Jak Derrida: Yazıçı, Ritorika və Dekonstruksiya

Özünüzü yazıçı hesab edirsinizmi?

Öncədən müəyyən olunmuş sərhədləri qəbul etmədən bu suala cavab vermək çətindir. “Yazıçı” dediyinizdə nəzərdə tutuduğunuz şey, ənənəvi olaraq şeir və hekayə yazan bir ədəbiyyat yazarından ibarətdirsə, özümü yazıçı hesab etmirəm. Bu baxımdan mən bir yazıçı deyiləm. Digər tərəfdən yazmaq prosesinə, forma, üslub və s. diqqət yetirəmədən yazan bir filosof, ya da bir nəzəriyyəçi də deyiləm.
 Bu baxımdan özümün - əbədi növlər daxilində fəaliyyət göstərən mənasında - nə yazıçı olaraq, nə də yazı ilə bağlı problemlərlə məşğul olan elm xadimi və ya filosof olaraq qiymətləndirmirəm. Yazmaq prosesinin forması, üslubu, kompozisiyası ilə maraqlanıram. Bir mətn yazdığımda – ki, müxtəlif növlərə aid mətnlər yazıram – həm forma olaraq üsluba, həm də məzmuna diqqət yetirirəm, eyni zamanda nəticəyə, janra və müəyyən bir janra aid olan xüsusiyyətlərə də diqqət yetirirəm. Ən çox ənənəvi olaraq “formal” deyə adlandırılan problemlər diqqətimi cəlb edir. Bu sərhədlər daxilində özümü bir növ yazçı olaraq qiymətləndirirəm. Digər tərfədən də ədəbi yazı ilə fəlsəfi yazı arasındakı fərqliliklərdən, sərhədlərdən narahatam. Mən bir yazıçı deyiləm, lakin mənim üçün yazmaq ən əsas fəaliyyət və nəticədir. Düşünməyi, dərs deməyi və yazmağı bir-birindən ayrı təsəvvür edə bilmirəm. Məhz bu səbəbdən yazmaq prosesini genişləndirmək və dəyişdirmək məcburiyyətində qaldım. Çünki bəhs etdiyimiz şey sadəcə bir şeyləri kağız üzərinə köçürmək deyildir. Dolayısı ilə, sualınızın cavabı həm “hə” , həm də “yox” deməkdir.

Bəs önəmli yazı müəllimləriniz kimlərdir? Təkcə rəsmi akademik mövqelərdə olan şəxslər olmasa da olar, yazı haqqında sizə yaxşı məsləhətlər vermiş şəxslər və ya öz kompozisiyalarınıza ilham vermiş şəxslər də ola bilər.

Bu suala verə biləcəyim müxtəlif cavablar var. Paradoksal olsa da, həm orta məktəbdə, həm də khagne dediyimiz orta məktəblə Ecole Normale Superiour arasındakı ali məktəb müddətində müəllimlərimdən çox şey öyrəndim. Concours d’entrée deyilən bir kompozisiya hazırlamağımız tələb olunurdu. Bu təhsil çox ağır və çətin idi, klassik normalara uyğun olaraq olduqca məşəqqətli idi. Mən məhz bu klassik normaların təsiri ilə yetişdirildim. Bəlkə də, mənim yazılarımı oxuyub normaları gözləmədiyimi, ya da onlarla oynadığımı düşünən insanlar - əslində doğrudan bunları edirəm bəzən - mənim bildiklərimi bilmirlər. Ancaq son dərəcə klassik, sərt, çətin bir yazı, “təsdiq etmə”, ritorika disiplinin sayəsində, eyni zamanda da bu disiplinlə daima əlaqədə qalaraq bütün bunlar mümkün oldu. Hər nə qədər mən özüm də bu normalara qarşı sərbəst və provakativ olduğumu hiss etsəm də, ya da bəzi oxucularım belə olduğumu düşünsələr də, bu klassik təhsili aldım və müəyyən dərəcədə də olsa bu klassik fikrilərə sadiq olduğumun bir önəmi vardır. Düşünürəm ki, Amerikalı oxucularım, məsələn, mənim yazılarımı ingilis dilində oxuduqlarında bu klassik super-egonun ritoriklik mövqeyindən çox güclü olduğuna fikir vermirlər və ya verə bilmirlər (istər məntiqi təsdiq etmək bacarığı olsun, istərsə də razı salmaq). Sərhədləri aşmaq azadlığını ifadə etdiyimdə bu hər zaman bildiyim ya da sərt formada təlim gördüyüm standartlara uyğun məsafə olur. Dolayısı ilə Fransada almış olduğum klassik təhsil, əzabını çəkdiyim kompozisiya yarışmaları üzərimdə büyük bir təsirə malikdir. Fransız sistemi bu baxımdan əvvəl necə idisə, indi də o dərəcədə qorxuludur. Sizi daha yaxşı birisi eləmək üçün sizə əzab çəkdirən bir sıra mərhələli yarışlardan keçməli olursunuz. Mən siyasi olaraq bu sistemə qarşıyam və bu sistemə qarşı mübarizə aparıram. Lakin yenə də vaxtında bu sistemdən keçməyim gərəkli idi. Digər tərəfdən də bu mövqedən yanaşdığımda nə qədər naqativ təsirləri olsa da, sistemlilik baxımından yaxşıdır və ordan çox şey öyrəndim. Yazı formalarımda çox güman ki, bu təsirlərin yetəri qədər izi vardır. Dolayısı ilə ilk olaraq orta məktəb müəllimlərimdən öyrənmişəm, onsuzda daha sonra hər yerdən öyrənirsiniz, yazısını oxuduğunuz yazar və ya filosof sizin üçün bir növ yazı müəllimi kimidir. Bir sözlə mən yetəri qədər çox yazıçıdan öyrəndim.

Sizin üçün xüsusi olan biri varmı bəs?

Xeyir, çünki bu yazmış olduğum mətnlə əlaqədar bir şeydir. Fərqli növlərdə mətnlər yazıram. Kimisə təqlid etdiyimi deyə bilmərəm, bu təbii ki, düzgün olmazdı, amma öz dediklərimi, haqqında yazdığım yazıçının üslubu və yazı forması ilə tənqid etməyə çalışıram. Mallarme haqında yazdığımda, Blancot və ya Ponge haqqında yazdığımda fərqli tərzdə yazıram. Bu mimetik bir davranış deyil təbii ki, başqasınn imzası ilə əlaqədə öz imzamı yaratmağa çalışıram. Dolayısı ilə bir yazı modeli öyrənmirəm. Bunun adı öyrənmə deyil. Başqa birisinə qulaq asmaq və öz üslubunu başqasına görə formalaşdırmaqdır.

Bu yazıçılardan “təsirlənmək” olaraq qiymətləndirə bilərikmi dediklərinizi?

 Bu bir “təsirlənmə” deyil. Mallarme, Blancot və Ponge haqqında yazdığımda fərqli tərzdə yazmış olsam da bu fərqin onlardan təsirləndiyim mənasına gəldiyi demək deyil. Ancaq özümü hazırladığımı, özümə düzəlişlər etdiyimi demək olar. Blancot kimi yazmıram, ancaq səs tonum dəyişir, hər şey fərqli formada səhnələşdirilir, bu baxımdan buna bir “təsirlənmə” deyə bilmərəm. Cavab vermək – başqasına cavab vermək. Blancot başqa biri olaraq qalır və mən də onun yazdığı kimi yazmıram. Dolayısı ilə mənim yazım da fərqli olur. Ancaq bu fərqlilik cavab verən bir fərqlilikdir(özgəlik), başqasına cavab verən fərqlilik.

Fransada universitetlərdə yazı və ya kompozisiya dərsləri keçirilir mi?

Xeyr, Fransada belə bir dərs yoxdur. Biz də birbaşa olaraq kompozisiya dərsi vermirik. Əlbəttə, fransızca və ədəbiyyat dərsləri ilə birlikdə kompozisyia dərsi də olmuşdur və olmalıdır da. Məsələn, fransız ədəbiyyatı müəllimi öz tələbələrindən müntəzəm olaraq yazmalarını tələb edir. Semantikaya və formaya dair müəyyən qaydalar vardır. Bu bir tərəfdən də dəyişkən bir vəziyyətdir. Artıq sizinkilərə oxşar problemlərlərlə qarşılaşırıq. Mən buna “illiteracy” demək istəmirəm, ancaq son 20 ildə böyük dəyişiklər baş verdi. Tələb edilən şeylərin səviyyəsi azalmış kimi görünür. Baxmayaraq ki, bu mənim yaşıdlarımın narazı olduğu şeylərdəndir. Ancaq bu o qədər də sadə bir şey deyil, mən bu şikayətlərə qatılmıram. Normalarımıza hörmət edilmədiyi doğrudur. İmla və s. sahələrdə bizim göstərdiyimiz həssaslığı tələbələrdə və gənclərdə görə bilmirik. Fransada Üçüncü Respublika ideologiyası ilə yetişdirilən pedaqoji təhsil çox şərt idi və müəllimin cəmiyyət içərisində nüfuzu da böyük idi. Bu da imla, orthographe məsələlərində etikaya sahib olmaq demək idi. Hər xəta, hər imla problemi bir günah hesab olunurdu. Mənim dövrümdəkilər və daha əvvəlkilər üçün vəziyyət belə idi. Təbii ki, indi belə deyil, bu dəyərlərə olan hörmət ortadan qalxıb artıq. Tələbələr və müəllimlərə olan hörmət də. Digər tərəfdən insanların hər şeyə olan hörmətinin itdiyi mənasına gəlmir bu dediklərim. Normalar dəyişdi sadəcə. Bu gün tələbələr dünənə nisbətdə daha az ağıllı deyillər, lakin zəkalarını fərqli formlarda istifadə edirlər. Mənim yaşıdım olan insanlar bu radikal dəyişiklikləri, normaların yenidən yaradılmasını anlamaqda çətinlik çəkirlər. Dediyim odur ki, müstəqil şəkildə bir kompozisiya dərsi yoxdur. Hər yerdə kompozisiyanın paralel olaraq öyrədilməsi gərəklidir. Fransız ədəbiyyatı, tarix və s. dərslərində. İndilərdə hər kəs Fransız gənclərin nə qədər ağıllı olsalar da, yetəri qədər oxuyub yazmadıqlarını düşünür. Fransadakı mövcud qayğının səbəbi budur... Məlumunuzdur yəqin ki, kompozisiya köhnə bir sözdür. Məna ilə mənanın məzmunu arasında fərqləndirmə apara bilmək və bu ikisini bir araya gətirə bilməyi ifadə edir. Bildiyiniz kimi dekonstruksiya digər mənaları ilə yanaşı sintezin, tezisin, kompozisiyanın, pozisiyanın nə demək olduğunu sorğulaması, sadəcə ritorik mənada deyil, pozisiya və poze etmək mənasında. Dekonstruksiya tezisi sorğulayır, məzmunu, hər şeyin pozisiyasını, bu vasitə ilə də kompozisiyanı. Yazmaq “kompozisiyadan” ibarət deyil. Dolayısı ilə yazma prosesinin bir növ poze etmək,  sözlərə (şeylərə) bir arada poz verdirməkdən ibarət olmadığını anladığınızda bir sıra nəticələr çıxır ortaya. Hər nə qədər haqqında danışmalı olsaq da, bu radikal səviyyədən ayrılaraq bunları deməliyəm: Universitetdə, məktəbdə və ya digər akademik çevrələrdə dekonstruksiya yalnız müəyyən növ kompozisiya modellərinin sorğulanmasını yox, eyni zamanda yeni yazma və kompoze etmək  yollarını – sözlü ifadə etmələr və yazılı təbliğlər kompozisiyasını təşviq etməlidir. Bu yeni yol yeni bir modeldən ibarət deyil, dekonstruksiya yeni bir model təqdim etmir. Ancaq bircə dəfə köhnə modellərin  hakimiyyətini soğrulayıb, analiz edərək destabilizə etdiyinizdə, hər zaman vəziyyətə uyğun olaraq yeni formalar yaratmalı olursunuz. Vəziyyətin pragmatik şərtlərinə uyğun, oxucuya, öz məqsədlərinizə, yeni forma yaratmaq imkanlarına uyğun bir bir formalar. Bütün bunlar söz-fəaliyyət nəzəriyyəsi baxımından “pragmatik” dediyim şeylərə əsaslanır. Hər vəziyyətdə fərqli yazmaq və danışmaq məcburiyyətindəsiniz. Müəllimlərin hər vəziyyətdə eyni sərt məzmunları diktə etməməsi gərəklidir. Az öncə Fransadakı təhsilimdən bəhs edirdim. Bu formaların sərtliyi, ritorika və kompozisiya normalarının sərtliyi qorxunc  dərəcədə idi. Yaxşı tərəfləri də vardı təbii ki, ancaq yenə də qorxunc idi. Müəyyən bir şablon daxilində dissertation dediyimiz şeyi yazmalı idik. Giriş bölümündə saf bir rol oynayaraq bir sual verməyiniz gərəkli idi. Yəni “sual”-n nə olduğunu bilmirmiş kimi davranmalı idiniz. Daha sonra isə sualı icad etməli idiniz, sonra sualı təsdiqləməli və girişin sonunda da sualın özünü qoymalı idiniz. Daha sonra da 3 bölümdə ...

Nə isə bütün şablonu olduğu kimi izah etməyə ehtiyac yoxdur, lakin çox sərt idi. Dekonstruksiya mövqeyindən düşünəcək olsaq, bu modellərin hardan gəldiyi, üstünlüklərinin haradan qaynaqlandığını, məqsədlərinin nə olduğunu, şəxsi, siyasi, ideoloji və başqa hansı mənafelərə xitab etdiyini analiz etməlisiniz. Dolayısı ilə modelləri və modellərin tarixini araşdırmağımız lazımdır. Bu modelləri sırf məhv etmək məqsədi ilə altını üstünə gətirmək və yeni modellər yaratmaq gərəklidir. Sırf forma baxımından bir etiraz kimi yox, siyasi və ideoloji bir səbəblərdən dolayı. Ritorikanın mərkəzi paradiqma, epistemik bir fəaliyyətə çevrilməsi ilə bağlı bir sıra şeylər demək istəyirəm. Bir tərfədən sanki formal bir üstqurum kimi ya da əsas fəaliyyətlərdən kənarda qalan bir texnikadan ibarət olduğu kimi ritorikanın önəmini ciddiyə almamağımız gərəklidir. Ritorika cəmiyyətdə müəyyən edici bir önəmə malik olan şeydir. Bir tərəfdən “retorsizm” deyə adlandırdığımız şeydən çox şübhəliyəm. Yəni ki, bütün gücü ritorikaya vermək, hər şeyin bir danışıq texnikası olaraq ritorikaya aid edilməsi. Əlbəttə ki, ritorika olmadan, ritorikanı gücü olmadan siyasət də olmaz. Cəmiyyət də olmaz. Yalnız iqtisadiyyatda deyil, ədəbi strategiyalarda da ritorika olmadan mümkün deyil. Hətta diplomatlar arasında belə ritorika çox önəmlidir. Atom erasında hər şey bir növ ritorikaya əsaslanır. Bunu DiaCritics dəki bir məqaləmdə izah etməyə çalışmışdım “No Apocalypse, Not Now”) Eyni zamanda hər şey sözlü ifadəyə və formal söz fəaliyyətləri texnikalarına əsaslanmır. Hər yerdə söz fəaliyyətləri var. Amma söz fəaliyyətlərinin və ya performativ söz fəaliyyətlərinin imkanı sadəcə sözlərlə olmayan şərtlərə əsaslanır. “Yazı” və “Mətn” dediyimiz şey də sözlərlə olmayan şeylərdir. Məhz bu baxımdan ritorika ilə xüsusi olaraq maraqlanıram, amma retorsizmdən də çox şübhəliyəm.

Fəlsəfədəki sözlü ritorikaya xüsusi marağım var. Çünki, bir Platon dialogunda ritorika vardır - ritorikaya qarşı, sofistlərə qarşı ritorika. Anlayışların və argumentlərin xarakterləri etibarilə metaforalara və məcazlara arxalanması ilə bir baxıma öz içlərində metafora və ya məcaz olması ilə maraqlanırdım bu vaxta qədər. “Bütün anlayışlar əsas olaraq metaforadır və bu səbəbədən də hər şey ritorikadır” demirəm təbii ki. Xeyr, mənim etməyə çalışdığım şey anlayış və metafora arasındakı əksliyin dekonstruksiyasıdır. Bu sahənin yenidən yaradılması və yenidən inşasıdır. Metaforalar məsələsində güzəştə gedə bilmirəm. “Gəlin anlayışları metaforlara çevirək və hər şeyin metafora olmasına sevinək” kimi bir şey də demirəm. Demək istədiyim şey, məsələn, “White mithology” də metafora anlayışı hər şeydən öncə bir metaforadır. Fəlsəfənin - çox qədim bir fəlsəfənin yükünü daşıyır bu. Dolayısı ilə metafora anlayışını geniş yayılmış halı ilə qəbul etməməyimiz lazımdır. Bu səbəbdən də anlayış və metafora ikilisinə etimadım yoxdur. Eyni səbəblərlə də fəlsəfə və ritorika arasındakı əksliklərdən də şübhəliyəm. Bu ikilinin əhatəsində olduğum müddətcə mən bir filosofam, amma çalışıram ki, bu əkslikdə yer almayım. Fəlsəfə və ritorika arasındakı əkslikdə Platondan günümüzə qədər təkrar olunan formada baş verən şeyi anlamağa çalışıram. Bəzən retorsizm kəliməsini sadəcə ritorikaya aid etmirəm. Bu kəliməni bir ittiham kimi istifadə etdiyimi də xatırlayıram. Demək istədiyim, bu ritorika dediyim şey və ya ritorikaya verdiyim önəm deyildir. Əksinə ritorikaya ən ciddi şəkildə diqqət göstərilməsinin tərəfdarıyam. Retorsizm adı altında şübhələndiyim şey isə dilin hakimiyyətidir. Ritorika bildiyimiz kimi Yunan dilindəki danışmaq kəliməsindən meydana gəlmişdir. Dolayısı ilə logosentrizm və ya fonosentrizm  ittihamı birbaşa olaraq ritorikaya qarşı bir ittihamdır. Ritorika deyə adlandırdığım dar sahə deyil, sözün hakimiyyəti, danışığın hakimiyyətidir. Ritorikaya mütləq bir xüsusilik verməyə cəhd göstərsəniz, logosentrizm və ya fonosentrizm deyilən şeyə düşmüş olacaqsınız. Retorsizm dediyim şey məhz budur. Yoxsa, ritorikaya həddindən artıq dəyər verdiyi üçün kimisə günahlandırmadım. Ritorikaya və dilə xüsusi önəm göstərməyimizin vacib olduğunu düşünürəm. Digər tərəfdən danışığın yazı və s başqa şeylər üzərindəki hegemoniyası da retorsizmdir. Dolayısı ilə bu mənada mənim üçün retorsizm logosentrizm və fonosentrizmlə eyni mənalı sözlərdir.

Helene Cixous və digər Fransız feministlər bir növ xüsusi qadın dili yaradılmasının vacibliyi müdafiə edirlər - dişiliyin fəliyyətini əks etdirən bir dil. “fallogosentrik” ifadədən azad edən, bu anlayışı sıradan çıxaran, dəyişdirən “yeni, üsyankar” bir dil. Bu strategiyalar dekonstruksiya ilə paraleldirmi, yoxsa yerarxiyanı başqa bir yerarxiya ilə mi əvəz edir?

 Bəzən elədir. Qadınların və bəzən də kişilərin bu yazını, öyrənməni, danışmağı və s. necə tətbiq etdiyinə bağlıdır. Bəzən feminizm fallogosentrizm yerinə başqa bir hegemoniya qoyur. Bütün qadınlar bu cür edir deyə bilmərəm təbii ki, lakin burda struktur olaraq bir tələ var. Mövcud yerarxiyanı tərsinə çevirmələri bir nöqtədə ola bilər ki, qaçınılmaz olsun, amma sadəcə olaraq bunu etməklə kifayətləndiklərində, yəni yerarxiyanı tərsinə çevirdiklərində, eyni şeyləri yenindən yaratmış olurlar. Bəzən, xüsusilə feminizmin bunu etdiyi olur, ki, bəzi qadınların bu vəziyyətdən xoşbəxt olmadıqlarını bilirəm. Helene Cixous-un adını çəkdiniz, ürəkədən təqdir etdiyim köhnə bir dostumdur. Onun üçün bu gün Fransada ən böyük yazıçılarından biri deyə bilərəm. Bir nöqtədə təbii ki, “qadın yazısı” deyə bir şeydən bəhs etdi təbii olaraq. Amma hələ də eyni şeyi davam etdirdiyini düşünmürəm. Təbii ki, əgər “qadın yazısı” dediyinizdə spesifik bir mənada qadınlara xas yazı formasını nəzərdən keçirmisinizsə. Tarixdə qadınların məzmun, üslub və ədəbiyyat sahələrində öz mövqeləri baxımından kiçildiyməyəcək dərəcədə qadın yazı üslubuna  sahib olmaq məcburiyyətində olduqları vaxtlar olmuşdu. Digər tərəfdən də bunu xüsusiləşdirmə məqsədi ilə yox, davam edən bir mübarizədə, period və mücadilədə bir mərhələ olaraq nəzərdən keçirmişdirlər. Ancaq bəziləri - Helene Cixous üçün keçərli olduğunu düşünmürəm - bu dişi yazı formalarında təzahür edən bir əbədi dişiliyin olduğunu qeyd edirlər və beləliklə də, mübazirə apardıqlarını iddia etdikləri tematikanı yeindən təkrarlayırlar.

Gary A. Olson. Jacques Derrida on Rhetoric and Composition: A Conversation. 1990

 Tərcümə edən Bahmanyar Club