Logica Vetus: Orta əsrlər Avropa fəlsəfəsində Platondan Aristotelə keçid

Alfred Nort Vaythed qeyd edirdi ki, Qərb fəlsəfəsi bütövlükdə Platon fəlsəfəsinə verilmiş haşiyədən ibarətdir. Bu məntiqə əsaslandığımız da Orta əsrlər Avropa fəlsəfəsinin formalaşmasına təsir göstərmiş amillər içərisində Platon ideyalarının xüsusi əhəmiyyətə malik olmasının şahidi oluruq. Ümumilikdə isə Orta əsr Avropa fəlsəfəsini Antik fəlsəfənin və Platon ideyalarının davamı olan Yeni-paltonizm
və Yəhudi - Xristian dini dünyagörüşü ilə qarşılıqlı əlaqəsinin məntiqi nəticəsi hesab etmək olar. Fəlsəfə tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalar bizə heç də Vaythed-in qeyd etdiyi kimi Qərb fəlsəfəsinin formalaşmasında Platonun deyil, onunla yanaşı digər önəmli filosof hesab edilən Aristotelin də yetəri qədər və bəzən daha üstün formada təsirinin olduğunu göstərir. Bu təsirin xüsusiyyətləri isə bəzi müəlliflərin qeyd etdiyi kimi Aristotelin Şərqli mənbələrdən Avropa fəlsəfəsinə keçdiyi yönündəki fikirlərin əksinə olaraq, xristian Avropanın özü tərəfindən müəyyən olunmuşdur. Bu baxımdan Qərb fəlsəfə tarixində fəlsəfi düşüncənin uzun müddət hakim olan Platon ideyalarından Aristotel məntiqinə meyllənməsini fəlsəfə tarixi problematikası mövqeyindən nəzərdən keçirmək ehtiyacı yaranır.

Platon ideyalarından Aristotel məntiqinə keçid, eynilə xristian fikir adamlarının Antik fəlsəfəyə müraciət etdikləri dönəmlərdə(Platon və Yeni-platonçular) olduğu kimi Xristianlığın dini yönlərinin məntiq vasitəsilə əsaslandırılması məqsədini daşıyırdı. Erkən dönəm xristian ilahiyyatçısı hesab edilən Origen Tanrıdan başqa heç bir şeyin cisimdən kənarda mövcud olmadığını qeyd edirdi. O, Platondan bəhrələnərək insanların ruhlarının onların doğuşu zamanı başqa yerdən gəlməsi fikrini müdafiə edirdi. Eynilə Platonda olduğu kimi Origenə görə də ruhlar insandan əvvəl mövcud idi.[5, səh 62] Aristotelə görə, isə ruh ancaq insan bədənində mövcud idi, O, Platonu ideyaları (Aristoteldə forma) duyğular vasitəsilə qavranıla bilən dünyanı bir-birindən ayrmaqda ittiham edirdi və onun fikrincə ruh insandan öncə mövcud deyildi. Bu fikirlər Platon fəlsəfəsindəki ruhun ölümsüzlüyü ideyasının Xristianlıq tərəfindən daha rəğbətlə qarşılanması üçün yetərincə uyğun idi. Platon fəlsəfəsi Avqustinə qədərki dövrdə Xristianlıqla əhəmiyyətli dərəcədə qarışdırılmamışdı. Origenin özündə belə Xristianlıq və Platon fəlsəfəsi yanyana öz mövcudluğunu davam etdirirdi. Avqustinin Platon fəlsəfəsinə münasibəti isə yaradılış məsələsində Platondan fərqli istiqamətə yönəlmə ilə müəyyən olunurdu. Platonun Demiurgu dünyanı yaratmaq üçün ilkin maddəyə ehtiyac duyurdu. Avqustin isə belə bir amilin varlığını qəbul etmirdi. Beləliklə də Palton fəlsəfəsi və Xristianlıq qarşılıqlı vəhdətdə götürülür, qarışdırılırdı.

 Rasselin ifadə etdiyi formada Katolik fəlsəfəsinin ilkin dönəmlərində əsas aparıcı istiqamət Avreli Avqustinin fəlsəfəsi idi. Avqustin üçün Platon digər bütün filosoflardan daha üstün olan biridir. Onun fikrincə bütün digər filosoflar çəkilməli və Platona yer verməlidirlər. Çünki bütün digər Yunan filosofları əsasən maddə əsaslı düşüncəyə malik idilər, Platon isə ideyalardan danışırdı. O, tanrının cismani bir varlıq olmadığını, əksinə bütün digər şeylərin öz varlığını tanrıdan, dəyişməz olandan aldığını qeyd edirdi. İnsanın duyğular vasitəsilə qavrayışı onun fikrincə dünyadakı doğruları və həqiqəti tapması üçün əsas deyildi. Avqustinin düşüncəsinə görə, məntiqi və əxlaqı ən yaxşı olan Xristianlığa ən yaxın olan düşüncə sahibləri Platonçular idi. Plotin isə Platonu ən yaxşı başa düşmüş olan insan idi. Aristotel Platondan aşağı filosof idi, lakin digər filosoflardan üstün idi.[5, səh 103] Həm Platon, həm də Aristotel  bütün tanrıların yaxşı olduğunu və sitayişə laiq olduqlarını qeyd edirlər. Avqustinusa görə isə, Platonçular tanrı haqqında ifadə etdiklərini fikirlərində haqlı idilər, lakin onların ümumi tanrılar haqqında söylədiklərini fikirləri ilə razılaşmaq olmazdı. Platon “Timeos” dialogunda insanın tanrı tərəfindən birbaşa olaraq yox, bilavasitə yolla, daha aşağı tanrılar tərəfindən yaradıldığını qeyd edirdi. Avqustin Platondakı bu “tanrılar”-ın mələklər üçün istifadə edilən yalnış kəlimə olaraq nəzərdən keçirir. Avqustinus eyni zamanda Platonda olduğu kimi, duyğular vasitəsilə qavranılan dünyanın əzəli və əbədi olan ideyalar aləmindən daha aşağı olmasını qəbul edirdi.[5, səh 106] Avqustin Tanrının onu şəfa tapması üçün Platonun Yunancadan latıncaya tərcümə edilmiş kitabları ilə tanış etdiyini qeyd edirdi. Avqustin bu kitablarda başlanğıcda sözün var olduğunu, sözün başlanğıcda Tanrı ilə birlikdə olduğunu və Tanrının söz olduğunu oxuduğunu qeyd edir.[7, səh 393] Avreli Avqustin Platonun əsərləri sayəsində öz mənliyinin daxilinə enməli olduğunu anladığını və bunun da Tanrı sayəsində baş verdiyini ifadə edir.[7, səh 399] Avqustin özünün də qeyd etdiyi kimi, Platonun əsərlərindən cisimsiz gerçəkliyin var olması ilə bağlı həqiqətləri öyrənmişdi. O, tanrıya müraciətlə yazır ki, əgər daha əvvəl dini kitabları oxumuş olsaydı, o zaman Platonun kitabları onun sağlam təməllər üzərinə qurduğu inanc sistemini dağıdardı. Ancaq bəlkə də, sadəcə Platonun kitablarını oxumaqla bu inanca yiyələnə biləməyin mümkünlüyünü düşünəcəyini qeyd edir.[7, səh 423]

Platon ruh və bədən dualizmini irəli sürürdü. Ona görə maddi olan, insanın bədəni onun ruhu, daha üstün olan ideya üçün zindan rolunu oynanırdı. Maddi olan insan bədəni şərin(həzzlər) potensial daşıcısı, şərin ortaya çıxaması üçün münbit zəmin rolunu oynanırdı. Ruh ancaq bədən öldükdən sonra öz azadlığına qovuşa bilərdi, bu ruhun özü üçün bir qurtuluş mahiyyətinə malikdir. Bədəndən ayrılan və qurtuluş tapan ruh özlüyündə Palton fəlsəfəsində digər dünyanın varlığına yönəlmiş fikirlərin meydana gəlməsi ilə nəticələnirdi. Rassel bu anlayışı xristian və yəhudi düşüncəsindəki “Göydəki krallığın” formalaşması ilə eyniləşdirirdi.[5, səh 39] İlkin dönəmlərdə Paltona məxsus bu ideyalar xristianlar tərəfindən çox asan formada qəbul olunması üçün olduqca əhəmiyyətli idi. Platon fəlsəfəsinə olan maraqla bağlı önəmli amillərdən biri Xristianlıq düşüncəsindəki Ata, Oğul və Müqəddəs ruh üçlüyü və onların əsaslandırılması ilə bağlı fikirlər idi. Platon “Timeos” adlı dialogunda dünyanın formalaşmasında 3 mühüm amilin varlığını qeyd edirdi. Bunlar ilkin yaradıcı Tanrı olan Demiurg, Demiurgun dünyanı yaratmaq üçün müraciət etdiyi ideal formalar və nəticədə yaradılmış olan dünya. Bu məsələ ilə bağlı Orta Əsrlərin sonuna doğru tək varlıqda birlik və çoxluq kimi iki anlayışın bir yerdə olmasına qarşı çıxan, Aristotel məntiqindən çıxış edərək fərdi olmayan maddələrin varlığını qəbul etməyən Roscelliniyə yönəldilmiş ittihamlar[8, səh 269] Platona olan ehtiyacın Xristianlığın mühüm elementlərinin əsaslandırılması üçün vacib olduğunu ifadə edir. Ümumi anlayışlar probleminə yanaşmada Aristotel qeyd edirdi ki, yalnız fərdi varlıqlar vardır, ümumi anlayışlar isə onlara sonradan verilmişdir. Müqəddəs üçlük məsələsinin Aristotel məntiqi ilə izah edilməsi isə özlüyündə yeni çətinliklər yaradırdı. Bu çətinlikləri, hətta mümkünsüzlüyünü (Umberto Ekodan) ilk olaraq duyanlardan biri Anselm idi. Eyni zamanda Demiurgla bağlı olan Platonun fikirləri yaradılışla əlaqədar Xristianlıq fikirləri üçün də olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Aristotelin yaradılış haqqındakı fikirləri isə Xristianları qane edəcək səviyyədə deyildi. Belə ki, Platonun kainatı idarə etməyə həvəsli Demuirg-undan fərqli olaraq Aristotelin tanrısı ağıl və zəka idi, kainatı idarə etmək, işinə qarışmaq kimi bir istəyi də yox idi. O sadəcə olaraq ən mükəmməl varlıq idi və mükəmməl varlıq da ancaq mükəmməl şeylər haqqında düşünə bilərdi, yəni ancaq özü haqqında. Aristotelin tanrısı ümumilikdə özü özünü düşünən bir varlığa bərabər idi.[9, səh 31] Aristotel eyni zamanda Xristian düşüncələrin əksinə olaraq tanrının kainatı yaratmadığını qeyd edirdi. Onun fikrincə maddə və onun müxtəlif şəkillərdə təzahür etməsinə səbəb olan forma əbədi olaraq mövcuddur. Bu amil Orta əsr Avropa fəlsəfəsinin dini mövqeyinin şərtlərinə cavab vermirdi. Platonun isə ilkin dönəm xristianlıqda əvəz edilməz dərəcədə əhəmiyyətli fikirlərə malik olan filosof kimi qəbul olması böyük ölçüdə bu səbəblərdən qaynaqlanırdı.

Orta əsrlər fəlsəfəsində Platonun ideyaları heç də Antik Yunan fəlsəfəsindəki Platonun fikirləri ilə eynilik təşkil etmirdi. Əksinə Orta əsrlər fəlsəfəsi Platonun dini olmayan bütün fikirlərindən imtina etmişdi. Əvəzində isə dini motivli və xristianlıq üçün münasib sayıla bilən ideyalarını daha da genişləndirmişdir. Bertran Rasselə görə, Platon ideyalarının bu formada dəyişdirilməsi birbaşa olaraq Plotin-in fəaliyyəti və Yeni-platonçuluq ilə əlaqədardır. Aristotel haqqındakı fikirlər isə Platona olduğu qədər mütərəqqi deyildi, o, haqqında olan azsaylı məlumatlarda sadəcə dialektik filosof kimi nəzərdən keçirilirdi. Platon isə dini yönümdən və ideyalar haqqında təlimin yaradıcısı kimi nəzərdən keçirilirdi.[5, səh 184]

Platonun Orta Əsrlər fəlsəfəsindəki yerinə nəzərə saldığımızda ona məxsus çox az sayda məlumatın mövcud olduğunun şahidi oluruq. Platonun “Timeos” dialoqu IV əsrdə Yeni-Platonçu fikir adamlarından olan Calcidus tərəfindən latın dilinə tərcümə edilmişdir. Platonun digər əsərləri isə, xüsusilə də “Fedon” və “Menon” dialogları XII əsrdə Siciliyalı Henrix Aristippus tərəfindən tərcümə edilmişdir. Yeni-platonçuluq haqqında məlumatlar isə əsasən Mark Tulli Siseronun “De RePublica” əsərinin şərhini vermiş Anbrosius Macrobiusu yazılarından əldə edilmişdir. Siseronla yanaşı Snekanın əxlaqi əsərlərində erkən orta əsrlərə aid olan fəlsəfi fikirlər, xüsusilə də Stoiklər və Epikürçülük haqqında məlumatlar Orta əsr Avropa fəlsəfəsi üçün əsas bilik mənbəyi rolunu oynayırdı.[2, səh 352]

Orta əsr Avropa fəlsəfəsi üçün xarakterik olan cəhət kimi Platon ideyaları ilə Xristianlığın uyğunlaşdırılması nəzərdən keçirilsə də Aristotelin bu dönəmdəki rolu inkar edilə bilməz. Ümumi olaraq Platon fəlsəfəsi Avreli Avqustin, Aristotel fəlsəfəsi isə Akvinalı Foma və onun tərəfdarlarının düşüncəsinə ciddi təsir etdiyi məlumdur. Lakin burada əsas olan Orta əsr Avropa fəlsəfəsinin Aristotelin fikirləri ilə Fomadan daha əvvəlki dönəmlərdən etibarən tanış olması ilə bağlı problemi nəzərə çatdırmaqdır. Aristotelin Orta əsr Avropa fəlsəfəsinə tanıdılması birbaşa olaraq Severinus Boetsius-un(480-526) adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Umberto Eko Lorenzo Vallanın fikirlərinə istinad edərək Boetsius-u “Romalıların sonuncusu və sxolastiklərin ilki” olaraq nəzərdən keçirir.[2, səh 363] Azərbaycan müəlliflərindən Aydın Əlizadə isə onu sadəcə olaraq “Sonuncu romalı” formasında nəzərdən keçirir.[1, səh 116] ”Sonuncu romalı” məsələsi eyni zamanda Gibbon tərəfindən də işlədilmişdir ki,[6, səh 40] bunun çox güman ki, müəllifin istinad etdiyi mənbə kimi götürülmüş olması böyük ehtimaldır. Beotsius öz dönəmində dövlət idarəçiliyində iştirak etməsi ilə yanaşı filosof və tərcüməçi kimi rəğbət görmüşdür. Onun adı ilə bağlı olaraq Platon və Aristotelin əsərlərinin latın dilinə çevrilməsi istiqamətində gördüyü işləri nəzərdən keçirmək mümkündür. Beotsius Qədim Yunan mənbələrinə adi olan əsərlərin tərcüməsində əsas məqsəd kimi, Yeni-platonçu filosof Porfirius-un müxtəlif nəzəriyyələrin təməl nöqtələrdəki eyniliyi, əvvəlki Antik Yunan mədəniyyətinin yaratmış olduğu nümunələrinin öz dövründə qorunub saxlanılması, mühafizə edilməsi ilə başlı düşüncəni mənimsəmişdi.[2, səh 364] Bu baxımdan Qərb düşüncə tərzində “klassik” dönəm adlandırılan dövrün sonuncu nümayəndəsi kimi Boesius-un adı qeyd olunur.[2, səh 365] Boetsius Aristotel və Platonun əsərlərini tərcümə etmək məqsədini gənc yaşda siyasi məsələlərdən dolayı edam olunması səbəbi ilə tam olaraq yerinə yetirə bilməmişdir. Baxmayaraq ki, Boetsius Palton-un əsərləri ilə Yeni-platonçular, xüsusilə də Porfirius vasitəsilə, tanış idi, lakin müstəqil formada Platonu tərcümə etdiyini demək doğru olmaz. 1150-1160-cı illərə qədər Orta əsrlər Avropası Qədim Yunan fəlsəfəsi ilə bağlı çox az məlumata sahib idi. Bu məlumatlar əsasən Aristotelin tərcümə edilmiş “Kategoriyalar”, “İlk analitika”,”Topika”, “Sofistlərin təkzib edilməsi” və “Şərh haqqında” yazıları, Porfiriusun “İsagoge” əsəri idi. Orta əsr Avropa fəlsəfəsində bu dövrə qədərki məntiqi təfəkkür tərzi logico vetus adlandırılır, XII əsrdə Venesiyalı Jak(James) tərəfindən Aristotelin “Sonrakı analitika” əsəri tərcümə edildikdən sonra logica nova və nəhayət Aristotelin “Fizika”, “Ruh haqqında”, “Metafizika” və “Göy haqqında” əsərlərinin tərcüməsi ilə isə libri naturalis meydana çıxmış olur.[3, səh 14] Orta Əsrlər Avropa fəlsəfəsinin xarakterik cəhətlərindən ən önəmlisi birbaşa latın dili istiqamətində olan inkişafı idi.  Qərbi Roma imperiyasının süqutundan sonra imperiya varisliyi Şərqi Roma(Bizans) tərəfindən sahiblənilmiş, fəlsəfi istiqamətlər və məktəblər uyğun olaraq Şərqi Roma ərazilərində İsgəndəriyyə, Afina və Suriyada öz mövcudluğunu davam etdirmişdir. Qərbi Roma ərazilərində isə Qədim Yunan dilinin demək olar ki, unudulmuş olması, o dildə yazılmış klassik Yunan əsərlərinin latın dilinə tərcümə problemini ortaya çıxarırdı. Bu problemin həlli o qədər uğurla həyata keçirilməsə də Orta Əsrlər Avropası üçün özünəməxsus örnəklərə malik idi.

  Boetsius-un bilinən ən mühüm əsəri “Consolatio Philosophiae”(Fəlsəfənin təsəllisi) adlanır. Əsər özlüyündə məzmun baxımından çoxsaylı mübahisələrə səbəb olmuşdur. Xüsusilə də əsərdə Boetsius-un xristian inanc sisteminə və onun tezislərinə yer verməməsi müxtəlif müəlliflər tərəfindən fərqli formada nəzərdən keçirilmişdir. Aydın Əlizadə bunun əsas səbəbi kimi nəzərdən keçirdiyi yanaşma kimi Boetsius-un ölümünə yaxın xristianlıqdan imtina etməsini qeyd edir.[1, səh 118] Umberto Eko isə əksinə Boetsius-un xristian düşüncə tərzi əvəzinə Prokl-a əsaslanan və Yeni-platonçu düşüncəni əks etdirən əsərdə teologiyaya yer olmamasını normal qəbul edir. Bertrand Rassel isə Boetsius-ün üzərində pagan fəlsəfənin təsirləri ilə izah etməyi uyğun görür.[5, səh 120] Digər tərəfdən də Boetsius-un müasir dönəmdə kitabın III hissəsində yer alan O qui perpetua mundum ratione gubernas (sən ki, əbədi gücünlə dünyanı idarə edirsən) misrasına əsaslanan müəlliflərin Boetsius-un Müqəddəs kitabdakı “Müdriklik kitabına” dolayı yolla işarə etdiyinə inanırlar. Bunun nəticəsində də əsərin Antik fəlsəfə ilə xristian düşüncə tərzi arasında bir növ dolayı olsa da sintez təşkil ediyini qəbul edirlər. [2, səh 369]

Boetsius Fəlsəfənin təsəllisi əsərində Sokrat, Platon və Aristoteli gerçək filosoflar hesab edir, Epikürçüləri və Sofistləri ilə bu addan məhrum edir. Onların geri qalan digər filosoflar kimi bu adı “mənimsədiklərini” qeyd edir. Boetsius Pifagorun “Tanrını izlə” fikrini qəbul etdiyini qeyd edir. Bu onu  xristian inancı ilə bir araya gəlməyən bir anlayışdır. Onun fikrincə müqəddəslik və xoşbəxtlik eyni şeylərdir. Xoşbəxtlik özündən əvvəlki düşüncə sahiblərinin qeyd etiyi kimi, həzz almaq demək deyildir. Boetsius Yeni-platonçuluqdan daha çox Platon fəlsəfəsinə yaxındır. O Fəlsəfənin təsəllisi əsərinin başlanğıcında Platonun “Timeos” dialogundan qısa hissəyə yer verir, Platonun metafizik fikirlərini əks etdirdiyi kimi(mükəmməl olmayan bir şey mükəmməl olanın varlığını sübut edən bir əskiklikdir), onun şər probleminə baxışını da əks etdirir. Boetsius burada Tanrı anlayışını pantezim çərçivəsinə yüksəldir. Lakin bu yüksəltmə xristianlar tərəfindən o dərəcədə dəhşətli bir amil kimi nəzərdən keiçirilmir. Çox güman ki, bu elə Rasselin qeyd etdiyi kimi Boetsiusa paganizmin təsiri ilə izah oluna bilərdi. Boetsiusa görə, Müqəddəslik və Tanrı eyni dərəcədə xeyirdirlər və təbii olaraq eyniliyə malikdirlər. İnsanlar tanrılığa qovuşmaqla xoşbəxtlik əldə edirlər. İlahiliyi əldə edənlər Tanrıya çevrilirlər. Ancaq təbiəti etibarilə yalnız tək tanrı mövcuddur və tək tanrının tərkibinə daxil olmaqla müxtəlif tanrılar mövcud ola bilər(Platonun fikirləri). Tanrı üçün əsas olan hər zaman xeyirdir. Tanrı şər əməl törətməz, şər xeyirin olmadığı heçlikdir. Çünki ancaq belə olduğu təqdirdə tanrı hər şeyə qadir olan sifətinə yiyələnə bilər(xristianlıq). Müdrik insanlar hər zaman güclüdür, şər əməllər görən insanlar isə hər zaman üçün gücsüzdür. Ona görə də şər işi görən insanlar alacaqları cəzadan vaxtında uzaqlaşsalar onların özü üçün daha yaxşı nəticələrə gətirib çıxarar. Çünki, cəhənnəmdəki cəzadan qurtulmaq mümkün deyildir (xristianlıq). Buradan da göründüyü kimi Boetsiusun fikirlərində Sokrat, Platon və Aristotellə yanaşı Sofistlərin fikirləri ilə uyğunluğa malik olan və Snekadan bəhrələnilmiş əxlaqi fikirlərə(xüsusilə dostluğun çox xoşbəst bir şey-nen olması ilə bağlı) də yer verilirdi.[5, səh 120-121] Rassel eyni zamanda Boetsius-un əsərinin yazıldığı dövr üçün xarakterik olan inanca əsaslanan, imkansız bilik əldə etmək, günah qorxusu kimi amillərdən uzaq olduğunu, fəlsəfi düşüncə və rahatlıq ifadə etdiyini qeyd edir. Belə bir vəziyyətə Qərb fəlsəfəsində Nyutona qədərki dönəm ərzində rast gəlinmədiyini ifadə edir.[5, səh 121] Boetsius kimi dini düşüncə və ehkamçılıqdan uzaq olan başqa bir Orta əsr filosofu düşünə bilmədiyini qeyd edir.[5, səh 122]

Boetsius logica vertus adlanan köhnə məntiq-in ortaya çıxmasında ən önəmli orta əsr filosofu hesab olunur. Təsadüfi deyildir ki, bəzi müəlliflər Boetsius-un tərcümələri və tərcümə əsərlərinə yazdığı şərhlərə əsaslanan məntiqi düşüncələrinin hakim olduğu XII əsrə qədərki periodu “Boetsius dövrü” kimi nəzərdən keçirir.

Boetsius-un məntiq sahəsindəki əsas semantik fikirləri Aristotelin “Kategoriyalar” və “Şərhlər haqqında” əsərləri və Boetsius-un özünün “De Trinitae” əsəri və tərcümələrinə yazdığı məntiqi şərhlər əsasında formalaşmışdır. Bu amil Orta əsr Avropa fəlsəfəsində Aristotelin qiymətləndirilməsi ilə bağlı olaraq qarşımıza çıxan ilk önəmli müsbət örnəklərdən hesab olunur. Porfirius Yeni-paltonçuluğun nümayəndəsi olmaqla Plotinin şagirdi hesab olunur və onun əsərlərini yığmış və yaymışdır. Boetsius-un tərcümə predmetlərindən digəri olan Porfirius isə Yeni-platonçu fəlsəfəyə Aristotel məntiqini daxil etməsi ilə fərqlənən filosof idi. Boetsius isə Aristotelin “Kategoriyalar” kitabının tərcüməsini Porfirius-un İsagoge əsərinə ön söz kimi əlavə etmişdir. Porfiriusdan tərcümələrlə birlikdə Boetsius vasitəsilə Aristotel məntiqi Orta əsr Avropa fəlsəfəsinə keçmək imkanı əldə etmişdi.[6, səh 131]

Boetsius “yaradılmış varlıq”(quod est) və “var olan”(quo est) olmaqla iki anlayışı nəzərdən keçirir. Bu anlayışlar Zeynəddin Hacıyevdə “mövcudluq” və “mahiyyət” formasında nəzərdən keçirilir. Onun fikrincə bu iki anlayış Latınların metafizika haqqında düşüncələrinin çıxış nöqtəsini təşkil edir. Boetsius-a görə, yaradılmış olan üçün “varlıq” ayrı bir mövcudluqdur, “var olan” ayrı mövcudluq. Yalnız Tanrı üçün isə bunların hər ikisi eynidir(unum habet), Tanrı həm var olandır, həm də olduğu şeydir.[3, səh 76] Lakin onu qeyd etməliyik ki, başa düşülən mənada varlıq problemi Orta əsrlər fəlsəfəsi ərzində müzakirə predmeti deyildir. Yalnız XIII əsrdən etibarən Orta əsr Avropa fəlsəfəsi varlıq problemi ilə tanış olur. Ona qədər isə əsas problem təbiətdəki varlıqları ifadə edən kategoriyaların dili ilə ilahi gerçəkliklərinin kategoriyal dili arasındakı münasibətdir. Yəni ontologiya ilə teologiya arasındakı əlaqə problemi. Varlığın müxtəlif formalarda təzahürü əvəzinə Orta əsr Avropa fəlsəfəsi üçün əsas olan çoxsaylı kateqoriyaların Tanrının mahiyyətini hansı dərəcəyə qədər ifadə edə biləcəyini müəyyən etməkdir.[3, səh 75] Aristotel qeyd edir ki, bir şeyi başa düşmək, onun haqqında tam biliyə sahib olmaq üçün onun mahiyyətini anlamaq lazımdır. Şeylərin mahiyyətini öyrənmək üçünsə o, kategoriyalardan istifadə edilməsinin önəmli olduğunu qeyd edirdi. Kateqoriyalar Aristotelə görə, reallığın ən əhəmiyyətli tərəflərini əks etdirən anlayışlardır. Bu anlayışların sayı 10-dur.[4, səh 86] Boetsiusa görə, bütün kategoriyalar Tanrıya aid edildiyi zaman məna fərqliliyi yaradır. Çünki, kategoriyalar uyğun olaraq hər hansı substansiya üçün aksidensiya xüsusiyyətlərini yerinə yetirir, ona görə də Tanrı-nın hər hansı keyfiyyət halında təsvir edilməsi insanlara aid olan kategoriyaların Tanrıya şamil edilməsi məna fərqliliyi yaratmış olur. Beləliklə Tanrı ən ilkin substansiyadır, lakin eyni zamanda substansiyadan daha üstün bir varlıqdır ki, substansiya üçün önəmli olan aksidensiyaların daşıyıcısı ola bilməz.[1, səh 117]

Antik Yunan fəlsəfəsində varlıq daha çox “dilə gətirilən” formada başa düşülürdü. Bu dilə gətirilmə öz ilkin formasında “danışmaq”-la xarakteriz edilən anlayış idi. Yəni bir şeyin var olması üçün onun haqqında danışmaq lazım idi. Haqqında danışla bilməyən, dilə gətirilə bilməyən isə təbii olaraq “varlıq” hesab olunmurdu. Antik Yunan fəlsəfəsində Sofistlərə qədər danışıqda ifadə olunanla onun göstərdiyi obyekt arasındakı münasibətlər daha çox birmənalı idi. Sofistlərin meydana çıxması və onların həqiqətin müxtəlifliyini qeyd edərək söz oyunları üzərindən müxtəlif fikirlərin həqiqiliyini isbata çalışmaları labüd formada dilə gətirilənlə, onun göstərdiyi obyekt arasıdakı məna fərqliliyinin əsasını qoymuş oldu. Sofistlərə görə, hər kəsin mövqeyi nisbidir, ola bilər ki, ağ olan bir şey başqası üçün həm də qara olmuş olsun.[4, səh 61] Bu zaman ortaya belə bir problem çıxır, əgər bir şey fərqli insanlar üçün müxtəlif həqiqəti ifadə edirsə və həqiqətin maddi əsası dəyişməz qalırsa, o zaman dəyişiklik sadəcə olaraq danışıqdadır, göstəriləninin ifadə olunmasındadır. Sofistlər bu baxımdan varlığın maddi tərəfi ilə onu ifadə edən anlayışı bir-birindən ayırırdılar. Ancaq bu ayrılıq hələ ciddi problem səviyyəsində nəzərdən keçirilə bilmirdi. Bu problemi Platon özünün “Cratylus” adlı dialogunda qeyd etdiyi formada “ağac” sözü ilə maddi olaraq var olan ağac arasında hansı əlaqəninin olması fikrini irəli sürür. Dialogun gedişində Platon iki nümunədə problemə olan yanaşmasını ifadə edir. Onun fikrincə birinci halda işlətdiyimiz “ağac” anlayışı hamımızın bu anlayışın nəyi ifadə etməsi ilə bağlı gəldiyimiz razılığa əsaslanır. İkinci halda isə Platona görə, “ağac” anlayışı ilə gerçək ağac arasında müəyyən bir maddi əlaqəyə ehtiyac vardır. Platonun ideyalar aləmi və maddi aləm haqqındakı fikirlərini də nəzərə aldığımızda qarşımıza ilkin anlayış və onun maddi formada ifadəsi arasında ayrılıq probleminin ortaya çıxdığını görə bilərik. Bu probleminin sahəsi Antik Yunan düşüncəsində bir şeyin var olmasını müəyyən edən danışıqda öz əksini tapırdı. Daha sonra Aristotel kategoriyaların idraki və varlıq kategoriyaları olmaqla iki növünü fərqləndirirdi. Belə ki, anlayışları, ifadələri əks etdirən idrakı kategoriyalar, hansı ki, bunlar maddi deyil, sadəcə danışığımızda ortaya çıxan kategoriyalardır və dərk edilən obyektlərin gördüyümüz maddi varlıq formaları olan varlıq kategoriyaları, bunların isə uyğun olaraq maddi əsası vardır. Məhz bu ikili ayrım, ifadə olunanın, danışılanın obyektin(subyektin) özü ilə qarşılıqlı əlaqəsinin müxtəlif formaları məsələsi daha sonralar Porfirius tərəfindən yeni bir problem kimi nəzərdən keçirilmişdir. Porfirius İsagoge-də ifadə edilənlə subyekt arasındakı əlaqələri növ, cins, fərqləndirici xüsusiyyət, keyfiyyət və təsadüf kimi beş əsas başlığı nəzərdən keçirir. Bu anlayışlar Aristotelin “Topica” əsərindən götürülmüş anlayışlardır. Porfirius bu beş anlayışı əsas alaraq Aristotelin kategoriyaları arasında müəyyən bir yerarxik sistemin olması fikrini irəli sürürdü. Belə ki, əgər maddə kategoriyasını əsas olaraq qəbul etsək, o zaman “maddi olan” və “maddi olmayan” fərqləndirici xüsusiyyətləri ilə yeni bədən və ruh olmaqla iki cins müəyyən etmiş oluruq. Digər bir fərqləndirici xüsusiyyət kimi “canlı” anlayışını götürsək bədənin “canlı” və “mineral” olmaqla iki fərqli cinsini də yaratmış oluruq. Uyğun olaraq “yaşayan canlılar” xüsusiyyəti ilə heyvan və bitki cinsləri, onlar arasında da “məntiqilik” keyfiyyəti ilə insan növünü yaratmış oluruq. Kategoriyaların bu yerarxiyası Porfirius ağacı adlandırılır. Boetisus da Antik Yunan ənənəsini davam etdirərək “Məntiqin bütün incəsənətinin danışıqla bağlı olduğunu” qeyd edirdi.[6, səh 133]

Porfirius İsagoge əsərinin əvvəlində Aristotelin fikirlərinə əsaslanaraq qeyd edir ki, hər bir şey özlüyündə müəyyən bir növə və cinsə aiddir.[3, səh 117] (Aydın Əlizadəyə görə, bu məsələnin yer aldığı əsər “Aristotelin kategoriyalarına giriş və şərhlər” əsəridir.[4, səh 257]) O, zaman növlər və cinslər müstəqil formada mövcuddurmu, yoxsa saf idrak içərisindəmi vardır. Yəni müəyyən maddi xüsusiyyətlərə malikdirmi? Hiss edilə bilənin daxilində mövcuddur, yoxsa ondan kənardadır? Porfirius bu sualları cavabsız qoyur. Boetsius isə suallara növlər və cinslərin ağıldan kənarda möcud olması, ruhi mahiyyətə malik olması, lakin fərdlərdən ayrılmaz olmasını(Aristoteldəki ruhun bədəndə olması kimi) qeyd edərək cavab verir. Cinslər və növlər xüsusilikdən mücərrədləşmiş bənzərliklər, oxşarlıqlardır. Ayrı-ayrı şəxslərdən insanlığın təsvirlərini(similitudo humanitatis) toplamaq sürəti ilə meydana gəlirlər.[6, səh 133]

 Aristotel məntiqində əsasən ümumi anlayışların res (maddi varlıq, şey) yaxud da voces (səs) olması ilə bağlı problem öz əksini tapır. Yəni ümumi anlayışlar maddi olaraq mövcuddurlarmı, yoxsa onlar sadəcə danışıqda mövcuddurlar? Sualının verilməsi ilə ortaya çıxmışdır. Bu sualı ünvanlayan Porfiriusdur.[8, səh 277] Beləliklə Porfirius ilk dəfə olaraq Orta Əsrlər fəlsəfəsi ərzində müzakirə mövzusuna çevrilmiş “ümumi anlayışlar” problemini ifadə edirdi. Porfirius-un əsərinin tərcüməçisi kimi Boetsius da uyğun olaraq problemə yanaşma sərgiləmişdir. Boetsius “ümumi anlayışlar” dedikdə “çoxluq üçün ortaq olan” xüsusiyyətləri nəzərdən keçirirdi. Lakin bu məsələ Aritotel və Porfiriusun əsərlərində “çoxluğun nəticəsi” kimi ifadə olunur. Yəni müəyyən bir qrup predmet vardır və ümumi anlayışlar da onlara aid edilən xüsusiyyətlərdir.[3, səh 118] Boetius üçün ortaq əlamətlərə malik olan şeylər növü və cinsi təşkil edərək ümumi anlayışları meydana gətirir. Porfirius üçün isə “ümumi” sadəcə olaraq anlayış kimi vardır və nəzərdə tutulan bütün şeylərin birləşməsi həmin bu ümumini yaradır. Boetsius “ümumilik” dedikdə latınca ifadəsi olan in multis nəzərdə tutur, yəni “içində ümumi olan”, çoxluqda ortaq olan. Porfirius idə “ümumilik” adı altında nəzərdən keçirdiyi de multisdir ki, bu da anlayış (predikat) formanı ifadə edir, yəni hamısına aid edilən [3, səh 118]

Boetsius-un Aristotel və Porfirusdan etdiyi tərcümələr hesabına “ümumi” anlayışlarla bağlı problem Orta Əsrlər Avropa fəlsəfəsinə keçid etmək imkanı qazanmış və uzun bir müddət əsas müzakirə mövzusu olmağı bacarmışdı. Orta Əsr Avropa fəlsəfəsinin iki mühüm cərəyanı olan nominalizm və realizmin meydana gəlməsi ilə nəticələnmişdi.

Ümumilikdə Boetsiusun fəlsəfəsi Orta Əsrlər Avropa fəlsəfəsi üçün olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, Antik Yunan fəlsəfəsi daha çox Platon fəlsəfəsinin davamı formasında inkişaf etmişdir. Aristotel və onun peripatetik ənənələri isə təxminin bizim eranın III əsrindən etibarən tənəzzülə uğramışdır. Platonizmin sonuncu beşinci dövrü olan Yeni-platonizmin inkişafı və yayılması, xüsusilə də Roma mütəfəkkirləri arasında rəğbət görməsi latın dilli ədəbiyyatlarda Platonun ideylarına yer verilməsi ilə nəticələnmişdi. Aristotelin ideyaları isə əsasən yunan dilində qalması və latın dilinə tərcümə olunmamış olması ilə fərqlənirdi. Yalnız Porfiriusda Aristotel məntiqinin Yeni-platonist ideyalar arasında yerləşdirilməsinə rast gəlirik. Daha sonra isə Porfiriusa əsaslanmaqla Boetsius tərəfindən Aristotelin latın dilinə tərcümə edilməsi və beləliklə də, Orta əsrlər Avropa fəlsəfəsinə Aristotel məntiqinin daxil olmasının şahidi oluruq. Bertran Rasselə görə, katolik fəlsəfəsinin Platondan uzaqlaşaraq Aristotelə meyllənmiş olması yalnış bir şeçim idi. Onun fikrincə Platon düşüncələri dinə daha yaxın mövqeyə malik idi və Xristian teologiyası da ilkin zamanlardan bəri Platonu əsas kimi mənimsəmişdi. Platon biliyin duyğu üzvlərimiz vasitəsilə qavradıqlarımız deyil, bir növ xatırladıcı ideya olduğunu qeyd edirdi. Aristotel isə daha çox empirik yanaşması ilə fərqlənirdi. Akvinalı Foma isə Platon əvəzinə Aristotelin düşüncə tərzini mənimsəməklə istəməsə belə Platoncu ideyalardan elmi müşahidəyə aparan yolun təməllərini atmışdır.[5, səh 264]

                                                                                                                                    

Araz Əliyev

Ədəbiyyat

1. Əlizadə, Aydın. “Xristianlıq, tarix və fəlsəfə”, Əbilov, Zeynalov və oğullar, Bakı, 2007.
2. Eko, Umberto. “İl Medievo”, (tr. L.T. Basmaçı) I cild, Alfa, 2014.
3. De Libera, Alain. “La Philosopkie Medievale”, Presses Universitaires de France, 1989.
4. Əlizadə, Aydın. “Antik fəlsəfə tarixi”, Bakı, 2016.
5. Rassel, Bertrand. “Batı felsefesi tarihi”(Ortaçağ), Bilgi yayınları, 1972.
6. Kenny, Anthony. “Ortaçağ felsefesi”, Küre yayınları, 2011.
7. Avgustin, Avreli, “İtiraflar”, Kabalcı, İstanbul, 2010.
8. Eko, Umberto. “İl Mediovo”, (tr. L.T. Basmaçı) II cild, Alfa, 2014.
9. Arslan, Ahmet. “İlkçağ felsefe tarihi”, III cild, Aristoteles, İstanbul Bilgi Universitesi, 2007.