"Sözlərin ifadə yolu" - Alexander Stern

Sözlər, dünyadakı nəsnələri təmsil edir və onlardan kənarda da mövcuddurlar. Bəlkə də məna, sözlərə düşündüyümüzdən daha çox basdırılmışdır?

The Big Sleep (1946) filmində, (Humphrey Bogart-ın canlandırdığı) xüsusi dedektiv Philip Marlov iki qız haqqında danışmaq üçün General Sternwood-un evinə baş çəkir. Varlı dul, kiçik qızının daxil olduğu şantajın bir hissəsini danışarkən parnikdə
otururlar.
Bir nöqtədə, Marlov söz arasına maraqlı və bilgili bir “hmm” sıxışdırır.

“Bu da nə deməkdir?” Sternwood şübhə ilə soruşur.

Marlov yumşaqca gülür və: “Hmm-demək”, deyir.

Marlovun cavabı həyasızca və başdan getdi idi, ancaq düz idi. “Hmm”, “hmm” mənasına gəlir. Dilimiz özündən kənarda mütləq də bir şey ifadə etmək məcburiyyətində olmayan nidalar və jestlərlə doludur. “Beyzbol”, “ildırım”, “ideologiya” – kimi sözlərimizin çoxu, özündən kənarda bəzi anlayışları təyin edir ya da sinvollar bir mənaya sahib imiş kimi görünür. Sözlərin görünüşü və səsləri, təmsil etdikləri anlayışla sadəcə təsadüfi əlaqəlidir.

Lakin – “hmm”, “hah” və “hıh” daxil – digər ifadələrin mənaları, şəxsi tələffüz ilə daha çox yaxından əlaqəli kimi görünür. Məna ifadədən ayrıla bilməz ya da onun özündədir. Bu cür ifadələr müəyyən bir fəaliyyətin necə bir mənası ola biləcəyi mövzusunda daha çox mənaya sahib imiş kimi gəlir.

Mənanın bu iki üsulu – təyin edici və özündə olma – sadəcə fərqli şeylərdirmi? Ya da bir-biri ilə əlaqəlidirmi? Yaxşı elədirsə necə? Bu suallar sirrli kimi görünə bilər, ancaq bizi dünyanın və onun daxilindəki mövqeyimizlə əlaqəli ən təməl tapmacalara geri qaytarır.

İnsanlar, həyasız heyvanlardır. Özümüzü  dünyadan kənara çıxardıq – ya da elə olduğunu düşünürük – və indi dünyaya obyektiv bir şəkildə baxırıq, eyni ilə tək bir pəncərədən bir hədəf qrupu araşdıran tədqiqatçılar kimi. Dil, bu qəribə ancaq müstəsna səviyyədə məhsuldar düşüncəni düşünməyimizi təmin edən şeydir. Dünyadan kənara çıxmaq üçün istifadə etdiyimiz bir nərdivandır.

İnsanın oyektivliyi beləliklə sözlərin mücərrədliyinə bağlı imiş kimi görünür. Sözlər dünyanı uzaqda tutacaqsa, nə məna verdiklərindən azad olmaqları – təsadüfi təyin etmələri lazımdır. Ancaq sözlər obyektivlikdə tamamilə uğursuzluğa düçar olursa, bu uğursuzluq bizə, Plotinus-un da dediyi kimi “Tanrılar və canavarlar arasında” tutduğumuz qəribə - və təvazökar – mövqe haqqında bir şey deməlidir.

Lüdvig Vitgenştayn, Fəlsəfi tədqiqatlar (1953) əsərində bu iki məna üsulu arasındakına oxşayan bir bölgü aparır. “Bir cümləni başa düşməkdən bəhs edirik,” deyir, “eyni şeyi deyən bir başqa cümlə ilə dəyişdirilə biləcəyi kontekstində, eyni zamanda onun yerinə bir başqa cümlə ilə dəyişdirilə bilməyəcəyi kontekstində də.” (Marlov “hmm” dediyinin dəyişdirilmə-yəcəyini açıqca başa düşür.)

İlk anlayış növü sözlərin və cümlələrin qəribə bir tərəfinə işarə edir: ikisi də eyni mənaya gələ bilir. Vitgenştaynın ifadə etdiyi kimi, bir musiqi melodiyasını eyni mənaya gələcəkmiş kimi bir başqası ilə dəyişdirməyi əsla düşünmürük. Ya da iki fərqli tablonu və ya iki fərqli qışqırığı tərəzinin eyni gözünə qoymuruq. Lakin məna, başqa sözlərlə ifadə edilərək bir çox başqa cümlə ilə başa düşülür.

Ancaq musiqinin, tablonun və qışqırığın mənası dərhal başa düşülürmüş kimi görünür. Vitgenştayn, “Bir rəsm mənə özünü anladır” deyə yazmışdır. Mənanı dəyişdirmədən bir ifadəni bir başqa ifadə ilə dəyişdirməyin hər hansı bir yolu yoxdur. Belə vəziyyətlərdə, ifadənin özünün kənarında həqiqətən bir məna duyğusu yoxdur. Tükləri ürpərdəcək bir şəkildə qışqıran birindən bunu soruşmaq cəfəng olardı: “Tam olaraq nə demək istədiniz?” ya da “Başqa bir şəkildə ifadə edə bilərsinizmi?”

Bu iki “anlayış” nümunəsi tamamilə fərqli görünsə də, Vitgenştayn bir-birlərindən ayrılmamaqları mövzusunda israr edir. Birlikdə ikən, onun “anlayış konsepsiyasını” yaradırlar və əslində dilimizin əksəriyyəti qısaca, mənasını təsvir etmə və onu konkretləşdirilməsi arasındakı bir xətt boyunca uzanırmış kimi görünür.

Şübhəsiz Vitgenştayn həm dil fəlsəfəsi həm də məntiq sahəsində apardığı işləri ilə əhəmiyyətli olmağa davam edir.

Vitgenştaynın etdiyi kimi, xəttin bir ucunda – sadəcə “hmm” kimi yalnız özlərini ifadə edən  - səsli jestlərdən ibarət bir dili danışan insanlar düşünə bilərik. Digər tərəfdə isə, “sözlərin “ruhunu” istifadə etməyin heç bir rolu olmayan bir dil” vardır. Vitgenştayn burada “məna-koru” insanların sözləri, mənalarını təcrübə etmədən istifadə edəcəklərini yazır. Onların eyni ilə bir riyaziyyatçının bir üçbucağın kənarını təsvir etmək üçün hər hansı bir şəkildə mənaca konkretləşdirmədən “x” istifadə etdiyi kimi istifadə edirlər.

“Livre” kitab demək ola bilər. Lakin “kitab”ın ifadə etdiyi şəkildə deyil.

Ancaq bu xəyali dillərin heç biri, insan dilinin əhatə ediliciyi və məna zənginliyi kimi bir şeyə sahib kimi görünmür. Birincisi, insan dilini (və dünyamızı) heyvanların və kiçik uşaqlarınkına, ikincisi isə bir şeyin necə deyildiyinin əhəmiyyətinin olmadığı kompüterlərin dilinə yaxın kimi göstərir.

Nümunələr bu məna yollarının bir-biri ilə necə əlaqəli olduğu mövzusunda hələ də bir sıra ipucları təqdim edə bilər. Jest dili işarələrin dilindən əvvəl ortaya çıxmış kimi görünür. Kiçik bir qızın ehtiyaclarını başa sala bilmək üçün əvvəlcə ixtiyari işarələr öyrəndiyini və sonra jestlərlə necə əlaqə quracağını öyrəndiyini xəyal etmək çətindir.

Sözləri təsadüfi, təsvir edici bir şəkildə istifadə etsək belə, onların - ən azından, bir çoxunun – hələ də öz daxilində mənaya sahib olduğu görünür. Fransızcada “livre” sözünün ilk olaraq kitab mənasına gəldiyini öyrənsəm, söz sadəcə etiketləndiyi şəkildəki mənası ilə əlaqələndiriləcəkdir. Bu mərhələdə, sözə “məna-koru” qalıram. Sözün nə mənaya gəldiyini bilirəm, ancaq sözün mənası, onun maddi ölçülərində əks olunmaz. Fransızcada axıcı olmağa başladıqca, sözün mənası çökməyə başlayır. “Livre” nə mənaya gəlirsə o şəkildə eşidilməyə başlayır.

Vitgenştaynın kontekstində, tam mənası ilə anlayış sadəcə “livre”-i “kitab” ilə dəyişdirməyi deyil, eyni zamanda sözün mənasının təcrübəsini də ehtiva edir. Başqa cür desək, “livre” kitab mənasına gələ bilər. Lakin “kitab”-ın ifadə etdiyi şəkildə deyil.

Təbii ki, bir insanın (və ya maşının) bu məna təcrübəsinə sahib olmadan sözləri yetkin bir şəkildə istifadə etdiyini xəyal edə bilərik, amma bu həqiqətən insan dili istifadəsini xəyal etdiyimiz şeydirmi? Belə bir şəxsin, sözləri istifadə etdiyimiz bütün növ tətbiqlərə daxil olmasının necə mümkün ola biləcəyini görmək çətindir. Bəzi zarafatlardakı incəliklər ya da emosional ifadələr ondan qaçardı. Məna, sözlərin daxilinə bir termini başqa bir terminlə dəyişdirmək fəaliyyətindən daha da basdırılmışdır.

Sözlərin özlərinin məna ehtiva edə biləcəyi fikri əvvəllər intelektual olaraq daha nüfuzlu idi. Sözlərin nə mənaya gəldiyi və qulağa necə gəldiyi arasındakı əlaqənin aşkar edilməsinə, ki söz  xəzinəmizin kiçik bir qismi xaricində tamamilə absurd görünür, böyük maraq göstərilirdi. Platonun Cratylus-unda, əsərə adını verən əsas xarakter, o zamanlarda yayılmış olan, istinad etdikləri şeyləri düzgün bir formada  adlandıran bəzi sözlərin düzgün olduğu şərhini verməkdən zövq alır: Etimologiya bu formada  məna təmin edə bilər. Cratylus deyir ki: “Bir şeyin adını bilən şəxs, o şeyin nə olduğunu da bilir.”

Plaon Sokrat özlərinə verilən təsadüfi və çox zaman səhv olan adlar yerinə arxasındakı “formaları” qavrayaraq nəsnələrin iç üzünü başa düşməyi seçim edir. Adların və ya sözlərin istehsalı – Antik Yunancada “onomatopoeio” – sadəcə ad verən şəxsin nəsnələri  necə gördüyündən danışır. Sokrat Cratylus-a “adlar arasındakı daxili müharibəyə” hakimlik etməyin və hansının həqiqi olduğuna qərar verməyin hər hansı bir yolu yoxdur deyir.

Günümüzdə əks olunma söz konsepsiyasını daha çərçivəli bir formada istifadə edirik. Sadəcə təbiətdə bir səslə təqlidçi bir əlaqə daşıyan səslər – “pat”, “çatırt”, “şırıl şırıl” – üçün olan sözlərə tətbiq edilir. Əlaqə, görünüşə görə hərəkətə yoldaşlıq edə biləcək bir səsi təqlid etmək üçün bir növ sinesteziyadan keçən “sürüşmə” və ya “yellənmə” kimi hərəkətlər üçün əks olunma sözlərdə olduğu kimi digər vəziyyətlərdə daha zəif və dolayı ola bilər.

Ancaq Sokrat və Cratylus, indilərdə səs sinvolizmi deyə adlandırdığımız, səslər və onların ifadə etdikləri arasındakı daha geniş bir əlaqə spektrindən də bəhs edirdilər. Bunlar, məsələn İngiliscə və qohum dillər arasındakı “ış-“ səsi (gl-) və işığın əlaqəsi, “işıldama” (glisten), “işıldamaq” (glint), “işıltı” (glimmer) və “işıq” (glow) – da olduğu kimi şeylər ehtiva edir.

Bu səsin işığa, əks olunma söz olaraq bir əlaqəsi varmı? Yoxsa sadəcə ana dili İngiliscə olan insanlar üçün səbəbsiz hiss edilməyən və təsadüfi bir əlaqədirmi? Bu sualın haqqında düşünmək belə çətindir, “ış”-ın işıqla necə bir əlaqəsi olduğunu soruşmaq, melanxolik musiqi və melanxoli arasındakı əlaqəni soruşmaq kimidir. Birlikdə olduqları təəsüratını yaradan duyğu və hissləri göstərə bilərik, ancaq öz təcrübələrimizin xaricindəki əlaqənin obyektiv bir hakimini tapmaqda çətinlik çəkərik. Bu, daha sonra da bəhs edəcəyim kimi, tələffüzün özünü ya da əlaqəni yaratmasına bağlıdır.

Araşdırmalar, nəsnələr və səslər arasındakı əlaqələrin, bir çox halda ilk baxışda göründüyündən daha səbəbsiz olmadığını göstərmişdir. Müəyyən formalar və səslər arasında universal sinestetik əlaqələr var kimi görünməkdədir. Ancaq, müəyyən bir mənada, əlaqənin obyektivliyi mövzudan kənardadır. Bu əlaqələr hələ də Cratylus-un etimologiyası üçün sahib olduğu ümüdləri təmin etmir. Ən çox, nəsnələrin hallarını – forma, ölçü, hərəkət – və insanın səs borusunun istehsal edə biləcəyi müəyyən səslər arasındakı müəyyən yaxınlıqları göstərir. Ancaq “işıq” və “işıldamaq” arasındakı əlaqə təsdiqlənə bilən hər hansı bir əlaqəyə əsaslanmasa belə, sözün mənası hələ də səsi ilə birlikdədir. İşıq hələ də işıq saçaraq işıldayır.

Dərin bir düşüncənin dərinliyini, dərinlik anlayışından faydalanmadan izah edə bilərikmi?

Burada nəzərə alınmalı ola şey, insanın sadəcə oxşar olanların fərqinə varmaq potensialını deyil, eyni zamanda bir mənanı ifadə etmək yolu olaraq istehsal etmək, dəyişdirmək və genişləndirmək potensialıdır. 1933-dəki qısa və aydın məqaləsində, Valter Benyamin, bu potensialdan “təqlidçi qabiliyət” (mimetic faculty) olaraq bəhs edir və insan dilinin təməli olduğunu irəli sürür. Dil, “duyğusuz oxşarlıqlar” deyə bəhs etdiyi şeyin bir arxividir – insan tətbiqləri və insan dilindən azad olaraq var olmayan oxşarlıqlar tərəfindən istehsal edilən oxşarlıqlardır. Duyğusuz oxşarlıqlar, Benyamin-ə görə, “deyilən və nəzərdə tutulan arasındakı əlaqələri” qurur. Tamamilə inkişaf etmiş insan dilinin,  həm uşağın həyatında həm də dilin özünün təkamülündə daha təməl təqlidçi tətbiqlərdən ortaya çıxdığını irəli sürür.

Bütün dilin əks olunma sözlərdən yaranması bəhsi, Cratylus üçün olduğu kimi, sözlər və dünya arasında əldə edilən azad bir əlaqə haqqında bir tezis deyil, lakin insanın yaradıcılığı və anlayışı ilə əlaqəli bir tezis halına gəlir: oxşarlıqlar istehsal etmək və görmək bacarığımız ya da Benyaminin başqa bir yerdə bəhs etdiyi kimi, təcrübə yolu ilə bizə çatdırılan mənanı sözlərə tərcümə etmək bacarığımızdır.

Bu təqlidçi qabiliyyət sadəcə dil və nəsnələr arasında əlaqə quran “ad vermə” sahəsində deyil, eyni zamanda mövcud dilin genişləndirilməsi yollarında da aktivdir. Filosof Çarls Taylor The Language Animal (2016) əsərində dilin “formalaşdırma ölçüsü” (figuring dimension) haqqında belə yazır: dil, bir sahədən başqa bir sahəni ifadə etmək üçün istifadə etmək formamızdır. Məsələn, səht və dərinliyin fiziki dili duyğusal və intelektual dilimizə - “dərin düşüncələr”, “dayaz insanlar” – nüfuz edir. Fiziki hərəkət və fəaliyyət sözləri daha qarışıq və mücərrəd tətbiqlərə yayılır. Fikirləri “qavrayırıq”, sosial məsuliyyətlərdən “qaçırıq”, duyğuları “basdırırıq”.

Bu fiziki, sosial və intelektual sözlər arasındakı oxşarlıqlar, “işıq”-ın “ış”-ında olduğu kimi oxşar bir sahədə  üst-üstə düşür. Bu sözlər qətiyyən təsadüfi deyil və yenə də formalaşdırma kənarındakı hər hansı bir meyarla reallaşdırıla bilməz.

Bunlar əksər halda metaforalardan daha çoxudur, çünki təsvir etdikləri mövzulardakı anlayışımız üçün imtina edilməzdir. Dərin bir düşüncənin dərinliyini, dərinlik anlayışından faydalanmadan izah edə bilərikmi? Taylorın dediyi kimi, dil burada mənalar yaradır. “Bu fenomen, xüsusiyyəti ilə birlikdə bilik xəzinəmizdə üzür.” Bu vəziyyətlər, mənanın sadəcə sözlərə basdırılmış olduğunu deyil, eyni zamanda ifadə edilmədən istifadə edilmədiyini göstərməkdədir.

Rəsm və musiqi kimi sənətlər bu növ ifadələndirmələrə daha çox tanışdır. “Dərin” və “işıldama” kimi sözlərin, müəyyən bir növ təcrübəsi müəyyən bir formada formalaşdıran bəzi notlara oxşar olduğu və daha gözlə görünə bilən hala gətirildiyini düşünə bilərik. Vitgenştayn, “Dildə bir cümləni başa düşmək, musiqidəki bir temanı başa düşmək üçün təxmin edildiyindən daha yaxındır” deyir.

Bundan əlavə, həm dil həm də musiqi baxımından ifadələr, ənənəvi hala gəldikcə daha detallı ifadələndirmələrə və hətta tamamilə yeni fenomenlərin və hisslərin ifadəsinə imkan yaradan variyasiya və kombinasiyalar üçün yeni yollar açır.  Herman Melvillin Pierre (1852) romanında yazdığı kimi: “Trilyonuncu hissə hələ deyilməyib, və bütün deyilənlər, ancaq küçələri, deyilməyə davam edəcək  şeyləri çoxaldır.”

Bir cümləni və musiqidəki bir temanı başa düşməklə əlaqəli əlbəttə çox fərqli bir şey var.  “İşıldamaq” və “dərin” sözlərini, çox da qarışıqlıq olmadan olduqları bir çox məzmunda dəyişdirə bilərik – məsələn, “parıldamaq” və “köklü”. Əvəzlərinə tamamilə fərqli sözlər istifadə etdiyimizi, məsələn “rutmol”-un lüğətdəki “dərin”-i əvəz edəcəyini proqnozlaşdıraraq belə xəyal edə bilərik. “Rutmol düşüncələrini” düşünməyə başlaya bilər və “rutmol hiss mənbələri” ilə sarsıla bilərik.

İndi, günəş düşən bir masanın ətrafında toplanan şən bir ailəni təsvir edən film səhnəsini xəyal edin. Ənənəvi parlaq melodiya əvəzinə, filmin musiqisi təsadüfi notlardan yaransın. Neçə dəfə izləsək və fon musiqisinin “şənlilik” ifadəsi verməyinə çalışsaq da bu əsla doğru hiss etdirməyəcəkdir. Musiqi şən deyilsə, elə hiss edilə bilməz. Bunun əvəzinə, bu ailədə hər şeyin göründüyü kimi olmadığı təəsüratını yarada bilər.

“Dərin” sözünün mənası, melodyanın mənasında edilməyəcək şəkildə “dərin”dən çıxarıla bilər. Sözlər, şeyləri musiqinin edə bilməyəcəyi bir şəkildə təmsil edə bilir. Cratylus əsərində Sokratın, “dərin” kimi sözlərin dərin şeylərlə necə əlaqəli olduğunu maraqlanmağa yönəldən və bunun yerinə dərinlik haqqında dərin şeylərin bizə nə deyə biləcəyini soruşan şey bu idi.  Çətin sözləri aradan götürdüyümüzdə - ki nəsnələrlə bir əlaqəsi də olmaya bilər – bu zaman nəsnələri mücərrəd olaraq düşünə bilərik.

Gəzməkdəykən itimdən xaltasını gətirməyini istəsəm, bu heç bir şey ifadə etməz.

Nəsnələrin özlərinə fokuslanmaq üçün ifadələri bir kənara qoymaq bacarığı, dünya ilə olan unikal əlaqəmizin ayrılmaz bir parçası kimi görünəcəkdir. Heyvanlar (və kiçik uşaqlar) işarələrə xəbərdar edici olaraq cavab verə bilər və hətta müəyyən hədəfləri inkişaf etdirmək üçün primitiv bir formada istifadə edə bilərikən, nəsnələrə bizdəki forması ilə sahibmiş kimi görünmürlər. Nəsnələrə çox yaxındırlar, geri çəkilə bilmirlər və konkret görünüşlərini mücərrədləşdirmirlər. Bu onları Haydeggerin dediyi kimi “dünyada zəif” edir.

İtimə xaltasını gətirməyini dedikdə “anladığı” şey, ifadənin göründüyü yaxın ətrafın bir ünsürü olmağa davam edir, bu da müəyyən bir nəticəyə - bu vəziyyətdə bir gəzintiyə - işarə edir. İt üçün sözlər, maşınımın qaraja daxil olarkənki səsinin mənası ilə eyni mənaya sahibdir. “Xalta” sözü mənim üçün nəsnəyə sadəcə təsadüfi bir əlaqəyə sahib ola bilər, ancaq itim üçün vəziyyətdən ayrı ola bilməz. Ondan xaltanı gətirməyini səhv əlaqədə istəsəm – məsələn gəzintidəykən – bu heç bir şey ifadə etmir.

Lakin “xalta”nın bir xaltanı sinvollaşdırması tam olaraq nədir? Bu açıq-aşkar kimi görünə bilər: insan var olur, dünyanı və nəsnələrini orada tapır və işarələrlə təsadüfi etiketləməyə başlayır. Lakin bizi bu baxış bucağına aparmaq üçün sözlərin oynadıqları rolu unuduruq. Başqa bir şeylə adlandırmasa idik, xaltanı düşündüyümüz kimi düşünə bilərdikmi? Başqa cür desək, sözlərin təsadüfiliyi – dəyişdirə biləcəyimiz həqiqəti – nəsnələrin azad obyektlər olaraq yaradılmasında nə kimi bir rol oynayır?

Üstəlik, itlərin özlərini qurtara bilmədiyi konkret dünya ilə iç-içə keçmə tərzindən, nəsnələri məcburən adlandıran azad izləyici pozisyasından necə ayırırıq?

Başqa çətin bir məqaləsində Benjamin, Adəm və Həvva-nın cənnətdən sürgün hekayəsini, mənanın “xariciləşdirilməsi” haqqında bir növ hekayə olaraq şərh edir. “On Language of Such and the Language of Man”də (1916) mənanın tamamilə ümumi bir təsvirini ortaya qoyur. “Hər hansı bir şeydə dilin kasadlığını xəyal edə bilmirik.” Beləcə Benyamin, - Yaradılış-da Tanrı-nın yaradıcı danışması olaraq şərh edilən – “dili” mənanın təməli olaraq düşünür. Özü olması, həqiqətin qurucu və təməl verən bir istiqamətidir. “Bu formada dil”, rəsmlərin və “hmm” ifadəsinin mənasını ifadə edir. Özünü ifadə edir.

Dil nədir?

İnsan dili, hər zaman onsuz da  mənası olan bu həqiqəti adlandıraraq, əks olunma və bədii ifadələndirmələri təqlid edərək, onunla maraqlanaraq başlayır. Adəm-in heyvanları adlandırması İncil-dəkinə paraleldir. Ancaq The Fall-da (İncil Yaradılış 3-ün The Fall olan başlığı), təbiətində olan və ifadəli bu məna – yəni sözün tam mənası ilə hər şeyin mənası ilə eyni – insan sözünün xaricinə çıxır. Benyamin belə yazır: bizlər, birbaşa sözlərin hallarını təqlid etmək yerinə nəsnələri boş yerə ifadə edən mücərrəd və vasitəçi sözlər üçün “konkret əlaqəni” tərk edirik. Bu enişin bir nəticəsi olaraq, cənnətdən və indi də təcrübə etdiyimiz öz bədənlərimizdən, böyük utancımıza, özümüzü nəsnələr olaraq sürgün edirik.

Benjamin üçün təsvir edici dil və onunla birlikdə gələn nəsnələr dünyası bir növ unutqanlıqla mümkün olmuşdur. Dilimiz saysız transformasiya keçirib və həqiqətlə həqiqi işarəçi əlaqələri kəsilmiş sözlərdən yaranır. Bədii təqlidlərin və metaforaların birbaşa mənası ölür və əsil olaraq əlaqə qurduğu konkret əlaqələrdən ayrılır.

Dil ölü bir sənətdir, hələ də nəsnələrlə əlaqədardır, ancaq bu səbəbdən solmuşdur, indi isə sadəcə təsadüfi və mücərrəd bir sinvol olaraq ortaya çıxmaqdadır. Sözlər bizə  yarı kor bir adamın solğun bir mənzərə rəsmini gördüyü kimi görünür. O artıq təsvir edilən fiquru tanıya bilmir, ancaq nəyi ifadə etdiyini xatırlayaraq, şəkilləri sinvol olaraq qəbul edir. Onları istifadə edərək, artıq hadisədəki yaxınlıq ilə çərçivələnmiş olan mücərrəd dünyasından dağlara və axar sulara istinad edə bilir və şəkilləri istəsə başqa bir ifadə ilə dəyişdirməkdə azaddır. Bir dünyanı ancaq onu həqiqətən görmək bacarığını itirərək qazanır.

Bu yeni növ dəyişdirilə bilən ifadə, “mənə özünü deyən” mənadan fərqli bir məna yolumu yaradır? Vitgenştayn sadəcə ikinci halda deyil, eyni zamanda bir-birinin yerinə keçə bilən sözlər halında da ifadədən qoparılmış məna anlayışına qarşı təmkinlidir. İki cümləni eyni mənaya gələn bir şey olaraq deyil, sadəcə birini bir digəri ilə dəyişdirmək təcrübəmiz ilə əlaqəli olduğundan bəhs edir.

Bir sözün mənasını öyrəndikdən sonra nə vaxt bir sorğulama aparsaq, nəzərdə tutulan şeyi – sözün təməlini yaradan daimi bir təsvirini - əsla başa düşmürük amma onu deməyin başqa bir yolunu əldə edirik. Bu iddialara rəğmən, lüğət, sofistlik göstərən və həddindən artıq detallı bir anlayışlar sırasından başqa bir şey deyildir. O məna deyil, sadəcə başqa sözlər təqdim edir.

Lüğət təsvirləri daxilimizdə, bir mənada “daxildə” və ya “altda” olan daha dolu mənaları və ya məzmunu təmsil edən işarələr olaraq söz mənasını təşviq edə bilir. Ancaq mənanı analiz etdikdə, əsasən heç bir şeyi “qazıb çıxara bilmərik”, sadəcə yandan hərəkətlər edirik. Bunlar həqiqətdə, şərh edilənlərlə “eyni səviyyədə” olan şərhlərdir. “Hər şərh”, deyə yazır Vitgenştayn “şərh etdiyi şeylə birlikdə havada asılı qalır və ona dəstək ola bilmir.”

Həqiqətlə toqquşmağa başladıqda belə sözlərin tərəfini tuturuq.

Bir şeyi başa düşdükdə, - sözün başa düşüldüyü formaya rəğmən - başa düşülən şeyin altında bir şey əldə edə bilmərik, ancaq sadəcə olaraq fərqli, bəlkə də daha yaxşı, bir ifadə yolu təmin edə bilərik. Fikir sahəsinin fiziki əhatəsi ilə əlaqəmizdən qaynaqlanan sözlərlə necə başa düşüləcəyik, bizi fəlsəfəni bezdirən şişirdilmiş, çox səviyyəli ontologiyalara səhv yönəldə bilər.

Vitgenştaynın fikri həyatımızın dilimiz tərəfindən tikilən bu metaforalarını atmağımızı məsləhət görmür. Edə biləcəyimiz və ya etsə idik belə nə mənaya gələcəyi məlum deyil. Bunlar Vitgenştaynın “həyat formamız” olaraq adlandırdığı şeyin bir parçasıdır. Oxşar şəkildə, həm gündəlik münasibətlərdə həm də dünyanı elmi olaraq modelləşdirməkdə, dilin imkan yaratdığı və gücləndirdiyi dünyadan uzaq olmaq imtina edilməzdir, ancaq əsasən etdiyimiz kimi çox ciddiyə alsaq bizi yoldan çıxara bilər. “Təqdim edə biləcəyim ən yaxşı şey”, deyir Vitgenştayn təsvir edici dilimizdən doğan rəsmlərdən birinə, “bu rəsmi istifadə etməyin cazibəsinə boyun əydiyimiz, ancaq daha sonra rəsmin tətbiqinin necə göründüyünü analiz etməyimizdir”. Vitgenştayn bu sözlərin necə istifadə edildiyinə baxsaq həqiqətən nə mənaya gəldikləri və ya nəyi nəzərdə tutduqları sualının açıqlana biləcəyini düşünür.

Bu həll, Vitgenştaynı, “Aydınlanma” səbəbini rədd etmək üçün dilimizin sərhədlərini və saf obyektivliyin mümkünsüzlüyünü qəbul edən postmodern nəzəriyyəçilərdən ayırır. Obyektivlik “mifini” görməyi təqlid edənlər, ona tutunanlardan daha sağlam bir zəmində deyildir. Əksinə, ilk əvvəlki müşahidəçiləri izləyirmiş kimi davranaraq ikincisindən daha da uzaqlaşır.

Bu yanaşmanın bir variantı bizi Fridrix Nitsşenin “dil həpsxanası” olaraq adlandırdığı şeyə sıxışmış olaraq görür. Nitsşe və digərlərinə görə, yetərsiz dilimiz və doğru bir şəkildə təsvir etməyi ifadə etmək istəsələr belə həqiqi dünyanı əksik buraxan, onun özündən çox əmin mücərrədləşdirmələri ilə sərhədliyik. Dil, dünya üçün yetərsiz, həqiqəti davam etdirmək və ifadə etmək üçün məntiqsiz bir vasitə olaraq qəbul edilir.

Ancaq bu yanaşma, tam olaraq dil və dünya arasında tənqid etdiyi eyni fərqliliyi qəbul edir: bölünməyə çatmaq daha az təhlükəlidir. Hər iki yanaşma formasına da görə, istər çatıb çatmayaq, xaricdə bir şeylər vardır: nəsnələrin necə olduğu, hansı dilin ifadə etməyin lazım olduğu. Lakin “burdakı böyük çətinlik”, deyə yazır Vitgenştayn, “məsələni, insanın edə bilməyəcəyi bir şey varmış kimi təmsil etmək deyildir”. Ona görə, dil bir tərəfə, dünyanı digərr tərəfə  yerləşdirən, sorğulanması lazım olan bölünmənin özüdür, birləşdirilib birləşdirilməyə-cəyi deyil.

Bu, bölünmənin bir fantastika olaraq görülməsi mənasına gəlmir. Bu daha çox bir müvəffəqiyyətdir, ancaq asanlıqla unudula bilən müəyyən sərhədlərə sahib bir müvəffəqiyyətdir. Vitgenştaynın daha sonra yazdıqları terapiya tərəfini nəzərdən keçirir, çünki xüsusi ilə fəlsəfədə, dili istifadə etdiyi kontekstlərdən çıxarmağın, o dilə bir növ sehirli güc verdiyi və qarışıqlığa yol açdığı məqamlara diqqət çəkməyə çalışır. Sözün, xüsusi ilə linqivistik tətbiqlərdə həqiqətdə nə etdiyinə qarışmaq yerinə - bizə dediyi tam olaraq bu - dünyada nəyi ifadə etdiyini tapmağa başlayırıq.

Bu problemlər sadəcə fəlsəfi deyil, bütün sahələrə - elm, texnologiya, siyasət, din - aiddir. Faydalı şərhlər əldə etməyə və bunları donmuş və potensial olaraq tehlükəli ideologiyalara  çevirməyə meylliyik. Sözlərin konkret tətbiqlərinə baxmaq əvəzinə, onları təcrübədən qoparıb onları və istehsal etdikləri rəsmləri həqiqətin özündən daha böyük bir həqiqətlə işləyirik. Həqiqətlərlə toqquşmağa başladıqda belə sözlərlə yanınızdayıq.

Nəhayətində, sadəcə bir növ məna vardır, Vitgenştaynın dediyi kimi, “fəlsəfənin mücərrədləşdirmələri bir fayda təmin edəcəksə, “masa”, “lampa”, “qapı”, sözləri qədər təvazökar olmalıdır”. Vitgenştayn “hmm” da əlavə etmiş ola bilər.

Tərcümə edən: Ramilə Heydərova

Mənbə: Aeon