"Nevrologiyanın fəlsəfəsi: ümumi konseptual yanaşma" - Elmar Hussein

Son üç onilliklər ərzində elm fəlsəfəsi fundamental olaraq ayrı-ayrı elmlər üzərində daha çox mərkəzləşir. Tədqiqat obyekti ümumi şəkildə elm fəlsəfəsi üçün xarakterik olan anlayış və problematikadan ayrı-ayrı elmlərin fəlsəfəsi üçün səciyyəvi olan anlayış və problematikaya keçid alıb. Bu kontekstdə nevrologiyanın fəlsəfəsinin də xüsusi düşüncə sahəsi kimi yaranması və inkişafı təbii prosesdir. 
Beyin ilə bağlı empirik tədqiqatların daha da intensivləşməsi şüur, azad iradə, psixi durum kimi anlayışları ənənəvi fəlsəfi üçün xarakterik olan abstrakt-nəzəri analizdən xeyli dərəcədə xilas edərək onları praktik fəlsəfi kontektsdə araşdırmağa imkan verir.

Elmi-fəlsəfi ədəbiyyatda “nevrologiyanın fəlsəfəsi” anlayışı ilə “neyrofəlsəfə” anlayışı bir-birindən fərqləndirilir. Birinci anlayış nevrologiya elmi çərçivəsində mövcud metod və laboratoriya şərtləri ilə empirik faktların toplanmasının və onların əsasında beynin müxtəlif cəhətdən funksional fəaliyyətini izah edən nəzəriyyələrin formalaşdırılmasının mötəbərliyini tədqiq edir. İkinci anlayış nevrologiya elmi üçün xarakterik olan anlayış və nəzəriyyələrin yuxarıda adları qeyd olunan bəzi ənənəvi fəlsəfi problematikaya tətbiq olunmasını nəzərdə tutur.

Keçən əsrin 60-cı illərindən etibarən biologiya, fizika, kimya, fiziologiya və s. kimi bir neçə təbiətşünaslıq elminin bilavasitə beyin ilə əlaqəli tədqiqatlarının mərkəzində formalaşan nevrologiya birbaşa olaraq fəlsəfi kontekstdə materialist düşüncə ilə uzlaşır. Nevrologiya elminin inkişafı materializmə alternativ kimi qiymətləndirilə bilən dualizmin filosoflar tərəfindən qəbul edilməsini getdikcə daha da çətinləşdirir. Tarixi baxımdan da insanın psixi durumu ilə beyin vəziyyətini eyniləşdirən materialist düşüncənin inkişaf mərhələsi də nevrologiyanın yaranması və inkişaf mərhələsi ilə üst-üstə düşür. (22, 44-50; 25, 141-156) Belə materialist düşüncə üçün istənilən psixi durum və ya yaşantı konkret neyro-dinamik aktivlik ilə eyniyyət təşkil edir. Məsələn, psixi durum ilə beyin vəziyyətini eyniləşdirən materialist düşüncənin ümumi xarakterik göstəricilərinə hələ 1949-cu ildə Donald Hebb tərəfindən yazılmış “Davranışın təşkil edilməsi” əsərində rast gəlmək mümkündür. Bu əsərdə o, qavrayış, yaddaş, öyrənmə və emosional pozuntu kimi ən müxtəlif psixoloji fenomenləri o dövr üçün məlum olan neyro-dinamik aktivlik və beynin pay mərkəzlərinin bölgüsü əsasında ətraflı izah edirdi. (11)

Nevrologiyanın empirik faktları əsasında psixi durum ilə beyin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi daha bir materialist fəlsəfi cərəyan olan funksionalizm çərçivəsində aparıla bilər. Funksionalist düşüncənin ana xəttinə əsasən eyni bir psixi durum bir deyil, bir neçə qəbildən olan neyro-dinamik aktivlik nəticəsində reallaşa bilər. (23, 49-54; 15, 77-115) Məhz bu alternativ reallaşa bilmə nöqtəsində funksionalizm materializmin eynilik (psixi durum ilə beyin vəziyyəti arasında) fərqlənir. Beləliklə, hətta bir fiziki sistemdə (məsələn, beyinlərdə) baş verən neyro-dinamik aktivliyi tamamilə izah edə bilsək də bu psixi durumu tamamilə izah etmək demək olmayacaq, çünki fərqli bir fiziki sistem də (məsələn, süni robotik “beyin”) eyni psixi durumu yarada bilər. Bu mənada funksionalizm nevrologiyadan daha çox koqnitiv psixologiya və süni intellekt sahəsi üzrə aparılan empirik tədqiqatlar ilə daha çox uzlaşır. Burada funksionalizm hər hansı psixi durumu yaradan fiziki mexanizmlərdən daha çox psixikadakı obrazların informasiya xüsusiyyətlərini və tutumunu önə çəkir. (9)

Fəlsəfə üçün nevrologiyanın əhəmiyyətini və marağını artıran ən fundamental əsər 1986-cı ildə Patricia Churchland tərəfindən yazılmış “Neyrofəlsəfə” hesab olunur. Bununla elm fəlsəfəsi tarixində materialist fəlsəfənin daha bir istiqaməti olan eliminativistfəlsəfə ilə nevrologiyanın müqayisəli analizi üzərində düşüncələr və tədqiqatlar inkişaf etməyə başlayır. Eliminativ materializmin ana xəttini iki istiqamətdə düşüncə təşkil edir: birincisi, bizim psixi durum və hadisələr barəsindəki ümumi inanc və düşüncələrimiz (“xalq psixologiyası”) səhvdir və nəticə olaraq insan davranışının da səbəblərini səhv izah edir. İkincisi, səhv anlayış və baxışlar sisteminə malik olduğu üçün həmin “xalq psixologiyası” gələcəkdə nevrologiya sahəsində əldə edilən elmi baxış sistemi ilə əvəzlənəcək. Eliminativ materializm mahiyyət etibarilə psixi duruma fizikalist yanaşmadır, beyni tədqiq edən nevrologiyanın gələcək inkişaf səviyyəsində insan davranışını izah edə biləcək yeganə düşüncə sahəsi kimi qəbul edir.

Nevrologiyanın və fəlsəfənin qarşılıqlı təsir və analizi kontekstində mühüm əhəmiyyət kəsb edən mövzulardan biri şüur problemidir. Şüurun mövcudluğunu inkar etmək əvəzinə müasir fizikalistlərin əksəriyyəti onun mövcudluğunu qəbul edərək izah etməyə çalışırlar.  (5) Bu mənada onlar şüurun yaranma səbəbini neyro-dinamik aktivlik əsasında izah etməyə çalışırlar, yəni neyro-dinamik aktivlik çərçivəsində konkret hansı fiziki fəaliyyət mexanizmi beyindəki informasiyanı altşüurdan şüur sferasına yüksəldir və niyə məhz bu neyronik mexanizm (başqası yox) şüur fenomenini yaradır. Amma məsələn, T. Nagel 70-ci illərdə şüurun sırf subyektiv təcrübə olması səbəbindən onun elmi-rasional izahını mümkünsüz hesab edirdi. (19, 435-450) Onun fikrincə, digər bir canlı məsələn, yarasa kimi olmaq nə deməkdir sualına heç bir fiziki-elmi bilik (o cümlədən nevrologiya) cavab verə bilməz. Bu sualın özü neyrofiziologiya və fəlsəfə sahəsində yeni düşüncə istiqamətinə yol açmış olur. John Biro’un fikrincə, intuitiv hissiyyatın bu aspekti məsələn, yarasa kimi qazanılan təcrübə mahiyyət etibarilə bioloji canlı olaraq insan kimi qazanılan təcrübədən fərqlidir və fiziologiya ilə fenomenologiyanın qarşılıqlı düşüncə sahəsində analiz edilməlidir. (3, 113-133) Kathleen Akins’in fikrincə isə nevrologiyanın bu suala cavab verməməsinin səbəbi ümumiyyətlə nevrologiya çərçivəsində bu sualın cavabının olmaması deyil, beyinin ayrı-ayrı pay mərkəzlərində neyro-dinamik aktivliyin hələ tam izah olunmamasıdır. Bu səbəbdən intuitiv subyektiv təcrübənin nevrologiya anlayışları ilə tam izahı hələ mümkün deyil. (1, 124-160)  

Son dövrlər isə nevrologiyanın fəlsəfəsi kontekstində şüur probleminin izahı David Chalmers’in fəlsəfi düşüncələrində geniş yer alır. Onun fikrincə, şüur probleminin mümkün beyin prosesləri əsasında izahı həmişə beyin prosesləri ilə şüur təcrübəsinin əlamətləri arasında bir “izahat boşluğunun” olmasına gətirib çıxaracaq. (6) Bunun səbəbi beyin prosesləri əsasında qurulan nəzəriyyələrin şüur kontekstində mövcud olan aşağıdakı “çətin” suala cavab verə bilməməsidir: Niyə məhz konkret bu və ya digər neyro-dinamik aktivlik konkret bu və ya digər şüur fenomeninin yaranmasına səbəb olur? Bu sualın cavabsız qalması çox böyük ehtimalla gələcəkdə də sırf nevrologiyanın anlayış və nəzəriyyələri əsasında şüur fenomeninin tam izahını mümkünsüz edəcək, çünki biz alternativ hər hansı kainatda (kosmik obyektdə) bizimlə eyni beyin quruluşuna və neyro-dinamik aktivliyə malik olan, amma şüursuz canlıların mövcud ola biləcəyini təsəvvür (ehtimal) edə bilərik. Amma nevrologiya çərçivəsində aparılan tədqiqatlar ümumiyyətlə belə bir ehtimalın olmasını rədd edir. Belə ki, hər hansı alternativ kainatda (kosmik obyektdə) bizimlə eyni beyin quruluşuna və neyro-dinamik aktivliyə malik olan varlıq mövcud olsalar, həmin varlıqların bizdən fərqli olaraq şüursuz olma ehtimalı yoxdur. (17)

Nevrologiyanın fəlsəfəsində şüur fenomeninin neyro-dinamik aktivlik əsasında izahının mümkünlüyünə skeptik yanaşan arqumentlər həm də duyğu orqanları vasitəsilə informasiya əsasında insan beynində toplanan hər hansı təcrübələrin keyfiyyət fərqləri üzərində qurulur. Bu mənada ən geniş yayılmış nümunə vizual hissiyyatın rəng fərqləridir. Bir çox filosofların fikrincə, eyni neyrofizioloji beyin quruluşan malik olan iki insanda nəzəri cəhətdən həyəcan siqnalı və pomidorun rəng effekti otun və qurbağanın rəng effektinə, və əksinə, keçid edə bilər. (10; 8) Bu səbəbdən fəlsəfi debatlar beynin rəng effekti təcrübəsi yaşamasından başqa həm də rəngin özünün reallıqda mövcud olub olmaması (“rəng effekti metafizikası”) üzərində qurulur. Amma nevrologiya elmi aspektindən yanaşsaq, eyni neyrofizioloji quruluşa malik insanların fərqli rəng effekti yaşamaları ehtimalı çox azdır (və ya ümumiyyətlə mümkün deyil.) Başqa sözlə, müxtəlif neyrofizioloji quruluş (və ya funksional cəhətdən hər hansı neyrofizioloji quruluşu əvəzləyən bir fiziki sistemin, məsələn, humanoid robotun “beyninin” sxematik quruluşu) eyni rəng effekti yarada bilər, amma bunun əksi mümkün deyil, yəni eyni quruluş fərqli effekt yarada bilməz. Bu mənada artıq 70-ci illərdən etibarən nevrologiyanın fəlsəfəsində süni intellektin müxtəlif psixi durum effekti, məsələn, ağrı effekti yaşaya bilməsi üzərində eksperimental fəlsəfə çərçivəsində məntiqi konstruksiyalar qurulur. (4, 415-456)

Nevrologiyanın fəlsəfəsi və neyrofəlsəfənin düşüncə sahəsi kimi bir-birindən tədricən daha da fərqlənməsi ümumi planda düşüncə və sualların da istiqamətini dəyişir. Nevrologiyanın fəlsəfəsi getdikcə daha çox elm fəlsəfi içərisində xüsusi olaraq nevrologiyanın fəlsəfi problematikasını diqqət mərkəzində saxlayır. Məsələn, nevroloji izahatın mahiyyətcə özündə nəyi ifadə edir? Nevrologiyada yeni kəşflər mahiyyət etibarilə necə xarakterizə oluna bilər? Nevrologiyanın fəlsəfəsi kontektstində bu qəbildən olan sualların cavabı ya təsviri xarakter daşıyır (nevrologiyada elmi tədqiqatlar necə gedir), ya da normativ xarakter daşıyır (nevrologiyada tədqiqatlar necə getməlidir). Normativ cavablar müasir nevroloji tədqiqatların tənqidi üzərində qurula bilər. (Belə yanaşmanı nevrologiyanın fəlsəfəsində destruktiv normativ yanaşma adlandırırlar.) Bəzən isə normativ düşüncələr laboratoriya və eksperimentlərdən əldə edilmiş empirik faktları nevrologiya elminin hansı nəzəriyyə və anlayışlar sistemi ilə daha yaxşı interpretasiya oluna biləcəyi üzərində aparılan müzakirələrin nəticəsi ola bilər. (Belə yanaşmanı isə nevrologiyanın fəlsəfəsində konstruktiv normativ yanaşma adlandırırlar.) Konstruktiv normativ yanaşma mahiyyət etibarilə nəzəri nevrologiyaya yaxınlaşmış olur.

Müasir nevrologiyanın fəlsəfəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən suallardan biri mövcud texnoloji aparatlar, məsələn, fMRİ əsasında beyin ilə əlaqədar toplanılmış empirik faktların nə dərəcədə mötəbər olmasıdır. Məsələn, fMRİ əsasında aparılan empirik tədqiqatlar əsasən beyinin müxtəlif pay mərkəzlərinin konkret funksional fəaliyyət çərçivəsində lokallaşdırılmasıdır. (12, 1) Funksional lokallaşdırma dedikdə beyinin konkret bir pay mərkəzinin konkret neyro-dinamik aktivlik və bunun nəticəsi olaraq konkret psixi durum effektinin təzahür etməsi üçün məsuliyyət daşıması nəzərdə tutulur. Bu mənada ən çox diqqət mərkəzində olan beyin qabığının ayrı-ayrı hissələrinin motoneyronlar vasitəsilə əzələ sisteminə və daxili orqanlara cavab siqnalları göndərməsidir. (20, 606-616) Nevrologiyanın fəlsəfəsi məhz belə funksional lokallaşdırılmanın özünü şübhə altına qoyur. Belə ki, neyro-dinamik aktivləşməyə belə yanaşma uzun bir neyronal əlaqə və bağlantının yalnız son mərhələsini daha çox qabardır, halbuki səbəbiyyət əlaqəsi üzrə neyronal aktivləşmənin fMRİ tərəfindən qeydə alınan fazasından əvvəlki mərhələlər arxa plana sıxışdırılır. (2, 144-149)  Bəzi filosoflar isə ümumiyyətlə beyinə funksional lokallaşma aspektdən yanaşmanın əleyhinə çıxaraq fMRİ tərəfindən alınan empirik məlumatların ümumi mənzərəni təhrif etdiyini düşünürlər. (18, 149-152) Amma bununla belə koqnitiv neyropsixologiyada aparılan bir sıra tədqiqatlar beyinin funksional lokallaşmasını mülahizəsi ilə uzlaşır. Belə ki, beyin zədəsi olan xəstələr üzərində aparılan tədqiqatlar insanın beyininin və psixi durumunun bütöv bir tam sistem deyil, bir neçə müstəqil modul üzrə fəaliyyət göstərdiyini düşünməyə əsas verir: onlardan birincisi məhz funksional modul adlanır. Belə ki, insan düşüncəsi və psixi durumu ayrı-ayrı fəaliyyət göstərən bir neçə müstəqil koqnitiv modul əsasında bərqərar olur. Bu modullardan birinin passivləşməsi digərlərinin aktiv olmasına təsir göstərməyə bilər. İkincisi isə anatomik modul adlanır. Belə ki, insan beyini ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərən bir neçə müstəqil funksional modula ayrılır. Bu modullardan da birinin passivləşməsi digərlərinin aktiv olmasına təsir göstərməyə bilər. Bundan əlavə beyinin bir hissəsinin ciddi olaraq zədələnib passivləşməsi zəruri olaraq düşüncə və psixi durumun yenidən təşkil olunması ilə nəticələnməyə bilər. (7)

Neyrofəlsəfə nevrologiyadan götürülmüş anlayışlar sistemini və nəzəriyyələri fəlsəfənin ənənəvi müzakirə və suallarına tətbiq etməyə çalışır. Məsələn, emosiya nədir? (21) Arzu və istəyin mahiyyəti nədir? (24) Sosial idrak necə gerçəkləşə bilər? Əxlaqi məsuliyyətin neyro-dinamik əsaslarla izahi necədir? (21) Xoşbəxtliyin neyro-dinamik cəhətdən izahı necədir? (16, 582-600) Bu qəbildən olan neyrofəlsəfi suallara verilən mümkün cavablar yalnız və yalnız əsəb-beyin sistemi üzərində aparılan nevroloji tədqiqatlara söykənir.

Müasir dövrdə neyrofəlsəfə çərçivəsində aparılan müzakirə və fikir mübadiləsi həm də əxlaq fəlsəfəsinin müəyyən suallarını əhatə edir. Bura məsələn, nevroloji xəstəliklərin müalicəsi zamanı xəstənin əsəb-beyin sisteminə olan həkim-psixart müdaxiləsinin etik normaları (26, 95-110), cinayət psixologiyası çərçivəsində insanın gizli düşüncəsinin oxunmasına imkan verən texnologiyaların tətbiq sahəsinin etik normalar əsasında qiymətləndirilməsi (14, 35-45), nevrologiyada heyvanlar üzərində aparılan müxtəlif eksperiment və tədqiqatların etik normalar əsasında qiymətləndirilməsi (13, 9-18) və s. ola bilər.

Müəllif: Elmar Hussein

Bakı Dövlət Universiteti, fəlsəfə müəllimi

  Sosial və Humanitar Elmlərin Müasir Problemləri, 

Buraxılış N 21, 2018 (İSSN 2409-0859) səh 29-34

Ədəbiyyat

1.      Akins, K., 1993, “What Is It Like to be Boring and Myopic?” in Dennett and His Critics, B. Dahlboom (ed.), New York: Basil Blackwell, pp. 124–160

2.      Anderson., 2007 “The Massive Redeployment Hypothesis and Functional Topography of the Brain” Philosophical Psychology Vol 20 no 2

3.      Biro, J., 1991, “Consciousness and Subjectivity,” in Philosophical Issues, E. Villaneuva (ed.), Atascadero, CA: Ridgeview

4.      Dennett, D.C., 1978, “Why You Can’t Make a Computer That Feels Pain,” Synthese, 38

5.      Dennett, D.C., 1991, Consciousness Explained, New York: Little Brown.

6.      Chalmers, D., 1996, The Conscious Mind, Oxford: Oxford University Press.

7.      Coltheart, M “Assumptions and Methods in Cognitive Neuropsychology” in The Handbook of Cognitive Neuropsychology. 2001

8.      Clark, A., 1993, Sensory Qualities, Cambridge: Cambridge University Press.

9.      Haugeland, J., 1985, Artificial Intelligence: The Very Idea, Cambridge, MA: MIT Press.

10.  Hardin, C.L., 1988, Color for Philosophers, Indianapolis: Hackett.

11.  Hebb, D.O., 1949, The Organization of Behavior, New York: Wiley.

12.  Huettel, Song and McCarthy Functional Magnetic Resonance Imaging 2009 Sinauer Associates

13.  Farah, M.J., 2008, “Neuroethics and the problem of other minds: Implications of neuroscience evidence for the moral status of brain-damaged patients and nonhuman animals,” Neuroethics, 1: 9–18

14.  Farah, M.J. and P.R Wolpe, 2004, “Monitoring and manipulating the human brain: New neuroscience technologies and their ethical implications,” Hastings Center Report, 34: 35–45.

15.  Fodor, J., 1974, “Special Sciences,” Synthese, 28

16.  Flanagan, O., 2009, “Neuro-eudaimonics, or Buddhists lead neuroscientists to the seat of happiness,” in Bickle (ed.) 2009

17.  Gazzaniga, M. (ed.), 1995, The Cognitive Neurosciences, Cambridge, MA: MIT Press.

18.  Massive Redeployment Hypothesis and Functional Topography of the Brain” Philosophical Psychology Vol20 no 2

19.  Nagel, T., 1974 “What Is It Like to Be A Bat?” Philosophical Review, 83

20.  Passingham, R. E. Stephan, K. E. Kotter, R.”The anatomical basis of functional localization in the cortex”Nature Reviews Neuroscience. 2002, VOL 3; PART 8

21.  Prinz, J., 2007, The Emotional Construction of Morals, Oxford: Oxford University Press.

22.  Place, U.T., 1956, “Is Consciousness a Brain Process?” The British Journal of Psychology, 47

23.  Putnam, H., 1967, “Psychological Predicates,” in Art, Mind, and Religion, Capitan and Merrill (eds.), Pittsburgh: University of Pittsburgh Press

24.  Schroeder, T., 2004, Three Faces of Desire, Oxford: Oxford University Press.

25.  Smart, J.J.C., 1959, “Sensations and Brain Processes,” Philosophical Review, 68

26.  Schneider, S., 2009, “Future Minds: Transhumanism, Cognitive Enhancement and the Nature of Persons,” in University of Pennsylvania Bioethics Reader, A. Caplan and V. Radvisky, (eds.), New York: Springer.