A. Şopenhauerin sırf fəlsəfəsindən danışası olsaq,
burada toxunulası vacib məsələlər var. O
da bir çox filosoflar kimi özünün tənqidi, oqnostik, ziddiyyətli fikirləri
ikə diqqət çəkir. O, İ.Kantın və Platonun idealizmini qəbul edir və özünəməxsus
şərh verirdisə, Hegel fələsəfəsini tamamilə qəbul etmirdi. Hegelə, Şellinqə,
Fixteyə və fəlsəfi fikirlərini qəbul etdiyi Şleyermaçerə qarşı sərhlər
yazmaqdan çəkinməmişdir. Onun yaradıcılığının əsasında ilkin olaraq iradə fəlsəfəsi dayanır.
Dünyanin özü və gerçəkliyi iradədirsə, fenomenlərdən ibarət olan dünya təsəvvürdən başqa bir
şey deyildir.
Şopenhauerin qəbul etdiyi iradə ümumi anlayışdan müəyyən qədər fərqlənir. Belə
ki , onun daimi pessimist olmasının səbəbi bu idi. Ona görə iradə məcburiyyət,
dözümlülük, səbrlilik anlayışları ilə bərabərləşdirilirdi. İnsan heç vaxt həyatın
əzab- əziyyətlərindən, məşəqqətlərindən qurtulmayacaq, lakin iradə vasitəsilə
müəyyən qədər xoşbəxt ola bilər. Bu mənada qeyd olunmalıdır ki, o bu fikirlərə əsaslanmaqla
az da olsa qismət, tale, alın yazısı fikirlərinə yaxınlaşmış olur.
Şopenhauerə görə “ bir-birlərini ən çox ovxunlayan,
qarşılıqlı əlaqədə ola bilənlər, bir-birlərini ən çox tamamlayanlardır.”
Onun istək və arzularla bağlı maraqlı fikirləri
vardır. Bunlardan qeyd olunması gərəkən insanlar və dünya, onların bir-birinə
olan münasibəti məsələsidir.dünyanin mənasının arzu və istəklər olduğunu onun əsas
mahiyyəti və sirrinin elə bu olduğunu qeyd edən şopenhauer deyirdi ki insanlar
bu dünyanın acı və məşəqqətlərinən yalnız və yalnız arzu, istək ,hətda, xəyallardan
vaz keçdikdə qurtula bilərlər.əsl xoşbəxtlik budur.Ağilsiz insanlar özləridə
bilmədən fenomenlər dünyasının qurbanı olacaqlar. Ağlın dıərk edə bilmədiyi bu
istəklər və arzular tələsi insanlarə barçağında oynadır, qısa və kiçik xoşbəxtliklərlə
insanlarə müvəqqəti xoşbəxt edir. Buna görə də insanlar heç vaxt çıxa bilməyəcəyi
labirintdədirlər. Bu anlamsız, boş, oyun, acılarla dolu və zalım həyatdan
qaçmağın tək yolu var : İstəkləri öldürmək! Bu fikir Hinduizm, Buddizm kimi
dünyəvi olanlardan vaz keçib, tərki-dünya yaşamaq, başqalarına ömrümüzü həsr
edib, yardım etmək, xoşbəxtliyimizi bacardığımız qədər artırmaq deyil,dərdlərimizi,
acılarımızı bacardığımız qədər azaltmağı məsləhət görən bir yaşam təqdim
edirdi. Bütün bunlar göstərir ki, iradə hər şeyə qadirdir.İnsanların ömürləri
onların gerçəkləşib gerçəkləşməyəcəyini heç bilmədikləri boş istəklər uğruna
bitib gedir. Acgöz olan insan daima yeni – yeni arzular, xəyallar qurur.Bitib
tükənmək bilməyən bu arzular daima onları ömürlərinin son günlərində oyadırlar.
İradə müəyyən mənada psixoloji, insanın xarakterindən və özündən asılı olan bir
anlayışdır. İradə bizim fiziki və sosiallığımızı əhatə etsədə o bizə təbiətdən,
ilk yaradılışımızdan gələn enerjidir. Bu enerji həyatı, yaşamı, cəmiyyəti bir həlqə
şəklində döndürən gücdür. İnsan bu enerjidən qaça bilməz,bu enerji içdən gəlir
və təbiətin bir parçası olam insan yaşayarkən əslində cinsəl və yaşamağa
meyillilik enerjisi ilə İradəyə xidmət edir. Burdan belə nəticə çıxır ki iradə
yaşam enerjisi deməkdir. İnsan nəzarətsiz
şəkildə iradə ilə hərəkəti, tərəqqini, dərdləri, və pisliyi yaradıb.
A. Şopenhauerə görə 2 intellekt növü vardır :
1. anlamaq
2. anlayış
(ağıl)
Anlayış düşünmə bacarığını, yəni qavrama- anlayış
baxış nəzdində intellekti izah edir. Anlamaq isə anlayışdan fərqli olaraq, hər
insanin biliyindən onun qavrama tərzindən asılı olur.Anlamaq həm insana həm
heyvana aid olduğu halda nəzərə almaq lazımdır ki, anlayıs insanin ətrafa, cəmiyyətə
göstərə bildiyi bir qavrama prosesidir.
Intellektlə fəlsəfi mövzular arasında ən çox maraq
doğuran,lakin bir o qədər də çətin mövzulardandır.Buna baxmayaraq, bu məsələ ilə
bğlı bir çox filosoflar və digər elm adamları fikir bildirmişlər.Onların
sırasında A.Şopenhauerin də adını qeyd etmək lazımdır.O, bu barədə özünün “Müxtəlif
predmetlər haqqında düşüncələr” kitabında qeyd etmişdir.Burada qeyd edir ki,
biz düşünərkən əslində bütün dünyanın, mövcudatın ruhu düşünür,təbiət özü-özünü
dərk etməyə çalışır.Biz bununla mövcudluğu dərk olunan şəklə salmağa çalışırıq.İstənilən
biliyin son məqsədi budur ki, o intellekti yalnız və yalnız dərk etmə vasitəsi
kimi deyil, həm də iradənin bütün təzahürlərini yalnız əyani dərk etmə vasitəsi
kimi yox, həm də abstrakt dərk etə vasitəsiylə öyrənsin, qısacası iradənin
mahiyyəti tam şəkildə öyrənilsin.Normal sağlam düşüncə ,o cümlədən, elmi bilik
də buna çalışır. O qeyd edirdi ki, öz fəlsəfəsində əsasını qoyduğu daxili mənin
iradəyə və dərk etməyə bölünməsi suyun hidrogenə və oksigenə bölünməsinin öyrənilməsi
qədər gözlənilməz oldu.Lavuazye A.Şopenhauerə qədər sadə element hesab olunan
suyu tərkib hissələrinə ayıraraq fizikada və kimyada yenilik etmiş oldu.O isə
ruh və psixologiyada bölgü aparadı.O qeyd edirdi ki, bununla həqiqi
metafizikanın əsasını qoya bildi.Bunun açıqlamasıni verərək qeyd edirdi ki, bu
vaxta qədər bir coxları mövcüdatın əsasını ya materiyadan hesab edir, bununla
da materialist adlanırdılar, ya da ruhu əsas gotürür, idealist
olurdular.İdealist sistemlər dünyanı dərk etmənin əsas nəticəsi hesab edirdilər.Buna
misal kimi Platonun “Legibus” dialoqunu göstərmək olar.Platon yazır: ”İstyənilən
hərəkət və mövcudluq,dərk etmə və təsəvvür öz başlanğıcını “ruh”dan götürür.Digər
idealistlər də bunu belə qəbul etmişlər, hətta bu gündə bu mövzu
aktualdır.Ancaq əslində şeylərin həqiqi başlanğıcı və ya onların birinci
başlanğıcı sadəcə ruh deyildir, ruhun bazisi,iradədir.Ruh özü ona tabe
olan,ondan aslı olan düşüncə ilə birləşmiş şəkildədir.Lakin qeyd etmək vacibdir
ki, ruh heç də belə- düşüncə ilə birləşmiş şəkildə olur.Ruhu yaxud daxili məni,
iradə ilə dərketmənin bölünməz gerçəklikdən yarandığını qəbul etmək yanlışdır.Məsələn,
keçmişdə bir çox kimyaçı suyu tərkib hissələrinə bölünə bildiyini bilmirdi.suyu
tərkib hissələrinə bölünə bilməyən element hesab edirdi.
Noumen (özlüyündə olan şey) və ya dünyanın mahiyyəti
dedikdə iradəni nəzərdə tutaraq qeyd
edirdi ki,bu ifadə də dərketməni9n subyektinə münasibətdə subyektiv münasibət əks
olunur və burada iradə dərketmə üçün məlumat mənbəyi ola biləcəyindən də çox əhəmiyyətlidir.Onun
fikriycə,Brahman, dünyanın ruhu və bu tipli fikirləri ifadə etməkdənsə ona iradə
deməsi daha məqbul olardı.
İradə - niyyət (βουλμσις) deyil,yalnız iradə-istək(Θελημα) orjinal hesab olunmalıdır.Almancada bu sözlər hər
iki anlamda da anlaşıla,yozula bilir,lakin bu əldə olunan mənaları bir-biriylə
qarışdırmaq,onun fikriycə,onu dzgün anlamamaqdan yaranır. Θελημα –məxsusi iradə və həmçinin sadə anladığımız iradə anlamındadır.Bu
tipi insanlarda və heyvanlarda müşahidə etmək mümkündür. Βουλμσις isə uydurulmuş ( consilium) iradədir və seçimlə aydınlaşır.Dilin bu
günkü-müasir anlamında bu iki anlayış eyni sözlə ifadə olunur deyə,heyvanlarda
iradənin var olub olmaması bu gün filosoflar üçün aktual məsələlərdəndir.Heyvanlarda
iradənin olduğunu düşünənlər- Θελημα olmadığını düçünənlər isə- Βουλμσις termini qəbul edirlər.
Hadisələrin anlaçılan olması təssəvvur oblastına aiddir,
hansı ki, birinin digəri ilə əlaqəli olması ilə şərtlənir.Anlaşılmazlıq da
vardır ki, bu isə, hadisələrin təsəvvür oblastı ilə kəsişməsi zamanı başlayır,
yəni iradə bir başqa təsəvvürə daxil
olmasından nəticələnir.Məsələn, çox da mürəkkəb və qeyri – adi bir hadisə
olmasa da əl ilə bədəninə toxunmaq tamamilə anlaşılmaz hesab olunur.Ümumiyyətlə
isə, üzvi aləmin bütün hadisələri anlaşılmaz hadisələrdir,- bitkilərin
inkişafı, kristallaşma,təbiətin gücü də bu qəbildəndir.Bunun səbəbi isə bütün
hallarda iradənin öznü göstərməsi ilə əlaqədardır.
İnsanın iradəsi də heyvanlardakı kimi demək olarsa,
eyni məqsədə yönəlmişdir,- yemləmək və nəsil artırmaq.Lakin diqqət yetirsək bu
məqsədə çatmaq üçün insana necə də ağıllı ,hətda, dahi aparat verilmişdir.Həqiqətən
də, ən adi məsələləri belə həll etmək ağıl, düşüncə və incə-abstrakt mühakimələr
vasitəsilə mümkündür.Ancaq qeyd olunmalıdır ki həm insan , həm də heyvan
sonda eyni məqsədi güdür və ona ,sözün əsl,
mənasında nail olur.Bunları aydınlaşdırmaq üçün A.Şopenhauer belə bir müqayisə
aparır : çaxırı həm gil qabdan düzəlmiş qaba , həm də daha incə materialdan
hazırlanmıç qaba əlavə etsək, nəticədə çaxır hər iki qabda da eyni olacaq.
Sehrbazlığa inanmamaq, buradakı səbəb-nəticə əlaqələrinin
olmamağı bununla əsaslanır ki,burada fərdiləşmiş və müəyyən qədər maddiləşmiş
iradə başqa maddi predmetə elə təsir edir ki,sanki burada təsir göstərən onun
özü yox,fərdiləşmiş iradədir.
A.Şopenhauerin nəzəriyyəsinə görə dünyanın
mövcudluq səbəbi iradənin hər şeyə gücü çatan qüdrəti ilə izah olunur.Həm də
cismani maqnetizm hadisəsi və digər bu kimi faktlar göstərir ki, keçmişdə
iblisin içi hesab edilən sehrbazlıq,əslində iradə vasitəsilə, onun gücü ilə baç
verir.Bu kimi məsələlər sübut olunduğundan o belə hesab edirdi ki, onun bu nəzəriyyəsi
artıq paradoksal hesab olunmayacaq, əksinə daha anlaşıqlı olacaq.Əgər bəzi
hallarda insan iradəsi iblisdən asli olursa və onun hakimiyyəti ltında olursa,
bir vaxt olcaq Allahın qüdrəti altında olacaq.
Sie res assendunt lumina rebus
(Şeylər beləcə
bir-birində işığı yandırır)
Orta yüzilliklərdən XVIII yüzilliyin başlanğıcına
kimi, Allaha olan inamla İblisə olan inam eyni bir etiqad hesab olunurdu və
llaha inanmayan adam atesit adlanırdısa ,ondan fərqli olmayaraq İblisə
inanmayanlar da ateist hesab olunurdu.İndi isə bizə aydınlaşıb ki bu heç də məntiqsizlik
deyil, bu ağlasığandır.
A.Şopenhauer özünün təbiət fəlsəfəsində qeyd edir
ki, yalnız bir müalicəvi güc var, bu da təbiətin müalicəvi gücüdür.Müxtəlif həblər,mazlar
və dərmanların müalicəvi gücü yoxdur, o yalnız və yalnız orqanizmin təbiətinin
müalicəvi gücünü oyadır.
Şopenhauerin Etika haqqında baxışlarında qeyd edir
ki, insanın daxili tərəfi dəyişilməz olduğundan, əxlaqi tərəf də dəyiçilməzdir.Biz
hər birimiz rol aldığımız dünya səhnəsində rollarımızı dəyişmədən oynamağa məhkumuq.Bu da onu deməyə dəlalət
edir ki, nə din, nə fəlsəfə, nə də həyat təcrübəsi bizi yaxşı insan edə bilər.Burdan
da belə bir sual yaranır : Bəs onda niyə yaşamalıyıq?Mahiyyəti dəyişilməyən bu
komediyanın, dramın iştirakçısı olmaq bizə niyə vacibdir?A.Şopenhauer özünün
qpyduğu suala belə cavab verirdi : bu ona görə vacibdir ki, insan özünü ddərk
edə bilsin, kim olmaq istədiyini, kim olduğunu və kim olacağını, olmağa
çalışdığını bilsin. İnsan üçün verilən iradə, maddə üçün verilən reagent
kimidir, hansıki bu maddənin xüsusiyyətləri yalnız onun vasitəsilə tapıla bilər
və əgər tapılarsa, bu o deməkdir ki,bu xüsusiyyətlər həqiqətən də vardır,
mövcuddur. Bu dərk etmə ona ətrafdan, kənardan verilməlidir.İnsanın həyatının əsasında
xarakterın aşkara çıxması dayanır.Bu xarakter həyatın özündə yox, zamandan kənarda,
onun xaricində dəyişilir və bu həyat gedişatında əldə olunan özünü dərkin nəticəsi
hesab olunur. Həyat özümüzü tanımq üçün baxdığımız güzgü kimidir, biz onda öz
surətimizi, əksimizi görürük.Əgər həyatı bənzətmək istəsək çap vərəqini əvvə,
üstündə müəyyən düzəlişlər edilmiş korrektor vərəqi kimi qəbul etmək
olar.Buradakı düzəliş şriftin böyük və kiçikliyi deyil. Çap vərəqinin böyük
yaxud kiçik şriftlə yığılması mətnin məzmununda elə də vacib bir dəyişiklik
etmirsə, eynən bunun kimi, ürəyi şər niyyətlərlə dolu birinin öz eqoizmi
ucbatından kiçik miqyaslı yaramazlıq etməsinin elə də əsaslı bir önəmi
yoxdur.Dünyanı fəth edən adamı hamının tanıması ilə, eqoizmə qapılan birinin
(kiçik adamı) yalnız özü görməsi və tanıması arasında elə də böyük bir fərq
yoxdur.Vacib olan insanın özünü görməsi və tanıya bilməsidir.İnsanların əsəriyyəti
xeyirxah olmaq əvəzinə xoşbəxt olmaq istəyirlər,varlanmaq, davamlı rifah ıçındə
olmaq, zahiri gözəllik və s. can atırlar. Onları daima böyük rollarda oynamaq
istəyən, filmin baş aktyoru olmaq istəyən, ancaq nə qədər çox oynmağın və hansı
yerdə olmağın deyil, necə oynamaq lazım
gəldiyinin əsas olduğunu anlamayan axmaq aktyoralara oxşatmaq olar.
İradə və xarakterin qarsılıqlı əlaqəsi haqqında
bunları demək olar.Anlaşıqlı və ağlabatan xarakter dedikdə iradənin zamandan
aslı olmayan fəaliyyətini nəzərdə tutursa,onun zamandan aslı olan tərəfi isə
emprik xarakterdir.Praktik oblastda bizim hamımız bu və ya digər xarakterli
oluruq. Xarakter bizim həyatımızı təçkil edir və formalaşdırır, “ hər bir insan
öz xoşbəxtliyinin dəmirçisidir” deymi müəyyən qədər doğru sayıla bilər. Hansıkı
biz düşünürük ki tale bizə tanış olmayan, bizdən kənarda olan bir melodiya
kimidir, daim bizi izləyir,ancaq dönüb geriyə baxsaq görərik ki, bizim
keçdiyimiz həyat yolu eyni bir mövzunun müxtəlif variasiyalarından ibarətdir(
xarakter də bunun kimidir) və bir az da yanaşsaq bu melodiyanin eyni tonda
olduğunun aydın şəkildə hiss edərik.Buna görə də hər kəs özünü çüşahidə edə bilər
və əslində etməlidir.Nəzəri oblstda isə hakim mövqe intellektual xarakterdədir,
ancaq bu hər kəsə nəsib olmur,çünki burada hər şey düha və orijinal
dünyagörüşündən aslıdır, bu isə dühada qeyri-adi istedadın olmasını tələb
edir.İntellektual xrakter insanın fizioloji görkəmindən də hiss oluna bilər.İnsanların
gözlərinin qurluşu və rəngi, alnın forması və s.də öz əksini tapır.Adi
insanlarda nəzəri fizionomiyanin müəyyən ayrı-ayrı xüsusiyyətləri nəzərə çarpa
bilər. Praktiki fizionomiya isə,praktik xarakterli, əxlaqi ovqata köklənən
xarakter ən çox ağzın qurluşunda ,müxtəlifliyində,özünəməxsus cəhətlərində
özünü göstərir.İntellektual xarakter bütöv olur,təcrübəyə əsaslanan xarakter dəyişilməz,
məhdud olur,ancaq zamana görə inkişaf edə bilir və bu inkişaf nəticəsində onun
müxtəlif tərəfləri yaranır.Emprik xarakter 2
faktordan ibarətdir :
1.temprament-kor-koranə yaşamaq və ya yaçamağa can
atmaqdır.
2.iradənin daha geniş ifadəsi üçün dünyanın dərk
olunmslna çalışmaqdır.
2-ciyə nəzərən qeyd etmək lazımdır ki,buna görə bəzi
hallarda eyni bir insan öncə öz istəyinə hədəflənə və hədəfin gətirdiyi hər
şeylə razılaşa, öz yolunu bununla müəyyən edə bilər,lakin sonra həyatın
aldadıcı, bütün həzzlərin və həyatı dəhşətlərin xəyalın məhsulu olduğunu dərk edib özündən,
hər şeydən, həyatdan imtinasına səbəb ola bilər.Bu tip yalqızlığa qapilanlara və
özünü həyatdan təcrid edənlərə insanlara ən gözəl nümunə kimi Mariya
Maqdalinanı göstərmək olar.Lakin qeyd etmək lazımdir ki bu hadisə hec vaxt
xeyirxahlıqdan naqisliyə keçid kimi baş vermir,bu ,əsasən, həyata gözü, könlü
tox yanaşan insanlar, daha sonra ondan imtina edirlər və bu beləcə baş verir.
Ən gözəl bədən çirklənmədən qurtula bilmədiyi
kimi,pis qoxuduğu kimi və ya ifraz etdiyi kimi istənilən xeyirxah xarakter də pis keyfiyyətlərdən azad olmaği bacarmır ,hətda,
ən böyük dahilərdə belə məhdud cəhətlər özünü göstərir.Hər bir insanın daxilində
yaxşı və pis cəhətlər gizlənir və situasiyaya, insanı qıcıqlandıran motivlərə nəzərən
onlardan gah yaxşı, gah da pis önə çıxır.O deyirdi “ Mən bəzən hamıya mərhəmətlə
yanaşır,rəhimdil oluram, bəzən isə ,hətda, tanımadığım insanlara qarşı belə
nifrət xəbislik içimdə yaranır,onlara nifrətlə baxıram. Bütün bunlar bizim
qavrama xüsusiyyətimizi göstər. Qavrama xüsusiyyətlərimiz öz növbəsində 2 qrupa bölünür :
1.fərdiyyətçilik prinsipinə əsaslanan qavrama.Bu
prinsipə görə bütün mövcud varlıqlar bizə
yad gəlir, bizim mənimizə,özümüzə düşmən kimi gəlir, bu halda biz digərlərinə
qarşı laqeydlik, paxıllıq, xəbislik və nifrətdən başqa heç nə duya bilmirik.
2. Tat-tvvami-asi (sanskritcədən tərcüməsi “ hər şey
sənsən”dir.Bu ifadəyə ilk dəfə Upnişadlarda rast gəlinib.Brahmanizmin əsas
ehkamlarından biridir) prinsipi ilə baş verir.Bu halda bütün varlıqlar bizim mənimizlə
eyniləşir,buna görə də biz dünyadakı hər şeyə qarşı sevgi, mərhəmət və digər
ülvi hissləri bəsləyirik.
Bu açıqladığımız üsullardan biri fərdləri bir-birinə
yaxınlaşdırır, digəri isə ayırır və uzaqlaşdırır.Onlardan biri bütün
varlıqlarda özümüzü görməyə məcbur edirsə, digəri bizi yad olanı görməyə məcbur
edir.2 bir-birinə zidd mövqeləri açıqlayarkən belə maraqlı əkslik meydana çıxır
ki,yadların əzabları bizdə mərhəmət doğurursa, başqalarının xoşbəxtliyi bizdə
sevinc, mərhəmət doğurur, çox az halda başqalarının xoşbəxtliyinə
sevinirik,onlar da ən yaxın olanlar,dostların sevincinə çərik olmaq məqsədiylə.Bu
2 üsuldan yalnız 1-ci özünün elmi müstəvidə rasional sübutunu tapır.2-ci isə
heç bir sübut tapa bilmir.
Emprik xrakterlər öz aralarında bir-birindən çox fərqlənirlər.Bunun
əsas səbəbi isə hər bir fərdin qavrama qabiliyyətinin iradəsinin qavrama
qabiliyyətindən asılı olmasıdır.Bu da irsən alınan iradə və intellektdən
aslıdır.Qeyd olunmalıdır ki, iradə atadan,intellekt isə anadan alınır.
Valideyinlər arasında uyğunluğun olması təsadüfi hhadisədir.Əgər valideyn və
övladlar arasında fərq olmasaydı,həmçinin, istənilən təsadüf zərurət
olmasaydı,onda dünyanin,mövcüdatın özündə dözülməz bir ədalətsizlik olardı.
Şər iş görmək istəyən,lakin bunu edə bilməyən insan
tipi bu səbəblərdən qorxur :
1.Cəzadan və qisasdan
2.Digər dünyada alacağı cəzadan
3.Mərhəmət duyğusunun təsirinə qapılaraq
4.Şöhrətpərəstliyə görə belə edir.(obyektiv şəraitə
uyğun davranır və aəçaldılmaqdan qorxur.Burda digər məqsəd ehtiyyatlı və tədbirli
olmasıdır)
Xeyirxah işlər görmək istəyən,bunu edənlər və əsas
məqsəd kimi mənfəət güdənlərin əsas səbəbləri bunlardır :
1.gizli mənfəətpərəstlik
2.digər dünyada mükafat almaq
3.mərhəmət duyğusu
4.xeyriyyəçilik ( hamının qarşılıqlı şəkildə
bir-birinə kömək etməli olduğuna etiqad bəsləmək və bacardığı qədər bu etiqadın
uzunömürlülüyünü təşkil etmək və özünün də nə vaxtsa bundan yararlanacağına
ümid etməsi )
İradə zamana tabe olmur deyə, digər əzablar kimi
vicdan qisamüddətli deyildir,tez zamana ötüb keçmir, Görülən bütün şər işlər
vicdana çox güclü əzab verir və nə qədər
illər ötüb keçir keçsin, bu əzablar illər sonra belə bu əməllərin törədildiyi
vaxtda olduğu qədər çox güclü olur.
A.Şopenhauer belə hesab edirdi ki,dünyanın əsası
kor təbii şəkildə,heç nə ilə şərtləndirilməyərək qoyulmuşdur. Bu isə “dünya
iradəsi” adlandırılır.Şopenhauerin iradəsi sonsuz səydir və onun təməli
yoxdur,zamandan və məkandan kənardadır. Şopenhauerdən bir qədər sonra A.Berqson
buna belə anlam verib əsaslandırdı ki, Şopenhauerinki sadəcə “həyati istək”dir.
Bu “həyati istək instinktlərin xaosu, bir-biriylə qarşılıqlı əlaqsi,qarşılıqlı əlaqsinin
axınıdır. Berqson bu axını gah naturalist gah da sosial hesab edir.” Həyati istək
” müxtəlif mərhələlərdən keçir :
1.Yaranır
2.Dəyişir
3.İnsanda təcəssüm olur ( özünün ən yüksək zirvəsi )
3-cü mərhələdən keçən “ həyati istək ” artıq öz
funksiyasını , missiyasını icra etmiş hesab olunur. Berqsonun naturalist hesab
etməsinin əsasında təbiət və təbiətdən asılı olduğumuz istəklər və öhdəliklərimizdirsə,
sosial axında yalnız və yalız cəmiyyət daxili və cəmiyyətlərin bir- biriylə
olan münasibəti, insanların cəmiyyətdə özlərinə yer tapması və tutması məsələsi
və bunun uğrunda gedən mübarizələr, istəklər toplusu nəzərə çarpır.
Ədəbiyyat
1.F.İsmayılov - “Müasir dövr Qərb fəlsəfəsi”, B. 1991
2.F.İsmayılov
- “XX əsr Qərb fəlsəfəsi”
3.H.İmanov
- “Fəlsəfə tarixi” , B.2007
4.M.B.Zeynalov
- “Fəlsəfə tarixi” , B. 2009
5.A.Şopenhauer
- “Dünya iradə və təsəvvür kimi”
6.Skirbekk,Gilye
-“Fəlsəfə tarixi” , B.2007
7.A.Şopenhauer
- “Müxtəlif predmetlər haqqında”, B.1018
8.http://www.bbkl.de/s/s1/schopenhauer_a.shtml -
Schopenhauer - Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL)
9. Rüdiger
Safranski: Schopenhauer and the Wild Years of Philosophy. Harvard
University Press, Massachusetts 1991, ISBN 0-674-79276-9,
S. 52–53.
10. Auf dem Deckel eines
Rechnungsbuchs hat der damals 45 Jahre alte Privatgelehrte seine Gedanken fest
gehalten
11. Yaşam
Bilgeliği Üzerine Aforizmalar, Hasan Âli Yücel Klasikler Dizisi, Çeviren:
Mustafa Tüzel, Türkiye İş Bankası Yayınları, İst. 2005
12. Arthur
Schopenhauer - Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL)
13.Arthur
Schopenhauer - „Mitleid mit den Tieren hängt mit der Güte des Charakters so
genau zusammen, daß man zuversichtlich behaupten darf, wer gegen Tiere grausam
ist, könne kein guter Mensch sein.“ Grundlage der Moral
14. Arthur
Schopenhauer: Die Welt als Wille und Vorstellung. Köln 1997, Erster
Band,
15. Arthur
Schopenhauer: Die Welt als Wille und Vorstellung. Köln 1997, Erster
Band,
16.A.Şopenhauer-“Aşkın
Metafizikası “Çeviren: Selahattin
Hilav, Sosyal
Yayınları.
17.”A.Schopenhauer and thinks” –K.Andrevv, London
1993
18.”VVant and knovv”-M.B.Eskring, London 2001
Yorumlar
Yorum Gönder