Müəllif:Taleh Eminoğlu
“İnsanlar üç qrupa bölünür: Yuxarıdakılar, aşağıdakılar və enənlər.” Bu cümlə son zamanların məşhur filmi olan “The Platform”un ilk cümləsidir. Bu ilk cümlə artıq izləyicidə onsuz da onu mesaj yağışına tutacaq film haqqında fikir formalaşdırır. Vahid şüjet xəttinə malik olsa da, film demək olar ki, bugünün insanını əhatə edən hər şeyə toxunur – dindən, problemli miqrant məsələsinə qədər. Odur ki, film haqda danışarkən bir çox məsələ üzərində ayrı-ayrılıqda gəzişmək lazımdır.
Dini xətt
Film mətbəx səhnəsinin təsviri ilə başlayır. O, musiqi sədaları altında hər şeyin qaydasında olub olmadığını yoxlayır, hazırlanmış yeməklərin görünüşünə baxır. Yeməklər servis edilmək üçün hazırdır. Daha sonra əvvəldə qeyd etdiyim cümlə səslənir və ardınca filmin qəhrəmanının açılan gözü ekranda görünür. Bu bir neçə saniyəlik fraqment filmin demək olar ki, əsasını təşkil edən dini xəttin başlanğıcıdır. Beləki mətbəxdə gəzişib hazırlıqları yoxlayan Onu, tanrı kimi qəbul edə bilərik. Tanrı yeri yaradıb, insanları yaradıb, onları yerüzünə səpələyib və indi onlar öz aralarında yuxarıları, aşağıları və enənləri seçirlər.Təbəqələr onsuz da olacaq, lakin ədalətli olması üçün o gözün sahibinə - Məsihə ehtiyac var. Lakin o özü hələki bundan xəbərsizdi.
Film boyunca dini xətt açıq və ya gizli şəkildə göstərilir. Açıq şəkildə dinə göndərmənin edildiyi növbəti səhnə Qorenqin yemək qalıqları arasından 47 mərtəbə toxunulmadan gəlib çıxmış almanı tapmasıdır. Almanın dini aspektdən baxdıqda nə məna verdiyi hamıya məlumdur. Lakin buradakı alma təkcə Adəmə və edilmiş ilk günaha deyil, eyni zamanda o günahın köhnəlməməsinə, tanrı qatında unudulmamasına və bugün də təkrarlanmasına işarədir. İkinci işarə isə Şeytanı və Dəccalı ifadə edən rəqəmlərdir - 333 səviyyə, hər mərtəbədə iki insan qalmaqla 666 məhbus. Dəccalın sonu isə xristian dinində İsanın əlindən olacaq.
Növbəti dini xətti əks etdirən səhnə Qorenqin ikinci otaq yoldaşının (İmoqiri) öldükdən sonra onun gözünə görünərək Yuhanna İncilindən 6:53-56-nı açıq şəkildə ifadə etməsidir: “İnsanövladının bədənindən yeyib, qanından içmədikcə həyata sahib ola bilməzsiz. Mənim bədənimdən yeyib, qanımdan içən sonsuz həyata qovuşar... Bədənim həqiqi qida, qanım həqiqi içkidir. Bədənimi yeyən, qanımı içən mənimlə birlik içində olar.”
Əsas qəhrəman olan Qorenqin Məsih obrazında olması isə təkcə onun zamanla uzanan saçı və saqqalı sayəsində İsaya bənzəməsi ilə yekunlaşmır. Birinci otaq yoldaşının (Trimaqasi) qidanın olmadığı aşağı səviyyəyə düşdükdə onu yemək üçün çarpayıya bağlaması bizə İsanı satan Yəhudanı, yuxarıda bəhs etdiyim qadın obrazı isə Məryəmi xatırladır. Qorenqin Məsihi tərənnüm etməsi fikrini yaradan səbəblərdən biri də oradakıların özləri ilə istədikləri nəsnəni gətirmə şansından istifadə edərək özü ilə kitab gətirməsidir. Kitab (müqəddəs) peyğəmbərlər vasitəsi ilə tanrı sözünün insanlara çatdırılmasıdır.
Bütün bu sadaladıqlarımla yanaşı dini xətti qüvvətləndirən və daha da ön plana çıxaran Papa I Qriqori tərəfindən Roma-Katolik kilsəsinin baxışları əsasında hazırlanmış Yeddi ölümcül günaha (təkəbbür, acgözlük, şəhvət, paxıllıq, xəsislik, qəzəb, tənbəllik) istinad etməsi, onu aşağıda qeyd etdiyim digər xəttlərin mərkəzi seçməsidir.
Sosial xətt
Sosial xətt filmdə özünü daha çox kapitalizmin tənqidi və sosializmin tərifi prizmasından göstərir. Lakin bu tənqid solun öyrəşdiyi kimi səs-küylə deyil, olduqca sakit şəkildə edilir. Rahat anlaşılması da elə bundandır bəlkədə.
İlk tənqidi fikir özünü reklamla bağlı göstərir. Filmin rejissoru Qalter Qastelu-Urrutiya daha çox reklam işləri ilə tanınır. Buna görədir ki, filmdə reklamın bugün insan həyatında səbəb olduğu mənfi şeyləri yaratmaqda əziyyət çəkməyib. Dayanmadan nəsə almağımızı diqtə edən reklam çarxları əvəzində bizdən çox şey alır. Dünyada çox az insanı narahat edən miqrant məsələsinə də filmdə qara yumorla toxunulur. Reklamların həyatını alt-üst etdiyi Trimaqasi əsəbdən çox sevdiyi televizorunu eyvandan aşağı atır və o bir miqrantın üstünə düşərək onu öldürür. İnsan həyatının ucazlaşmasına ironik baxış. Trimaqasi isə insan öldürdüyünə görə kədərlənmir, vicdan əzabı çəkmir, amma əvəzində sevimli televizoru üçün darıxır. Günümüz insanının televizordan başqa “dostu” varmı?! Kapitalizmin insanın həyatı əsas məsələ olan zaman heçnəyə yaramadığı fikri ilə filmin sonlarına doğru qarşılaşırıq. Platforma sonuncu səviyyəyə doğru hərəkət edərkən aclıqdan sümükləri görünən insanın pulları necə hərisliklə qucaqladığının şahidi oluruq.
“Üfüqi özünü dəyişdirmə mərkəzi”nə düşənlər cəzalarını çəkib bitirdikdən sonra dərəcə ilə buranı tərk edirlər. Bu dərəcə onların sivil həyatdakı yerini müəyyən edir. İş və yaxşı gələcək təminatı bu dərəcəni almaqdan keçir. Yəqin ki, təhsil sistemi ilə oxşarlığını görə bildiniz. Gələcəyimizi təmin etmək üçün o dərəcəni alıb layiq olduğumuz yeri tutmağa çalışırıq. Amma kapitalist sistem buna hesablanmayıb. Dərəcə almağa çalışan insan bu sonsuz döngü içində itib-batır. Kapitalizm haqqındakı fikirləri uzatmaq istmirəm. Onsuzda onu iliklərimizə qədər hiss edirik.
Sosializm dedikdə ilk ağla gələn Karl Marksın baxışlarımız ki, bu filmdə kifayət qədər yer verilib. O səbəbdən bu mövzuya daha dərindən daxil olmadan Frankfurt Məktəbi dünyagörüşü ilə açıqlamağa çalışacam: Solçuların haqqında danışdığı və hazırda içində olduğumuz nizam insanların psixologiyası ilə əlaqəli olduğu üçün təkrarlanır. Sola dair yanaşma filmin ilk dəqiqələrindən başlayır.Yuxudan ayılan Qorenq Trimaqasiyə “Nə yeyəcəyik?” sualını verir. İnsanların nə yeyəcəyi Solun üzərində düşündüyü və həll etməyə çalışdığı problemdir. Bəşəriyyətin taleyi yemək üzərindədir. Ac insan mədəsindən başqa heçnəyi düşünmür. Yeddi ölümcül günaha aparan yolun adı da yeməkdir - nəfsdir. Yemək mövzusu bizi eyni zamanda filmin psixoanalitik xəttinə gətirib çıxarır.
Psixoanalitik xətt
Yəqin ki, bu filmin rejissoru bizdən biri olsaydı həbsxanaya və dusdaqlara baxış fərqli olardı. Məsələn biz həbsxananı mövcud formasında verərdik. Dustaqları isə ağır iş şəraitində, güclünün zəif üzərindəki hakimiyyətinə uyğun, nəzarətçilərin təhqirlərinə və əziyyətlərinə məruz qalmış şəkildə təsvir edərdik. Bir sözlə “Eksperiment” filmini təkrarlayardıq. Qalter Qastelu-Urrutiya isə həbsxanadakı təbəqələşməni (dünya düşün) elə bir başa şəkildə yuxarıdan aşağı verdiyi kimi, dusdaqları da yeməklə sınağa çəkir. Psixoanalitik baxış bucağından bu sadəcə yemək deyil. Fikri aydınlaşdırmaq üçün Froydun insanın inkişafını böldüyü beş dövrün ikincisinə nəzər salaq. Oral dövr adlandırılan bu mərhələ insanın 0-1 yaş aralığını əhatə edir. Uşaq bu dövrdə anaya möhtacdır və ilk qazandığı xüsusiyyət almaq, əldə etməkdir. Barmağını sormağa və qida üçün ana döşü əmməyə başlayır – bu onun ilk həzz təcrübəsidir. Barmağını sormaqla uşaq öz sərhədlərini müəyyən edir. Bu dövrdə bunları edə bilməyən uşaqlarda gələcək də siqaretdən asılıq kimi bir çox xüsusiyyət müşahidə olunur. Froydist düşüncədə oral dövr psixoseksual inkişafın ilk mərhələsidir. Yemək də özlüyündə oral zövqə aiddir. Rejissor filmdə bundan məharətlə istifadə edir. Həzz almağı, özünü qane etməyi, instiktlərinə qarşı aparılan savaşda məğlub olmaq kimi bir çox xüsusiyyəti özündə birləşdirən yemək filmdə insanın o mühitdə həzz alacağı tək vasitə kimi təqdim edilir. Bu həzdən məhrum edilmiş aşağı səviyələrdəkilər yuxarı qalxıb yeməyi əldə etdikcə Yeddi ölümcül günahı bir-bir etməyə başlayırlar. Burada filmi şərh edən bir çox tənqidçinin də qeyd etdiyi kimi yol ayrımına gəlib çıxırıq. Ac insan yemək tapmaq, tox insan isə daha çox əldə etmək üçün qəddarlaşmağa, zalımlaşmağa başlayır. Xristianlıq bunun qarşısını insanları nəfslərinə sahib çıxmağa səsləməklə almağa çalışır. Psixoanatilitaka isə insanın gələcək həyatının, fəaliyyətlərinin vasitəçisi kimi bunları qəbul edir. Kor-koranə şəkildə nəfsə sahib çıxarmaq üçün edilən çağırışın təsiri olmayacaq. İnsan yemək üçün Yeddi ölümcül günaha yuvarlanmaq istəmirsə psixoanalitik baxış bucağına görə öz instiktlərinə hakim olmalıdır. Filmdəki yemək simvolu oral dövrdən çıxış edərək, çox həzz almaq və ya heç ala bilməmək səbəbilə əvvəlcə fərddə, daha sonra da cəmiyyətdə orataya çıxan problemlərə işarə edir.
Fəlsəfi xətt
Özündə dini və psixoanalitik xətti daşıyan film əlbəttə ki, fəlsəfəyə müraciət etməli idi. Burada bir çox fəlsəfi göndərmə ilə qarşılaşırıq – Aristotelin “Nikomaks etikası”nı, Marksın “Kapitalı”nı, Fukonun “Həbsxananın doğuluşu”nu, “Dəliliyin tarixi”ni, Tomas Hobbsun Yeddi ölümcül günahdan dördüncü olan qısqanclığın adını daşıdığı şeytani varlıq olan Leviafandan təsirlənərək yazdığı eyni adlı əsərini görə bilərik. Düşünürəm ki, burada əsas götürəcəyimiz fəlsəfi xətt Aristotel üzərində qurulandır. Böyük hissəsi “Nikomaks etikası”nın bir hissəsi isə “Siyasət”in üzərinə düşür. Məsələyə fərd aspektindən baxdıqda daha çox birinci kitab üzərində dayanmalıyıq.
Burada yenidən psixoanalitik xətdə vurğuladığımız həzzin simvolu kimi verilmiş yeməyə qayıdırırq. Aristotel “Nikomaks etikası”nda bu haqda belə deyir: “Həzzə düşkün adlandırdığımız insanlar yemək, seksuallıq kimi şeylərdən həzz hiss edərlər. Buna görə də yeməyi çox sevən bir insan boynunun durna boynundan uzun olmasını istəyir. Çünki yemək boğazından keçdikcə həzz hiss edir (1118 b).” Yeməkdən əldə edilən həzlə bağlı Aristotel digər fikrində Homerdən nümunə gətirərək deyirdi: “Ac insan istər isti, istərsə də, soyuq olsun hər hansısa bir yeməyi istəyər, bəzən ikisini də birlikdə. Homer bir gəncin heç bir problemi yoxdursa bunlarla kifayətlənməyib, yatacaq birinə də ehtiyac duyduğunu deyir (1118b).”
Filmdə eyni zamanda Aristotelin comərdlik, cəsurluq kimi insanı formalaşdıran və cəmiyyətdəki yerini, təsirini göstərən ərdəmlərə münasibətini də görə bilirik. Filmdə səslənən “Comərd olmayan varlı insanın səfil dilənçidən fərqi yoxdur. Əgər zənginliyin sahibi əlindəkilərlə xoşbəxt deyilsə demək ki, sərvətindən istifadə etməyi bilmir” fikri, bizə Aristotelin “Comərd insan əlindəki malı zənginliyinə uyğun şəkildə paylayandır (1120b).”cümləsini xatırladır. Bütün bu deyilənlər eyni zamanda ortaya ədalət prinsipini çıxarır. Yemək hansı prinsiplə paylanacaq və bu ədalətli olacaqmı? Ədalətdən söz düşmüşkən, aşağıda ac olanın yuxarı qalxdıqca özündən aşağıdakılara yemək verməməsinə Pifaqorçuların baxış bucağından baxsaq sənə edilən şeyin eynisini etmək ədalətlidir.
Buradakı tanrı düşüncəsinin Aristotelin tanrısı ilə uyğunluğunu görə bilərik. Filmdə tanrı kimi düşündüyümüz aşpaz aşağıda baş verənlərə qarışmır. Aristotelin də tanrısı yeri və insanları yaradıb, geri çəkilib və indi onları izləməklə məşğuldur.
1785-ci ildə ingilis filosof Ceremi Bentam az nəzarətçinin çox məhbusa nəzarət etməsi üçün “nəzarət evi” mənasını verən panoptikon adlandırdığı dairəvi həbsxana layihəsi hazırladı. Bu həbsxana elə şəkildə dizayn edilmişdi bir nəzarətçi bütün məhbuslara nəzarət edə bilirdi. Məhbuslar bunu açıq şəkildə görməsələr də, nəzarət altında olduqlarını hiss edirdilər. Filmdəki binanın quruluşu bizə o layihəni xatırladır. Lakin burada məsələ yenə dini xəttə qayıdır. Beləki filmdə nəzarət edən tək nəzarətçi tanrıdır.
Don Kixot
Qorenqi Don Kixotla eyniləşdirənlər də var. Bunun doğruluq payına baxmaq üçün Don Kixotun kimliyinə nəzər salmaq lazımdı. Servantesin eyni adlı romanının qəhrəmanı cəngavər hekayələri oxumağı sevir. Özünü cəngavər hesab edir və insanlara kömək etməyə çalışır. Əlinə keçən dəmir parçalarından geyim düzəldir, sısqa atının güclü olduğunu düşünür, çirkin kəndli qızını özünə məşuqə edir. Yolda qarşılaşdığı Sançosu pulla özünə köməkçi götürür. Yeldəyirmanlarını insanlara pislik edən əjdahalar zənn edib onlarla döyüşür, qoyun sürüsünü ordular zənn edərək onlarla savaşır. Sonda Sanson adlı gənclə döyüşdə məğlub olduqdan sonra cəngavər qanunlarına uyğun davranıb öz kəndinə qayıdaraq əvvəlki həyatına davam edir.
Qısa məzmunda da göründüyü kimi sadəcə Sançosu Baharat hesab edərsək Qorenqi Don Kixot kimi düşünə bilərik. Qorenqi uğruna savaşdığı şeyin istinad edəcək bir nöqtəsi var. Don Kixot isə xəyal aləminin ardınca qaçır.
O zaman ortaya belə bir sual çıxır – rejissor Don Kixot kitabı ilə nə demək istəyib? Bəlkədə yeməyi bərabər şəkildə paylamağa çalışan Qorenqin davranışını Don Kixotun yeldəyirmanı ilə apardığı mənasız döyüşlə eyniləşdirir. Sosial bərabərlik, ideal cəmiyyət uğruna aparılan savaşlar düşündüyümüz kimi xoşbəxt sonluqla bitməyə də bilər. Bəlkə heç xilaskara da ehtiyac yoxdur. Hamımız Don Kixot kimi xəyalın ardınca qaçırıq, əzəldən bu cür qurulmuş sistemi dağıdacağımızı, bəşəriyyətə sülh gətirəcəyimizi düşünürük . Bunu bacarmayacağımızı etraf etmək vaxtıdır bəlkə. Hər şey bu qədər sadə ola bilməzmi?!
Sonluq
Filmin əvvəlində səslənən “insanlar üç qrupa bölünür” fikrini filmin sonuna aid edə bilərik – bəyənənlər, bəyənməyənlər və anlamayanlar. Bizim kimi toplumlarda filmin bəyənilmə səbəbinin kökündə özümüzü orada görməyimiz və xilaskar axtarışında olmağımız dayanır. Bunu deməyə əsas verən şey filmin yuxarıda qeyd etdiyim xətlərini görməzdən gəlməyimizdir. Bizi maraqlandıran hər kəsin doymasıdır, amma bunu biz yox seçilmiş biri etməlidir.
Bəyənməyən insanlar daha çox final səhnəsi üzərində dayanır. Onların gözlədiyi sonluq “amerika xilaskardır” fikrinə əsaslanan qisasın alındığı, günahkarın cəzalandırıldığı “happy end”dir. Onların düşüncəsində Qorenq özü yuxarı qalxmalı sistemi məhv etməli idi. Bir qisim isə qanlı səhnələrin çoxluğu və hannibalizmin açıq şəkildə verilməsi, iyrəncliyin gizlədilməməsi səbəbindən bəyənmədiyini vurğulayır. Əksinə bunların gizlədilməsi, örtülü verilməsi filmin təsiredici gücünü azaldardı.
Anlamayan kəsim isə bunu uşaq obrazına bağlayır. Ora necə düşüb, niyə o mesaj seçilir? Bu sualı psixoanalitik xətlə cavablamağa çalışacam. Ananın sağ olduğu müddətdə biz uşağı görə, ümumiyyətlə onun orada olub olmadığını belə bilmirik. Bu baxımdan uşağı gələcək, ananı isə keçmiş kimi qəbul edə bilərik. Keçmişi həll etmədən, travmalardan qurtulmadıqca gələcəklə bağlı fikir sahibi olmaq mümkün deyil. Burada məsələ keçmişi tamamilə bir kənara qoymaq, ona tərəf baxmamaqda deyil – İbn Xaldunun da dediyi kimi, “Keçmişlə gələcək suyun suya bənzəməsindən daha çox bir-birinə bənzəyir”. Yuxarıya isə gələcəkdən (insanın, bəşəriyyətin gələcək həyatı) daha yaxşı mesaj ola bilməzdi.
Film sosial ədalətsizliyin, insanın yuxarılar tərəfindən manipulyasiya edilməsinin əksinə çıxır, sosial bərabərliyi, ideal cəmiyyət qurmağı, istehlak hərisliyə son verməyi özündə ehtiva edir. İnsanların ideal cəmiyyət qurmasına ümidlə baxılır filmdə. Bu nöqtədə Nitsşe pessimitsliyinə qapılıram – “İnsanlar ideal cəmiyyət qura bilməyəcəklər.”
Bizimlə əlaqə üçün yuxarını klikləyin.
Yorumlar
Yorum Gönder