Markus Gabriel və Yeni ekzistensializm - II hissə

Yaxşı bəs, fəlsəfə neyrosentrizmlə necə mübarizə apara bilər? Neyrosentrizm dövlətlərin və universitetlərinin ayırdıqları milyard dollarlıq araşdırmalarla dəstəklənir. Sizin də öz kitabınızda qeyd etdiyiniz kimi, neyroloji araşdırmalar siyasi qüvvələrin gündəmindədir və daimi olaraq maraqlanılan sahədir. Bu da bizi fəlsəfə və güc arasındakı həssas münasibətləri yenidən nəzərdən keçirməyimizə səbəb olur. Universitetlərdə hakim olan fəlsəfə anlayışının hakim siyasi
gücün yönləndirməsində olduğunu deyə bilərikmi? Fəlsəfə siyasətə xidmət edirmi?

 Bu çox gözəl və önəmli bir sualdır. Dediyiniz kimi fəlsəfə milyard dollarlıq neyrosentrik texnoloji araşdırmalar sənayesi ilə qarşı qarşıyadır və bu araşdırmaların böyük bir hissəsinin yanılğı içərisində olduğunu düşünürüəm. Hamısı deyil təbii ki, çünki bəzi məqamlar var ki, onlar tibbi məqsədlər üçün də istfadə edilir. Bonn-da, məsələn, nəhəng bir araşdırma mərkəzi var, orda Alzeimer kimi xəstəliklərin müalicəsi ilə bağlı araşdırmalar aparılır. Bu təbii ki, möhtəşəm bir şeydir. Ancaq insan beyni proyekti( Human Brain Project) başqalarının da qeyd etdiyi kimi bu cür deyil. Bunu dilə gətirən ilk şəxs mən deyiləm təbii ki. Bir çox neyrolog da bu nəhəng mümkünsüz proyektin bir yanılma olduğunu qeyd edə bilər. Bu gerçək bir problemdir, çünki vətəndaşların pulları həqiqətən yararlı sahələr üçün istifadə edilmək əvəzinə məntiqdən kənar bu cür layihələrə xərclənir. İndi isə fəlsəfənin dəyişə biləcəyini və bütün filosofların bu nəzəriyyə haqqında qeyd etdiyim faktlara gəlib çatdıqlarını xəyal edək. Bu vəziyyətdə heç bir filosof pul sahiblərinin təbliğatına uymaz. Filosofların daha dürüst və süni intellekt sənayesi tərəfindən əldə alına bilmədiyini xəyal edin. Filosofların azad iradə və beyin haqqında yazdıqları  çox şey Google-də iş tapmaq, ya da bir sıra bazarlarda daha çox güc əldə etmək məqsədi ilə istifadə edilir. Bu çox çirkin bir şeydir, filosofların birbaşa, ya da dolayısı ilə ələ alındığını göstərir. Filosoflar bu tip araşdırmalarla məşğuldur, çünki şüurlu olaraq korlanıblar, ya da bəzən tamamilə şüursuz olaraq cahilliklərindən dolayı bu hala gəliblər. Buna qarşı mübarizə aparmalıyıq. Maarifçilik və həqiqət üçün edə biləcəyimiz tək şey doğruları ortaya çıxarmaqdır. Bu bir nöqtəyə qədər edə biləcəyimiz tək şeydir. Həm kapital sahiblərini həm də siyasi gücləri etdikləri şeylərin qanunsuz olduğına inandıra bilərik. Mən hər zaman qeyd etdiyim kimi müxalif bir filosof deyiləm. Mənim iddiam “Gəlin gücə qarşı mübarizə aparaq” deyil. Xeyir, bizim də bu baxımdan bir gücümüz olmalıdır. Filosofun kral olmasını demirəm əlbəttə ki, demək istədiyim şey, fəlsəfi instuisiyanın insanlığın gələcəyi haqqındakı müzakirələrin bir hissəsi olmasıdır. Əgər belə olmasa, insanlığa dair yanılğı içərisində olan baxışların insanlığa hakim olacağını düşünürəm. Onsuzda hal hazırda dünyanın hər tərəfində olmaqla olan şey elə budur. Qloballaşma eyni ilə, fəlsəfi mənasızlığın hər tərəfə yanılmasına səbəb olur.

O zaman fəlsəfə ilə təbiət elmlərinin əlaqəsi necə olmalıdır? Yəqin məlumunuzdur ki, fəlsəfənin öz yerini təbiət elmlərinə vermiş olduğu fikri geniş yayılmışdır. Fəlsəfə ilə təbiət elmləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə necə ola bilər. Həm insanlığın, həm də fəlsəfənin gələcəyini bu baxımdan necə düşünməliyik?

Bu geniş yayılmış olan fikir çox böyük bir xətadır və onun günahkarı da yenə filosoflardır. XIX və XX əsrin fərqli dönəmlərində filosoflar elmdən və xüsusilə də, təbiət elmlərindən o qədər təsirlənmişdilər ki, fəlsəfəni tərk etdilər. Kainatı yalnızca təbiət elmləri vasitəsilə izah etməyim mümkün olduğu qənaətinə gəldilər. Ancaq unutduqları bir şey var idi. Elmin ən inkişaf etmiş nöqtəsi, Eynşteyn məsələn, kvant mexanikası və ya təkamül nəzəriyyəsi bunlar fəlsəfədən müstəqil olaraqmı ortaya çıxdılar? Modern elmdəki bütün inqilabi nəzəriyyələr Nyuton və Qaliley, Eynşteyn və Darvin, Heyzenberg və Şrödinger bu möhtəşəm fikirlərin hər biri masa arxasında yaranmışdır. Eynşteynin bir lampası yox idi, gənc Eynşteyn riyaziyyat və düşüncə təcrübələrində çox bacarıqlı idi. Təbii ki, kainat haqqında çox şey bilirdi, fizika təhsili almışdı, lakin ümumi olaraq baxdığımız zaman etdiyi şey bir filosofun etdiyindən fərqli deyildi. Fəlsəfə həqiqətən yaxşı qurulduğunda(edildiyində) elmi bir prosesə çevirilir. Ancaq təəssüf ki, filosoflar empirik olanla, a priori olanı, yəni masa arxasında edilənlə, labaratoriyada edilən arasındakı qorxunc fərqi ortaya atdılar. Nəzəri fizikçi ilə filosofun eyni şeyi əslində fərqli dillərlə etməsi gerçəyini başa düşmədilər. Riyaziyyatçılardan bəhs etməyə isə ümumiyyətlə ehtiyac duymuram, çünki təqribən bizim etdiyimiz şeyin eynisi ilə məşğul olurlar. Sadəcə istinad nöqtələri fərqlidir.

Bu fərq bir metod fərqi deyildir. Fəlsəfənin elm olmadığı fikrindən əl çəkməliyik artıq. Çünki fəlsəfədə də çox gözəl bir şəkildə gerçəklik haqqında iddialara rast gələ bilərik. Ancaq bəzi örnəkləri də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Peter Unger, məsələn, tanınmış analitik filosoflardan hesab olunur. Möhtəşəm kitabı olan Empty Ideas: A Critique of Analytic Philosophy - də analitik fəlsəfəni tənqid etmiş, son 80 ildə ingilis dilində danışan yerlədə yaranmış əsas fəlsəfi istiqamətlərin sadəcə olaraq boş analitik fikirlərdən ibarət olduğunu qeyd etmişdi. Onun fikrincə, bu filosofların etdiyi şeyin 99%-i bundan ibarətdir: Bir nümunə ilə izah edim. Onlar hafizə terminini bu cür izah edirlər. Əgər İstanbula getməmisənsə, İstanbula getdiyini xatırlaya bilməzsən. Yəni, bu o deməkdir ki, İstanbula getdiyini xatırlamaq İstanbula getmiş olmaqdır. Buradan da hafizənin, həqiqəti tapmağa imkan verən maddi bir mövqedə oldu nəticəsini çıxarırlar. Bu ilk öncə maraqlı bir məlumat kimi görünür, lakin əslində dilçilikdən başqa bir şey deyil. Yəni əslində dedikləri şey, “Baxın, biz bu cür danışmağı sevirik”-dir. Məhz bu Unger-in analitik boş fikir dediyi şeydir. O, Kripke daxil olmaqla yüzlərlə nümunə ilə analitik fəlsəfənin 99%-nin boş fikilər olduğunu və heç bir şey demədiyini qeyd edir. Bunu konkret və əsası olan düşüncədən ayırır. Onun fikrincə, kokret düşüncə, gerçəkliyi digər alternativ gerçəkliklərə nisbətən təsvir edən düşüncədir. Qənaətimcə, fəlsəfə yaxud da, mənim və bir çox digər filosofun fəlsəfə ilə məşğul olmaq forması, analitik baxımdan boş deyil. Peter Unger-in ingilsi dilində danışan yerlərdəki fəlsəfənin 99%-nin boş fikirlərdən ibarət olduğu tezisinə qatılıram, ancaq fəlsəfə bu cür olmağa məcbur deyil.

Nümunə vermək lazımdırsa, ruh, şüur, azad iradə və bunlara bənzər olanlar haqqında dediyimiz şeylər gerçəklik haqqındakı iddialardır, sadəcə insan dili haqqında deyilmiş fikirlər yox. Mən gerçəklik haqqında danışıram və arqumentlərim mənim haqlı olduğumu sübut etmək üçün qurulmuşdur. Səhv edə bilərəm təbii ki, çünki şeylərin təbiəti haqqında dediyim fikirləri inkar etmək mümkündür. Bu baxımdan fəlsəfə ən ümumi elmdir, lakin o başqa bir çox şey olmaqla yanaşı, elmlərin elmidir və eyni zamanda elmlərdən biridir. Elmlə fəlsəfəni bir birindən ayırmağa cəhd etməməliyik. Fəlsəfə - təbiət elmləri fərqliliyini qəbul etdiyiniz müddətcə, bu ikilik arasında itib batırsınız. Bu fantaziyaya dur deməliyik.. Dolayısı ilə naturalizm, yəni gerçəkliyi yalnız təbiət elmlərinin bilə biləcəyi fikri tamamilə yanlışdır. Məsələn, bu anda söhbət edirik sizinlə və sizin məni dinlədiyinizi bilirəm. Bu elmi bir iddia deyildir, çünki elmi iddialar empirik bir dəlilə əsaslanmalıdır. Ancaq mən belə bir dəlilə ehtiyac duymadan bunu bilirəm. Hər hansı bir modeldən istifadə etmirəm, Bir modeldən, məsələn, kütlə psixologiyasından istifadə etdiyimi demək fəlsəfi bir fantaziya olardı yəqin ki. Heç bir modeldən istifadə etmirəm və təbiət elmlərindən istifadə etmədən bildiyim yetəri qədər şey var.

Kitabınızda rast gəldiyim və məni düşündürən bir ifadə var. Xüsuilə də sizin şüur fəlsəfənizlə əlaqələndirməkdə çətinlik çəkdiyim. “Yeni ekzistensialist” olduğunuzu qeyd edirsiniz. Ekzistensializm ilə fəlsəfəniz və xüsusilə də çağdaş şüur fəlsəfəsi arasında hansı əlaqə vardır? Ekzistensializm son zamanlarda çox da gündəmdə deyil, artıq gənclərə, məsələn, bir necə nəsil əvvəlki kimi təsir etmir. Sizin ekzistensializminizdə yeni olan nədir və niyə ekzistensializm?

Burada yeni olan şey budur: Yeni ekzistensializm öz səhvlərindən təmizlənmiş bir ekzistensializmdir, əvvəlki ekzistensializmin buraxdığı səhvləri təkrarlamayan bir ekzistensializm (gülür).

Bəs bu səhvlər nədir?

Nitsşe, Sartr, Fuko, Kierkegoor, Haydegger və bənzər filosoflarda tapa biləcəyimiz ən böyük səhv budur: Onların hər biri insanın özünü müəyyən edən bir varlıq olaraq nəzərdən keçirir. Haydegger-in terminologiyası, məsələn. Dasein deyir - yəni təxmini olaraq insan, özü ilə əlaqə yaradan varlıqdır. Öz varlığı və mövcudluğu ilə maraqlanan varlıq. Bu və digər formaları sadaladığım filosofların hər birində tapa bilərsiniz. İndi isə mən belə düşünürəm. Özünü müəyyən etmənin doğruluqla heç bir əlaqəsi yoxdur. Ancaq bu filosoflar, əgər özünü müəyyən edə bilirsənsə, bunun digər özünü müəyyən etmələrlə birlikdə yaxşı bir şey olduğunu fikirləşirlər. Amma mənə görə, bu sadəcə olaraq özünü müəyyən etməkdir. Təbii ki, bu yetəri qədər doğru görünür və mən bir az sonra burada nəyin yanlış olduğunu izah edəcəyəm. İndi isə siqaret və qəhvə örnəyinə geriyə qayıdaq. Sən, məsələn, özünü siqaret çəkən biri olaraq müəyyən edirsən. Siqaret çəkməyə bilərdin, başqa bir şeylə də məğul ola bilərdin. Ancaq siqaret çəkirsən. Bu sənin seçimindir və bu seçimin özündə doğru və yanlış olan bir şey yoxdur. İndi siqaret çəkdiyin doğrudur, amma bunu etdiyində fəaliyyətinin gerçəklik olduğunu vurğulamağa ehtiyac duymursan. Gerçəkliklə üst-üstə düşmək mənasında həqiqət fikri burda keçmir, çünki bu bir qaranlıqdır, bir seçimdir, Haydeggerin dediyi kimi. Siqaret çəkmək barədə qərarın var və bunun zəminində heç bir başqa şey yoxdur. Sartr-ın radikal azadlıq fikrində olduğu kimi. Amma mənim təklif etdiyim modelə görə özünü müəyyən etmə bir qədər fərqli bir şeydir. Çünki özümüzü siqaret çəkən və ya tango rəqqası olaraq müəyyən etdiyimizdə açıq və ya qapalı şəkildə nə etdiyimizlə bağlı fikirlərə malik oluruq. Bundan dolayı insanlar əslində olduqları şeyi digər insanlara da tövsiyyə edirlər. Məsələn, siqaret çəkən bir şəxs bunu örtülü formada da olsa, digərlərinə də tövsiyyə edir. Siqaretin möhtəşəm olduğunu düşünürsən, sadəcə özün üçün yox, başqaları üçün də möhtəşəmdir. Ən azından bu cür düşünürsən: İnsan olmaq siqaret çəkməyi kənarlaşdırmamalıdır. Yəni etdiyin şey, necə ifadə edim, başqasına əzab vermək kimi əxlaqi bir yanlış deyildir. Məsələn, işgəncə etmək belə bir şey deyildir, çünki, işgəncə o qədər insanlıqdan kənar bir şeydir ki, demək olar ki, işgəncə etməyin necə bir şey olduğunu düşünmək belə mümkünsüzdür. Heç sınamadım, ancaq həddsiz çətin bir həyat forması ola biləcəyini düşünürəm. Həddindən artıq şiddətə məruz qalmaq da başa düşülməsi çətin olan bir şeydir, eynilə şiddət göstərmək kimi. Məsələn, bəziləri hərbiçi olmağın asan və əyləncəli bir şey olduğunu düşünə bilər, əslində isə çox çətin bir işdir.

İndi isə bu nöqtədə önəmli olan hansı rəsmə uyğun hərəkət etdiyimiz və özümüzü müəyyən etmək formamız bu rəsmə və ya faktlara nə dərəcədə həqiqilik verir. Siqaret çəkmək baxımdan digər bir çox başqa şeyin yanında ciddi bioloji gerçəklikləri olan bir şeydir. Siqaret çəkdiyində bir növ zəhər sinir sisteminlə əlaqəyə girir və sənə həzz verir. İngəncə edən adamda isə vəziyyət bir qədər fərqlidir. O, bir sıra insan hüquqlarını pozur, bu hüquqlar isə subyektiv olaraq var olan faktlardır. Dolayısı ilə özümüzü müəyyən etmə formamız Nitsşe, Sartr və digər başqalarınında düşündüyü kimi heç vaxt bu və ya digər faktlardan müstəqil şəkildə var olmur. Məhz buna görə də, onlar heç vaxt sosial olanı yaxşı bir şəkildə izah edə bilmədilər. Nitsşe, məsələn, anti-sosial bir fikir adamı idi, bundan dolayı sosializmdən nifrət edirdi. Hər zaman tənha qalmağı istəyirdi, çünki azadlığın ancaq tənha bir şəkildə yaşanıla biləcəyini düşünürdü. Amma bu mümkün deyil. Kierkegoor, məsələn, sevdiyi qadınla evlənməmişdi, çünki onun azadlığını məhdudlaşdıracağını düşünmüşdü. Yəni vəziyyət bu qədər pisdir. Sartr Simon Bovuara xəyanət etmişdir, çünki istədiyi kimi başqaları ilə birlikdə olmaq azadlığının ifadəsi olaraq görmüşdür. Haydegger və Fuko da bənzər şəkildə düşünmüşdür azadlığı. Hamısı bağlılıq probleminə məruz qalmış tiplərdir və bu təsadüfi deyil, çünki öz azadlıqlarını sosial olaraq düşünə bilməmişdilər.

Halbuki, azadlığımız əksinə tamamilə sosialdır. Çünki özümü müəyyən etmə formam hər zaman başqaları üçün ciddi nəticələrə gətirib çıxarır. Sən siqaret çəkə bilərsən, lakin otaqdakı başqa biri üçün bunun ciddi nəticələri var. Ya da qəhvə içməyimizin başqaları üçün ciddi nəticələri vardır. Kimlərinsə o qəhvə dənələrini toplması lazımdır, elə deyilmi? Qəhvənin arxasında iri bir iqtisadi sistem var. “Qəhvmlə azadlığımı yaşayıram” deyə bilməzsən, çünki Peruda və Afrikada kimlərinsə o qəhvə dənələrini toplaması gərəklidir. Dolayısı ilə çox günahsız görünən qəhvə içmək prosesi belə əxlaqi bir problemə çevrilə bilər. Hər zaman özümüzü müəyyən etməyimizin cəmiyyət mövqeyindən bəzi şərtləri vardır və ekzistensialist ənənə bunları nəzərdən qaçırmışdır.

 Ekzistensialistlərin bir cəmiyyət fəlsəfəsi yoxdur, sadəcə mən-ə istiqamətlənmişdilər. Sartr məhz bundan ötrü Dekart və Husserlə heyrandır. Ancaq Yeni ekzistensializm insanın sosiallığını rəsmin düz mərkəzinə yerləşdirir. Özümü müəyyən etməyim, ancaq başqalarının mənə təklif etdiyi özümü müəyyən etmələr nəzdində məna qazanır. Doğulduğumdan bəri içərisində yaşadığım ailə, ibtidai təhsil, orta məktəb, bir üzvü olduğum cəmiyyət və danışdığım dil. Dolayısı ilə özümü müəyyən etməyim üçün, məsələn siqaret çəkə bilməyim üçün birinin siqareti daha əvvəl icat etməsi gərəklidir. Bu gün çəkdiyimiz formada siqaret göydən düşmədi təbii ki, modernliyin ixtira etdiyi kolonial bir məhsul kimi ortaya çıxdı. Dolayısı ilə Yeni ekzistensializmdə yeni olan şey mövcudluğumuzun, özümüzü müəyyən etməyimizin ancaq faktlar əhatəsində mümkün olduğudur. Sartrın dediyi kimi yox. Sartr-ın dünyası daşlardan və dağlardan ibarət özündə dünyadır. Dünyanı mənalı edən şey sizin özünüzü müəyyən etmə fəaliyyətinizdir. Ancaq Sartr bunların hamısının əslində eyni bir an içərisində meydana gəldiyinin fərqində deyildi. Dağ və mən, əslində hər ikimiz də eyni vəziyyət daxilindəyik. Dağ eləcə orda durur, mən də onunla əlaqə qurmuram. Dağ Sart-ın düşündüyü kimi bir şey deyil. Bir çox dağ və daş insanla münasibət içərisində orda durur. Sartr-ın dünya anlayışı həqiqətən çox kasaddır. Məhz bundan dolayı ekzistensialist fəlsəfədə təbiət fəlsəfəsinə yer verilməmişdir. Son dövrlərindəki yazılarında Nitsşe təbiiliyi müdafiə edir və təbiət fəlsəfəsi yaratmağa çalışırdı. Amma onun təbiətində şüura yer yox idi. Bütün ekzistensialist fəlsəfədə bu ən böyük əskikliklərdən biridir. Yəni, nəticə olaraq təklif etdiyim yeni ekzistensialist özünü müəyyən etmədə qərarlar doğru və yanlış ola bilər. Səhv edə bilərsiniz və bu səhvlər sizi dəyişdirər.

Hər zaman bu nümunəni qeyd edirəm: Deyək ki, mən istedadlı br tango rəqqası olduğumu düşünürəm və əslində bu belə deyil, mən yanılıram. Mən o deyiləm, heç vaxt da olmadım, amma olmaq istərdim. Amma fərz edək ki, mən indi bu cür bir yanılma içərisindəyəm. İstedadlı bir tango rəqqası olmaq istəyirəm və elə hesab edirəm ki, istedadlı bir tango rəqqasıyam, əslində isə elə deyiləm. Sonra mən dəyişilirəm və başqa birinə çevirilirəm: Mən artıq səhv düşüncə içərisindəki bir tango rəqqasıyam. Sartrda bu formada xəyalpərəst tango rəqqası yoxdur. Sartr ya hər zaman hamının eyni anda xəyalpərəst olduğu, məsələn, özünü aldadın bir xidmətçi və ya başqası ola bilər bu, ya da heç kim səhv etmirmiş kimi iki kənarda gedib gəlir. Çünki siz artıq istedalı bir tango rəqqası olduğunuzla bağlı hekayə uydurduğunuzda o hekayənizdə artıq doğrulara yer qalmır.

 Yəni deyirsiniz ki, solipsizm(yalnızca mən vardır) olmadan da özünü müəyyən etmək mümkündür.

Bəli, eynilə o cür düşünürəm.

ardı var...

Tərcümə edən Bahmanyar Klub