ABŞ və digər inkişaf
etmiş iqtisadiyyatlar son 40 ildə aşağı vergi, deregulasiya[1]
və sosial programları kəsən azad bazar prioritetlərini dəstəkləmişdir. Bu
yanaşmaının qeyri adi şəkildə uğursuzluğa uğramasına daha heç bir şübhə ola
bilməz; qalan yeganə sual ondan ibarətdir ki, sonra nə olacaq?
Nə cür iqtisadi sistem insan rifahına ən
çox əlverişli olandır? Bu sual içində yaşadığımız dövrü müəyyənləşdirəcək,
çünki ABŞ və digər inkişaf etmiş
iqtisadiyyatlarda neoliberalizmin 40 ilindən sonra nəyin işləmədiyini
bilirik.
Neoliberal
təcrübə - sərvətə təyin edilən aşağı vergi, əmək və məhsul bazarının
deregulyasiyası, finansallaşma və globallaşma - qeyri adi bir uğursuzluğa
uğrayıb. Böyümə ll Dünya Müharibsəindən sonrakı dövrdən daha aşağıdır və böyümənin
əsas hissəsi gəlir bölgüsü göstəricisinin başında olanlar arasında bölünür. On
illərlə dəyişməyən və azalan gəlir sahibləri üçün isə neoliberalizm ölmüş və
basdırılmış qəbul edilməlidir.
Yerinə
keçmək üçün ən azı dört mühüm siyasi alternativ rəqabət aparır: radikal-sağ
millətçilik, orta-sol islahatçılıq, progressiv sol (mərkəz-sağ ilə neoliberal
iflası tərənnüm edir). Və progressiv sol xaricində bu alternativlər vaxtı
bitmiş (və ya bitirməli olan) ideoloji baxışlarını saxlamaqdadır.
Mərkəz-sol, məsələn, neoliberalizmi insan
siması ilə tərənnüm edir. Onun məqsədi finansallaşma və qloballaşmanın aparıcı
formalarına yüngülcə yenidən nəzər yetirməklə sabiq ABŞ Prezidenti Bill Clinton
və sabiq İngiltərə Baş Naziri Tony Blairin siysətinin XXI əsrə gətirilməsidir.
Bu arada milliyyətçi sağ globallaşmanı qəbul etmir, bu günün bütün problemləri
üçün migrantları və əcnəbiləri günahlandırır. Hələ Donald Trumpın prezidentliyi
göstərdi ki, - ən azından Amerikan variantında - sərvət sahiblərinin vergi
yükünün kəsilməsi, deregulasiya, sosial programların məhdudlaşdırılması və ya
tamamilə aradan qaldırılması kimi məsələlərdə daha az qərarlı deyil.
Bunların
əksinə, üçüncü düşərgə mənim “peogressiv kapitalizm”[2] deyə
adlandırdığım dörd prioritetə əsaslanan tam fərqli iqtisadi gündəliyi təklif
edir. Birinci prioritet dövlət, bazar və sivil cəmiyyət arasındakı balansı
yenidən bərpa etməkdir. Zəif iqtisadi böyümə, artan bərabərsizlik, maliyyə
qeyri-stabilliyi və ətraf-mühitin degradasiyası bazardan doğan problemlərdir,
bununla belə bazar bunun üstündən gələ bilmir və bilməyəcək. Hökümət ətraf-mühit,
səhiyyə, peşə təhlükəsizliyi və digər nizamlayıcı vasitələrlə bazarı məhdudlaşdırmaq
və formalaşdıraq vəzifələrinə sahibdir. Həmçinin, hökümət bazarın edə bilmədiyi
və etməyəcəyi işləri, əsas araşdırmalara, texnologiya, təhsil və həmçinin səhiyyə
və təsisçilərinə investisiya yatırmaq vəzifəsinə
sahibdir.
İkinci
prioritet “millətlərin sərvəti”nin elmi araşdırmanın - ətrafımızdakı dünya
haqqında öyrənmək - və böyük insan gruplarının ümumi mənafe naminə bir yerdə
çalışmasını təmin edən sosial təşkilatların nəticəsi olduğunu tanımaqdır. Bazar
hələ sosial birgə işin yüngülləşdirilməsində vacib rola malikdir, amma bu məqsədə
yalnız hüququn aliliyi və demokratik nəzarətə uyğun idarə edildiyi təqdirdə xidmət edir. Əks təqdirdə
fərdlər digərlərini istismar edərək sərvət qazana bilir, həqiqi ixtiraçılıq
vasitəsilə dəyər yaratmaqdan daha çox kirayə vermə yolu ilə sərvət əldə edirlər. Bu günün əksər varlısı
istismar yolu ilə varlı olub. Sərvət yaratmağın qaynaqlarını yox edib icarə
axtarışını (rent-seeking) təşviq edən Trump siyasəti onlara yaxşı xidmət edib.
Progressiv kapitalizm isə bunun tamamilə əksinin axtarışındadır.
Bu
bizə üçüncü prioriteti verir: təmərküzləşən bazar gücünün problemlərinə yönəlmək.
İnformasiya üstünlüklərini istismar edərək, potensial rəqibləri satın alaraq,
bazara girişə əngəllər törədərək hakim firmalar hərkəsin zərərinə olan böyük
ölçülü icarə-axtarışında ola bilmələri. Şirkətlərin bazar gücünün artışına
uyğun olaraq işçilərin bazarlıq gücünün düşməsi
bərabərsizliyin niyə bu qədər yüksək olduğunun və böyümənin niyə az
olduğunun izahına gedən uzun bir yoldur. Hökümətlərin neoliberalizmin mümkün
qıldığından daha çox müdaxilə sükanını əllərinə almasalar bu problemlər süni
intellekt və robotlaşma ilə daha pis olacaq.
Progressiv
gündəliyimizdəki dördüncü açar ünsür iqtisadi güc ilə siyasi təsir (çəki)
arasındakı əlaqəni qoparmaqdır. İqtisadi güc və siyasi nüfuz , xüsusilə ABŞ-da
olduğu kimi varlı bir kimsələrin və ya
şirkətlərin seçkilərdə limitsiz xərcləmələr edə bilmələri ilə bir-birini
gücləndirir və daimi edir. ABŞ “one dollar, one vote” (bir dollar, bir səs)
kimi əsasən (fundamentally) antidemokratik olan sistemlərə yaxınlaşmağa davam
etdikcə, demokratiya üçün zəruri olan nəzarət və tarazlıq sistemi dözə bilmir:
heç bir şey zənginliyin gücünün qarşısını kəsə bilməyəcək. Bu sadəcə əxlaqi və
siyasi problem deyil: gəlir bərabərsizliyinin az olduğu ölkələrin əslində
iqtisadi müvəffəqiyyətləri daha yüksəkdir. Progressiv kapitalist islahatlar, beləliklə,
pulun siyasət üzərində təsirinin məhdudlaşdırılması və bərabərsizliyin
azaldılması ilə başlamalıdır.
On
illər ərzində neoliberalizmin vurduğu ziyanı aradan qaldıracaq bir mərmi mövcud
deyil. Amma yuxarıda yazılanların ətraflı gündəliyini (agenda) hazırlamaq
tamamilə mümkündür. Bu daha çox islahatçıların özəl sektor tərəfindən yaradılan
həddən artıq bazar gücü və qeyri-bərabərlik kimi problemlərdə qətiyyətli olub
olmamağından asılı olacaqdır.
Bu ətraflı
gündəlik təhsil, araşdırmalar və digər həqiqi sərvət mənbələrinə diqqətini yönəltməlidir.
O, ABŞ-dakı “Green New Dealers” və Birləşmiş Krallıqdakı “Extinction Rebellion”
da olduğu kimi eyni həssaslıqla ətraf mühiti qorumalı və iqlim dəyişikliyinə
qarşı mübarizə aparmalıdır. Və o, heç bir vətəndaşın ləyaqətli həyatın əsas şərtlərinin
danılmayan ictimai programları müdafiə etməldir. Bura daxildir: maddi təhlükəsizlik, iş həyatına
çıxış və yaşamaq üçün əmək haqqı (living
wage), səhiyyə xidməti və uyğun mənzil, güvənli təqaüdçülük və uşaqların
keyfiyyətli təhsilini təmin etməlidir.
Bu
gündəlik çox əlverişlidir: əslində biz bunun həyata keçməməsini mümkün edə bilmərik.
Bu programın millətçilər və neoliberallar tərəfindən təklif edilən alternativləri
daha çox durğunluğu, qeyri-bərabərliyi, ətraf-mühitin degradasiyasını, siyasi
qarşıdurmanı, düşünmək belə istəmədiyimiz bir çox problemə zəmanət verir.
Progressiv
kapitalizm bir təzad deyil. Daha çox, iflasa uğramış bir ideologiyanın yerinə ən
uyğun və canlı alternativdir. Beləliklə, o cari iqtisadi və siyasi narahatlığımızdan ən
yaxşı xilas yolu şansımızı tərənnüm edir.
Tərcümə Fərhad Seyfullazadə
Mənbə:
[1] Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsini qadağan
olunması./bax:Britannica
[2]www.project-syndicate.org/onpoint/the-economy-we-need-by-joseph-e-stiglitz-2019-05?barrier=accesspaylog
Yorumlar
Yorum Gönder