belə qadın tərəfindən
yazılmamışdır. Bəhs etdiyimiz bu qadın mütəfəkkirlərin çoxu kişilər tərəfindən
qələmə alınmışdır. Diotima, Platonun fantaziyasından kənarda mövcud olmamış ola
bilər. Upanişadlar Gargi üçün tək mənbəyimizdir. Hipaparkhia haqqında lətifələr
yazan Laertios Diogenes olub anası ilə bağlı məlumatı bizə Augustinius verir.
Riyaziyyatla bağlı Hypatiadan dövrümüzə qədər zərər görmədən gələn qaynaqlar
vardır şübhəsiz. Ancaq onun əsil fəlsəfi əhəmiyyəti, şagirdi Sinesus ilə
yazışdığı məktubların bir hissəsinin dövrümüzə qədər gəlməsi ilə bağlıdır.
Həqiqətən fəlsəfə ilə məşqul olan ən diqqət çəkici antik qadın portretidir,
Nisalı Gregorynin bacısı Marcinanın, bir qadın Sokrat kimi ölüm yatağında
ölümsüzlükdən bəhs etdiyini təsvir edən On the soul and Resurrection adlı
əsərdədir. Ancaq bu dialoq Marcrina deyil Gregory tərəfindən yazılmışdır.
Qısacası antik qadın filosofları oxumaq
əksəriyyətən antik kişi filosofları oxumaq üçün bir vəsilə olmuşdur. Bir
istisna isə yuxarıda qeyd edilən Theano, Myia və Melissaya həsr edilən
məktubların olduğu Pitagoras (Pisagor) qadınların əsəsridir. Təəsüf edici
məqam, bu həqiqi yazıçıların cinsiyətini qəti olaraq deməyin mümkün
olmamasıdır. Məktublar, iddia edilənə görə özlərinin yazmış olduğu qadınların
həyatından yüz illər sonra hazırlanmıış olub Pitagoras deyə adlandırılan
ədəbiyyatın sadəcə bir parşasını yaradır. Bu səbəblə əsil sual Theano
yazılarının yazarının Theano olub olmadığı deyil, Theano adını istifadə edən
insanın qadınmı yoxsa kişimi olmasıdır.
Bu hal, antik qadın mütəfəkkirləri
haqqında olan bütün tədqiqatların uğursuzluğa məhkum olacağı mənasınamı gəlir?
Əlbəttə xeyir. Ancaq bununla yanaşı bu vəziyyət, uğuru nəyin yarada biləcəyi
haqqında gözləntilərimizi təkrar nəzərdən keçirmək mənasına gəlir. Burada bəhs
etdiklərimdən belə ilk dövr qadın filosof tarixinin ən az dörd ayrı dövrə
ayrıldığı hipotezinə gələ bilərik. İlk olaraq, qadınların yazmış olduğu heç bir
mətnə rast gəlmədiyimizi və fiqurların tarixi reallığının qəti olmadığı klassik
antik dövrlə başlayırıq. Antik dövrlərin sonlarına doğru gəldikdə bir sıra
qadın intellektualı görürük. Bununla yanaşı, birbaşa qadınların qələmə aldığı
və bu günə gəlib çıxan əsərlər əlimizdədir. Əksinə, Orta Dövrdən dövrümüzə
diqqət çəkici və tam mənası ilə orjinal yazılar qalmışdır. Lakin, bu yazılar
həqiqətən də fəlsəfi idi? Bunun belə olduğunu düşünsəm də bu fiqurların
skolastik və univeristet əsaslı Aquinas, Scotus və digərlərində ümumiyyətlə
hesab etdiyimiz kimi Orta Dövr fəlsəfəsi ilə məşqul olmadıqlarını qəbul
edirdik. Şübhələrimiz ancaq, fəlsəfi müzakirələrdə qadınların açıqca iştirak
etdiyi İntibah dövrünə gəldikdə, xüsusilə də dövrün ilk vaxtlarında aradan
qalxır.
Bu dörd dövr üçün soruşulması lazım olan
maraqlı tarixi və fəlsəfi suallarda vardır. Məsələn, Diotima ya da Garginin
əksəriyyətən ya da tamamilə fantastik olduğu mövzusunda şübhəli olsaq belə,
Platon və digər Upanişad yazıçılarının müəyyən məzmunlar üçün xarakter olaraq
kişilər deyil də qadınları niyə seçdikləri ilə maraqlana bilərik. Bununla
yanaşı, fəlsəfənin müəyyən dövrlərdə qadınlarla nisbətli olduğunu da görə
bilərik. Bu Orta dövr Avropasında (və əhəmiyyətli Sufi müdriki Rabianın da
olduğu Orta dövr İslam dünyasında) keçərli olduğu kimi, eyni zamanda “iqtisadi”
olaraq adlandırılan praktik fəlsəfə qolu, digər bir ifadə ilə Pitagoras
qadınlarına ünvanlanan mətinlərdəki ev idarəsində də keçərlidir. Sinizim kimi
əks mədəni fəlsəfi cəryanların, qadınların iştirakını xoş qarşıladığını görə
bilərik də. Hipparchia ilə əlaqəli hekayələr fövqəladə qadınların yanında,
Sinizmin fövqəladə təbiətini də bizə izah edir. Qadın mütəfəkkirlərin mətni
əsaslı işlərinə gəldikdə, daha azına razı olmağı öyrənmək daha çox
öyrənməyimizə köməkçi olacaqdır.
Müəllif: Peter ADAMSON
Tərcümə: Ramilə HEYDƏROVA
Mənbə:
Yorumlar
Yorum Gönder