Hələ də o dünyadan salamlar gətirən ölülərə rast gəlinmədiyindən
insanlar əcəl zənginin necə çalınacağı barədə çoxlu mülahizələr yürüdürlər. Yaşadığı
tarixi dövrdən, mühitdən asılı olmayaraq hər bir insan ölüm barədə düşünür.
Ölümün hüquqi və bioloji tərifləri verilsə də, fəlsəfi cəhətdən ölümə vahid tərif
vermək mümkün deyil. Məsələn, Oşo ölümü meditasiyaya bənzədir. Xristianlıqda
ölüm Adəmlə Həvvaya törətdikləri günaha görə verilən cəza, İslamda insanın qəbirdə
axirətə qədər bərzax halında gözlədiyi vəziyyətdir.
Sokrat fəlsəfəni ölüm elmi adlandırdığına baxmayaraq, Vitqenşteyn ölümü ümumiyyətlə qeyri-həyati təcrübə sayırdı.Ölüm bərədə yazan filosoflardan biri Cef Mason olmuşdur. Masonda xərçəng xəstəliyi tapılandan sonra yazdığı qeydlərində o, ölüm barədə danışan filosofun və qeyri-filosofun eyni pillədə durduqlarını bildirmişdir. Cef deyirdi ki, ölümdə ekspert yoxdur deyə insanların ölüm barədə deyə biləcəkləri yeganə şey ölümün real və ya qeyri-real olmasını fərz etmək olardı. Əgər ölüm realdırsa – bu həyatın sonudur, əgər real deyilsə - bu digər həyata portaldır.Belə pluralizmin səbəbi hər kəsin ölümü özünəməxsus anlaması ilə bağlıdır. Bu fikirlərin hər biri özünə görə düzdür, lakin heç bir fikir tam dolğun deyil və bəlkə də heç zaman olmayacaq. Bu fikirlər bir növ kor insanların fil haqqında mübahisələrinə bənzəyir. Buna səbəb bizim ölümümüzü özümüzün görməməyimizdir. Epikürün sözləri ilə desək “biz yaşayarkən ölüm yoxdur, ölüm gələndə isə biz olmuruq”.
Sokrat fəlsəfəni ölüm elmi adlandırdığına baxmayaraq, Vitqenşteyn ölümü ümumiyyətlə qeyri-həyati təcrübə sayırdı.Ölüm bərədə yazan filosoflardan biri Cef Mason olmuşdur. Masonda xərçəng xəstəliyi tapılandan sonra yazdığı qeydlərində o, ölüm barədə danışan filosofun və qeyri-filosofun eyni pillədə durduqlarını bildirmişdir. Cef deyirdi ki, ölümdə ekspert yoxdur deyə insanların ölüm barədə deyə biləcəkləri yeganə şey ölümün real və ya qeyri-real olmasını fərz etmək olardı. Əgər ölüm realdırsa – bu həyatın sonudur, əgər real deyilsə - bu digər həyata portaldır.Belə pluralizmin səbəbi hər kəsin ölümü özünəməxsus anlaması ilə bağlıdır. Bu fikirlərin hər biri özünə görə düzdür, lakin heç bir fikir tam dolğun deyil və bəlkə də heç zaman olmayacaq. Bu fikirlər bir növ kor insanların fil haqqında mübahisələrinə bənzəyir. Buna səbəb bizim ölümümüzü özümüzün görməməyimizdir. Epikürün sözləri ilə desək “biz yaşayarkən ölüm yoxdur, ölüm gələndə isə biz olmuruq”.
Digər bir mübahisə doğuran məqam ölməklə
yaşamamağın ekvivalent anlayış olub olmamaları barədədir. Laboratoriya şəraitində
dondurulmuş insan embrionları yaşamır, lakin onlar ölməyiblər də, çünki labüd şərait
yaradıldıqda onlar yenə də həyati funksiyalarını bərpa edəcəklər. Bu səbəbdən bəzi
filosofların fikrincə “ölüm” kateqoriyası “yaşam” sözü ilə deyil,“doğuluş”
anlayışı ilə antonim təşkil edir. Bəzi qərb ədəbiyyatlarında ölümü anlamağın 3
üsulu göstərilir: 1) animalizm, 2) personalizm, 3) mayndizm. Animalizm – insan
ölmünü hər hansı bir canlının ölümü kimi qəbul edərək, bunu heyvan ölümünə bənzədir.
Onların fikrincə tam ölüm cəsəd tələf olandan sonra baş verir. Personalizm –
insan ölümünü onun psixoloji fərdiliyi, insanlar arasında münasibət
prizmasından izah edir. Mayndizm isə insanın ölümünü düşünən orqanın tələfi ilə
ölçür. Bu cür izahda bədəni ölmüş, lakin beyni digər insana köçürülmüş biri
yaşayan hesab edilir.
Ancaq istənilən halda 21 qram ruhu almaq üçün ölüm bizimlə
nə şahmat oynayacaq, nə də şəxsi köməkçimiz cildinə girib bizi aparacaq. Ölüm xəbərsiz
gəlir. Bu səbəbdən insanlarda hər zaman ölüm qorxusu olub. Bunu yenməyin
yolları arasında, ölümə növbəti həyata qapı kimi baxaraq ölümsüzlüyə inanmaq da
olar, ölümün mütləq son olacağına və aqoniyanın müvəqqəti ağrı olmasına inanmaq
da olar. Hər şey insanın həyatı necə dərk etməsindən asılıdır. Əslində isə
insana ölməkdən daha çox ölüm haqqında düşünməsi qorxulu gəlir. Seneka bu səbəbdən
ölümün ətrafındakı qışqırığın ölümdən daha qorxuludur demişdir.
İslamda ölüm xüsusi məna kəsb edir. Tək onu qeyd
etmək kifayətdir ki, Quranda ölüm barədə 164 dəfə danışılır. İslamda, ölənin
ruhu bərzax aləminə (ölümdən sonra insanın sorğu-sual olunacağı günə qədər qərar
tutacağı yerə və ya vəziyyət) düşür (əl-Muminun, sürəsi 99 - 100). Ruh hər şeyi
anlayır və hiss edir. Əgər insan günah işlədibsə, bu mərhələdə onu “qəbir əzabı”
gözləyir, əksinə, saleh insan olubsa, xoşbəxtliyə qovuşur. Qiyamət günündə hər
kəs əbədi aqibətini biləcək və bununla da bu vaxt kəsiyi bitəcək. Bu səbəbdən məad
(hər bir insanın dünyasını dəyişməsinə və Qiyamət günü dirildilərək Allah
qarşısında hesab verməsinə iman gətirmək) insanları təfəkküri-mövtü (ölümü
düşünmək) tərk etməməyə çağırır. Məhəmməd peyğəmbər özü bu dünyanı uzun bir səfər
zamanı insanın dibində oturduğu ağac kölgəsinə bənzədir. Ölüm də doğuluş kimi
haqqdır. İslamın bədəvi düşüncələrinə bir çox yenilik gətirmişdir ki, onlardan
biri də ölümdən sonrakı həyatın insanın yerdəki əməllərindən asılı olması barədə
ideyalar olmuşdur. İnsan yaranışdan fani, ölümlüdür. Lakin axirətdə hər kəs
yaşadığı zaman etdiklərinə görə cavab verəcək və “Məhəmməd, sən də ölümlüsən hər
kəs kimi” (əz-Zümər sürəsi, 30) sözləri
bunu göstərir ki, həmin anda heç kimə istisna edilməyəcək. Ölüm bir növ insanın
davranışını balanslaşdıran bir meyardır, o, insanı öz həddini aşmaması üçün bir
ölçü vahidi ola bilər. Ümumiyyətlə İslamda “insan” kateqoriyası 3 yerə bölünür:
1) Allaha aid olan hissəsi (bura onun ruhu aiddir), 2) insanın özü üçün olan
hissəsi (bura insanın əməlləri aiddir) və 3) qurdlar üçün olan hissəsi (bura
insanın bədəni aiddir). Bu səbəbdən insan Allah üçün olan hissəsi – ruhunun təmizliyinə
xüsusi diqqət yetirməlidir. Bu isə qalan 2 hissənin də təmizliyi sayəsində
mümkündür.
Ölüm fəlsəfəsində özünəməxsus fikirləri ilə seçilən
filosoflar içərisində İslam mütəfəkkirlərinin də yer tutması bununla əlaqədardır.
İslamda ölən insanın ruhunun Cənnətə və ya Cəhənnəmə düşəcəyi deyilsə də, bəzi
baxışlarda (məsələn, ibn Sina, Nasir Xosrov, Sicistani) ruhun və zəkanın insan
ölümündən sonra Dünya Ruhuna və Dünya Zəkasına qovuşulacağı deyilərək, ruhun
insan ölümündən sonra öz individuallığını itirəcəyi fikri irəli sürülür. Lakin
bu fikrin nisbətən geniş yayıldığı İsmaililərin özlərində də bu fikrlə heç də
hamı razılaşmırdı (ən çox da İxvan əs-Səfa razı deyildilər). Onlar ruhun ölümdən
sonra da fərdiliyini qoruduğuna inanırdılar. Zəkaya gəldikdə isə İslamda
deyilir ki, insan olduqca zəka var. İslam teologiyası bədənlə ruhu vəhdətdə
götürürərək, qəbr dünyasında onların ölümsüz olacağını deyirdi. Lakin ruhun
ölümlülüyü barədə bəzi filosofların fikirləri İslam teologiyasındakı analoji
fikirlərdən bir qədər fərqlənir. Məsələn, əl-Fərabi düşünürdü ki, ruhun
substansiyası materiyadan ayrıdır və bədən öləndən sonra da o, qalır. Buna
baxmayaraq, elə əl-Fərabi öz növbəti fikirlərinə ruhun bədəndən asılı olduğunu
deyir. Filosofun fikrincə, Yaradan ruhu qəbul edə biləcək nəsə (bədən) olandan
sonra ruhu yaradır. Ruh bədəndən əvvəl mövcud ola bilməz və bədən öləndən sonra
başqa bədənə köçə bilməz. Mütəfəkkir ruh haqqında danışarkən xeyirxah və nadan
insanların ruhlarını fərqləndirirdi. Onun sözlərinə görə xeyirxah insan öləndən
sonra ruhu ölümsüz olur, nadanlar öləndə isə ruhları tələf olur.İbn Rüşdün
fikrincə isə fərdi ruh ölümlüdür, ölümsüz olan ümumbəşəri universal zəkadır. İbn
Sina fərdi zəkalı ruhun ölümsüzlüyünə inanırdı.
Cavidan Hacıyev
Ədəbiyyat
- Stanford Encyclopedia of Philosophy/ Death
- История средневековой арабо-исламской философии, Е.А. Фролова/ http://www.e-reading.club/
- Ölüme dair.../ http://felsefe-alemi.blogspot.com/
- Həyat: ölümün bu üzündə, o üzündə/ http://kayzen.az/
Yorumlar
Yorum Gönder