Təsəvvüf, mistisizm və batinilik

Gerçəkliyin mahiyyəti haqqında suallar insan təfək­kürünün hər zaman aparıcı meyarına çevrilmişdir. Keçmişin qaranlıq səhifələrindən günümüzə qədər meydana gələn, formalaşan və inkişaf edən müxtəlif əqidəli düşüncələr, fəlsəfi fikirlər  tarixdə iz buraxmışdır. İbtidai insanın ətraf aləm haqqındakı fikirləri zaman keçdikcə öz əvvəlki əhəmiyyətini itirərək yeni bir məzmun kəsb etməyə başladı.
Zaman keçdikcə bu fikirlər erroziyaya uğrasa da müəyyən ideyaların bəziləri öz xarakterini itirməmişdi. İnsanları artıq maddi dünya ilə birgə mənəvi dünya haqqında da düşünür, sonsuz kainat haqqında, kainatın sirrləri haqqında öz mülahizələrini yürütməyə başladılar.

İnsanların düşüncə tarixinin ən qədim sahələrindən biri olan fəlsəfə bir dünyagörüşü forması kimi hər zaman maraq doğurmuş və yarandığı gündən başlayaraq hər an diqqət mərkəzində olmuşdur. Cəmiyyətin üstqurumunu yaradan fəlsəfə insanların, toplumların mənəvi həyatının bütün sahələri ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır. “İnsanların düşüncə tərzinin mərhələli inkişaf etməsi nəticəsində qədim Yunanstanda dini – mifoloji dünyagörüşü zaman keçdikcə öz yerini fəlsəfəyə verməyə başladı. Kainatın necə yaranması, dünyanın mahiyyəti kimi suallara marağın yaranması fəlsəfi düşüncə tərzinin təməlini meydana gətirdi. Əvvəllər içində yaşadığı dünyanı anlamağa çalışanlar içində yaşadıqları cəmiyyətin və birgə yaşadıqları insanların mənəviyyatını anlamağa cəhd edirdilər.” (1, səh. 4).

Bir sıra Avropasentrist filosoflar fəlsəfənin mənşəyinin Qədim Yunanıstanla bağlasalar da bu fikiri mütləqləşdirmək heç də doğru deyil. Qədim Şərqdə yaranmış müdrik fikirlər fəlsəfənin yaranması üçün bir zəmin rolunu oynamışdı. Üç min ildən çox tarixi olan fəlsəfə ilk dövrlərdən fərqli olaraq tarix ötdükcə mürəkkəb suallara cavab axtarmağa başladı.

Ümumbəşəri bir məzmun kəsb edən fəlsəfənin ilk rüşeymlərinin Şərqdə meydana gəlməsi danılmaz bir faktdır. Şərq təfəkkürü, Şərq dünyagörüşü öz orjinallığı ilə seçilmişdir. Öz orjinallığı ilə fərqlənən bir sıra dini-fəlsəfi cərəyanların Şərqdə meydana gəlməsi buna əyani bir sübut hesab oluna bilər.

Bəşəriyyətin mənəvi tərəqqisi nəticəsində insanlar artıq mifoloji dünyagörüşü ilə kifayətlənmir, yeni-yeni ideyalar axtarırdılar. Artıq insanlar arasında dini və elmi dünyagörüşü formalaşırdı. Eramızdan əvvəl II minillikdə ilk dini kitab olan “Riq-Veda”  (Vedizim dininin müqəddəs kitabı) meydana gəlmişdi.

Dinlər bir tərəfdən müəyyən qayadalar məc­musudur. İnsanların huzür içərisində bir həyat sürmələrini təmin etmək məqsədiylə, vəd edilmiş olan prinsiplərə uyğun gəlməsi zəruridir, əks halda istiqamət təmin edilə bilməz.

İslam dinində mövcüd şəkil və mərasimlər, ibadətlərdəki zaman məfhümu, dəyişiklikləri əxlaqa riayət və bunlara bənzər çoxlu qayadalar, qadağalar məqsədə çatdıran vasitələrdir.

VIII əsrin əvvələrində yaranmış İslam dini özü ilə yeni düşüncə sistemi gətirmişdi, artıq müsəlman adlanan insanlar həyata yeni və tam fərqli bir dünyagörüşlə baxırdı. İslam dinin fəlsəfi problemləri ilə məşğul olan ilk şəxs türk mənşəli alim Əbu Hənifə (699-767) olmuşdur. Buna baxmayaraq İslam fəlsəfəsi tarixində ilk olaraq ən önəmli ideyaları irəli sürən böyük filosof digər türk mənşəli alim olan Əbu Nəsr Mə­həmməd ibn Məhəmməd ibn Tərxan ibn Uzlağ əl-Fərah əl-Farabi (870-950) hesab olunur.  “İnsanlığın dini olan İslam insan vicdanının ən təbii istinadı və rəhbəridir. Təcrübəyə dayanan maddi elmləri, metafizik inancları, yəni insan idrakına sığan və sığmayan bütün həqiqətləri özündə toplamışdır. Müsəlman olmaq İslam dininin inanac, əxlaq, yaşayış və siyasətinə aid olan əsasları bilmək, yaşamaq və yaşatmaqdır.” (2, səh.18).

Bəzi tədqiqatçılar islamda ilk təriqətlərin yaranmasını dini fikir ayrılığı ilə, bəzi tədqiqatçılar isə siyasi fikir ayrılığı ilə səciyyələndirirlər. Müxtəlif görüşlərin, fikir ayrılıqlarının yaranmasına əsas səbəb isə müsəlmanların Əli ibn Əbutalibə (600-661) dost və ya düşmən münasibət bəsləməsi ideyası ön planda dururdu. İslamda ilk təriqətlərin yaranmasında bu tarixi şəxsə göstərilən müxtəlif münasibət ortaq bir məxrəc təşkil edirdi.

Qədim köklərə malik olan Şərq xalqlarının ictimai fəlsəfi fikir tarixi öz zənginliyi və dolğunluğu ilə fərqlənir. İstər islamdan əvvəl, istərsə də islamdan sonra Şərqdə yaranmış bu dini-fəlsəfi təlimlər böyük fəlsəfi ideyaların təzahür etməsində vəsilə rolunu oynamışdır.

Bu dini-fəlsəfi təlimlərdən biri sayılan sufiyyə də orta əsrlər dövründə yaranmış, inkişaf və təkamül mərhələsinə çatmış dini-mistik bir təlim idi. Təsəvvüf və ya irfan elmi də deyə adlanan suflik təlimi zəngin və təkrarsız fəlsəfi ideyaları özündə ehtiva etmişdir.

Orta əsrlərdə müsəlman Şərqində geniş yayılmış sufiyyə cərəyanın nümayəndələri insanın özünü kamilləşdirməsi prinsipinə böyük önəm verirdilər. Özünü kamilləşdirən insanın Allahı intusiya və ekstaz (ekstaz və ya vəcd - ruhun dünyəvi reallıqlardan xilas olaraq özündən keçmə və coşğunluq halına deyilir) yolu ilə dərk olunması əqidəsinə möhkəm inam bəsləyirdilər.

Təsəvvüf və fəlsəfənin hər ikisi eyni problemləri araşdırsa da metodoloji cəhətdən fərqli mahiyyət kəsb edir. “Fəlsəfə əşyanın mahiyətini və həqiqətini bilmək, insanın özünü bilib-tanıma elmi və hadisəsidir. Fəlsəfə varlıq, Allah və insan kimi mövzulara aid problemləri ağlın gücü və köməyi ilə həll etmək istəyirlər. Təsəvvüf də varlıq, insan və Allah mövzularını incələyən bir elm olduğundan mahiyyət etibarilə fəlsəfəylə əlaqədardır. Ancaq təsəvvüf və fəlsəfənin problemlərin həll edilməsində istifadə etdikləri metod fərqlidir.” (3).

Sufi fikir adamlarının düşüncə tarixi boyunca narahat edən suallara cavab axtarır, insanın kimliyi, kainatın sirrlərini öz metodoloji prinsipləri ilə araşdırırdı. Həqqə qovuşma yolu ilə Həqqin dərk olunması hər zaman sufinin əsl və əsas amal idi. Mistik eşq, ilahi nurlanma, xüsusi ayinlər, rəqslər və dua etmə mərasimləri sufiyyə təriqətinin əsas atributlarından biri idi. Sufiyyə təriqətində mürid adlanan şagirdlər mürşid adlanan rəhbər, pir, ağsaqalla möhləm və qırılımaz mənəvi tellərlə bağlı olmalıydı.

Sufinin fikrincə bütün məhəbbətin əsasında yarananın yaradılanlara qarşı olan məhəbbəti önəmli bir yer tutur. Mütləq olana qarşı olan məhəbbət öz səmimiliyi ilə səciyyələnməlidir. İnsanın Allahı dərk etməsi, qovuşması yolunda önəmli bir mövqeyə malik olan mistik məhəbbətin varlığı zamanı ağıl öz əhəmiyyətini itirmiş olur.

Təsəvvüf fəlsəfəsinə görə insan ilahi düşüncəyə müəyyən qayda-qanunlara əməl etməklə deyil, qəlb yolu ilə, könül yolu ilə nail ola bilər. Özünü dərk etmək sufi həyatının əsl mahiyyətinə çevrilməlidir. Təsəvvüf fəlsəfəsində əsas mahiyyət ruhu pis  və mənfi xarakterlərdən təmizləyib, həqiqi bilgi olan  Allahı dərk etməkdir. Allahı dərk etməyin, Allahı bilməyin yolu isə safadan yəni, saflaşmadan mərifətə doğru olan yoludur.

Sufiyyə sözünün mənşəyi haqqında müxtəlif mü­lahizələr mövcud olmuşdur. Təsəvvüf ərəbcə : تصوّف təşəvvüf, farsca : تصوف təsəvvuf ya da Sufizm və ya Sufiyyə ərəbcə : صوفية sufiyə, farsca : صوفی‌گری sufiqari sözündəndir. Tədqiqatçılar əksəriyyəti bu sözün mənşəyinin suffə (ərəbcə - daxma) sözündən, bəziləri suf (ərəbcə - yun paltar) sözündən, bəziləri də sofizm (yunanca - müriklik) sözündən törəməsini vurğulayılar. Biz əgər müxtəlif tədqiqatçıların təsəvvüf və ya sufiyyə sözünün mənşəyini haradan gəldiyinə nəzər yetirmiş olsaq aşağıdakı mənzərənin şahidi olarıq:

1. Əshabi-suffə – sofa əhli, daxma əhli deməkdir. İslamın ilk yarandığı dövrlərdə ömrünü ibadətə sərf etmiş yersiz-yurdsuz dindarlar üçün islam peyğəmbərinin göstərişi ilə suffələr, yəni kiçik daxmalar tikilirdi. Mədinədə Məhəmməd peyğəmbərin göstərişi ilə onun evinin ətrafında tikilən hücrələrdə yaşayan yoxsul insanların sayı 400 nəfərə qədər çatırdı.

Məscidi-Nəbinin ətrafında məskunlaşaraq asketik həyat tərzi sürən bu kişilərin hamısı bütün ömrünü dua etməklə keçirdidilər. Bir sıra tədqiqatçılar bu qənaətdədirlər ki, sufiyyə sözü bu daxmalarda yaşayaraq ibadət edən abidlərin adı ilə bağlıdır. Əshabi-suffə də deyə adlanan bu daxmaların dindar sakinləri sufiliyin və yaxud da təsəvvüf fəlsəfəsinin təməl ünsürlərinin formalaşmasında heç şübhəsiz ki, müəyyən təsirlər göstərməyə bilməzdilər. Eyni zamanda onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Məhəmməd peyğəmbərin ən mötəbər əshabələrindən biri olan Səlman Farsi (?-656) də Əshabi-suffənin sakinlərindən bir idi.

2. Sufanə – sufan və yaxud da sufanə adlanan bir bitki növüdür. Bir sira araşdırmaçılar sufilərin yeməyə dəyər vermədiklərini və bitkilərlə qidalandıqlarına görə bu adın sufan bitkisinin adı ilə izah edirlər.

3. Saffa və ya səfvvət – saflaşma mənasındadır. Sufiyyə sözünün saffa yəni, saflaşma sözündən də törədiyini söyləyən tədqiqatçılar mövcuddur. Çünki, sufilikdə saflaşma, mənəvi təmizlənmə böyük bir əhəmiyyət kəsb edirdi.

4. Səffi-əvvəl – ön cərgə deməkdir. Sufilərin qəlbləri və təqva duyğusu ilə Allaha yönəlmiş sevgiləri ilk sırada durduğundan bəzən onlara saffi-əvvəl də deyirdilər.

5. Bənni-sufə – Kəbəni ziyarətə gələnlərə xidmət edən bir qəbilə adıdır. Hələ İslamdan öncə Bənni-sufə qəbiləsinə bu tapşırıq verilmişdi.

6. Süffətül-qafa – ənsə tükü deməkdir. Sufilər geyimə önəm vermədikləri üçün saçlarına da fikir vermir, bu səbəbdən də uzun saç saxlayırdılar.

7. Sifət – bir sufi mənəvi cəhətdən gözəl sifətlərə, yəni xarakterlərə malik idi. Bir sıra tədqiqatçılar sifət kəlməsindən sufiliyin yarandığını ehtimal edirlər.

8. Sofizm və ya sofia – yunanca müdriklik deməkdir. Bəzi tədqiqatçılar isə  sufiyyə sözünün yunan müdrikləri ilə bağlı olduğunu və sofizm kəlməsi ilə əlaqədar yarandığını iddia edirlər.

9. Suf – sufiyyə sözünün suf, yəni yun paltar sözündən yarandığını iddia edənlər isə onların isti iqlim şəratində yun paltar geyinərək asketik həyat tərzi sürməsini göstəridilər.

Məşhur turk tədqiqatçısı H.K.Yılmaz  “Açarları ilə təsəvvüf və təriqət” adlı əsərində yuxarıdakı sözlərin hər birinin üzərində dayanır və sonda bu qənəaətə gəlir ki, bunların içərisində sufiliyin mənəbəyini götürüldüyünə ən böyük ehtimal olunan söz “suf” yəni, yun parça sözündən yaranmasıdır.

Çünki, Əshabi-suffənin nisbəti suffi, sufanənin nisbəti sufani, safa və yaxud da safvetin nisbəti səfai və ya səfəvi, səffin nisbəti saffi, sufə sözünün sufəti və ya sufəvi, sifət sözünün nisbəti sifəti və ya sifəvi olduğunu vurğulayırdı. Öz fikirlərini davam etdirən tədqiqatçı qeyd edir ki, sufi sözünün Bənni-sufədən  və sofizm və ya sofia sözündən törəməsinə də ehtimal yoxdur. Çünki, Bənni-sufə qəbiləsinin İslam meydana gəldiyi sırada mövcud olması ilə bağlı önəmli bir dəlil yoxdur. Sofizm və ya sofia sözünə gəldikdə isə H.K.Yılmaz qeyd edir ki, bu sözlərin qarşılığı kimi Şərqdə həkim və ya filosof sözləri işlənirdi. Bütün bu müzakirələrdən sonra H.K.Yılmaz  bu qənaətə gəlir ki, sufi sözü “suf” sözündən meydana gəlibdir. (4, səh. 26)

Bəzi tədqiqatçılar sufiliyin yaranmasını və geniş yayılmasını cəmiyyətdə gedən təbəqələşmə prosesi ilə əlaqələndirirdilər. Sufiliyin təbəqələşmədən yarandığını iddia edənlər onların tərkidünya həyat tərzi sürməsini, aşağı təbəqə arasında geniş yayıldığını misal göstərirdilər.

Asketlər zahidlər maddi cəhətdən zəngin həyat tərzini mənəvi zənginliklə əvəz edirdilər. Və bu mənəvi zənginlikliyi dünyanın hər cür maddi nemətlərinə biganə qalmaqla və maddiyyata nifrət bəsləməklə əldə edirdilər.

Təsəvvüfdə tərkidünya insanlara mütəcəvvid (mütəcəvvid - ərəbcə “dünyadan əl çəkən adam” mənasına gəlirdi) də deyilirdi. “Əl-Qəzali sufiliyin 9 inkişaf mərhələsini göstərirdi: 1) tövbə (günahlara görə), 2) bədbəxtliklərə dözmək, 3) istirahət üşün Allaha minətdar olmaq, 4) Allah xofu, 5) xilas olmağa ümid, 6) könüllü yoxsulluq, 7) dünyadan əl üzmək, 8) öz iradəsindən əl çəkmək, 9) Allaha sevgi.”(5, səh.47).

Zahidin dünya malına laqeyd münasibəti onun onun mənəvi təkamülün formalaşmasına səbəb olur. Zahidin gerçəkliyin mahiyyətinin dərk olunmasına qarşı yönəlmiş proses zamanı mənəvi tərəqqi önəmli bir rola malikdir.

Əgər ortodoksal islam təfəkkürünə görə Allah haqında məlumat əldə etmək üçün Quran və hədis önə sürülürdüsə sufilər bu düşüncəni inkar edirdilər. Sufilərə görə dinin zahiri (açıq) və batini (gizli) tərəfləri var. Dinin açıq tərəflərindən fərqli olaraq gizli tərəfi şəriət, həqiqət və mərifət yolu ilə əldə olunur.

VIII əsrdə İraq və Suriya ərazisində meydana gələn sufiyyə fəlsəfəsində idealist metafizika aparıcı mövqeyə malik idi. Asketik həyat tərzi yolu ilə Allaha tədricən yaxınlaşma, Allahın mərhələlərlə dərk edilməsi və Allahın dərk edilməsinə qarşı olan məhəbbət sufilik fəlsəfəsində idealist metafizakanı formalaşdırmışdı.

Sufiyyə təliminin ilkin və əsas ideyalarından biri zöhd ideyasıdır, zöhd isə dünya nemətlərinə biganə qalmaq və sadə həyat tərzinə uyğun bir tərzdə yaşamağa çalışmaqdan ibarətdir. İslam peyğəmbərinin və onun əshabələrinin çox sadə həyat tərzi sürməsi sufilər üçün ən bariz bir örnək olmuşdu.

Təsəvvüf inancına görə Allahın insandan gizli saxladığı hər şey qey adlanır. Sufilər aləmi iki hissəyə bölürdülər: aləmi-şəhadə və aləmül-qeyb. Hiss üzvləri vasitəsilə dərk edilən dünya aləmi-şəhadə və hiss üzvləri vasitəsilə dərk edləməyən dünya aləmül-qeyb deyə adlanır. Aləmi-şəhadədən fərqli olaraq aləmül-qeybdən yalnız sufilər xəbərdar ola bilər.

Təsəvvüfdə gələcəyi və dünyanın bütün sirrlərindən xəbərdar olan 40 fəzilətli insan Rəcəbiyyun və ya Ricaüllah deyə adlanır. Bu 40 fəzilətli insan Allahın izni ilə hər rəcəb ayında (Hicri-qəməri təqvimilə yeddinci ayı və müqəddəs ayların birincisi)  kainatın bütün sirrlərindən agah olur.

Təsəvvüf fəlsəfəsinin mistisizm fəlsəfəsi ilə eyniləşdirilsə də bunların mahiyyətinə ciddi nəzər yetirsək bir sıra fərqli xüsusiyyətlərin şahidi olarıq.  Madiyyatdan ibarət olan bu dünyadakı bütün həyat yolunu axirət dünyasına sərf edən bu təlimin nümayəndələrinin davranış qaydaları zahiri görünüşdə Hindistan və Çin tərkidünyalarının davranış tərzinə uyğun gəlirdi. Xristianlığın və neoplatonizimin təsirinin də hiss olunduğu sufiyyə təliminin tərəfdarları zahid, tərkidünya, asket həyat tərzi sürür, maddi aləmə laqeyd bir münasibət bəsləyirdilər.

İspaniyadan Hindistana qədər uzanmış Ərəb Xilafəti ərazisində yaranmış müxtəlif təlim və cərəyanlar mənəvi mədəniyyətlə birgə insaların sosial həyatına da ciddi təsir göstərirdi. Ezoterik (Ezotirik yunanca “esoterikos” - daxili sözündəndir və yalnız mütəxəssislərin anlayacağı  ideyalar bu terminlə xarakterizə olunur) fəlsəfi təlimlər içərisində sufi fəlsəfəsi daha çox diqqəti cəlb edirdi. Bu təlimi digər təlimlərdən fərqlənirən xüsusiyyətlərdən dini mistisizmi, Allaha qarşı yönəlmiş mistik məhəbbəti və həqiqətin dərkinə doğru istiqamətlənmiş inamı  nümunə göstrəmək olar.

Mistizimi digər təlimlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

     1. Bütün mistik sistemlərdə əxlaqi dəyərlər öz əksini tapmışdır. 
       Bu əxlaqi dəyərlər insanların nəfsini riyazatla təmizləməyə yönəlir.

2. Əxlaqi dəyərlərə xidmət edən riyazatda mütləq həqiqətə nisbətdə fani olmaq öz əksini tapmışdırş

3. Mistizimdə həqiqəti ağılla, zəkayla dərk etmək yox, qəlbə aid kəşf, zövq və mənəvi təcrübə burada rol oynamalıdır.

4. Mütləq varlıqda fani olma nəticəsində insanda sükun və hüzur yaranır.

5.  Mistizimdə simvollar və rəmzi ifadələr əsas yer tutur. Buna səbəb isə mistizimdə ki mənəvi zövqlərin qeyri-mistiklərdən gizli saxlanılmasıdır.

Düşüncə tarixinə nəzər yetirdiyimiz zaman mistizimin köklərinin təsəvvüfdən də əski dövrlərə gedib çıxdığının şahidi olarıq. Mistizim ünsürləri ilk dəfə olaraq qədim Hindistanda özünü biruzə vermişdi. Qədim Hindistanda yaranan Vedizim və Brahmanizm dinlərində mistisizimin ünsürləri öz əksini tapmışdı. Hind mistiklərinin düşüncəsinə görə ölüm nəticəsində insan ruhu azad olur,  bu azad olma prosesi isə təsəvvüf fəlsəfəsinin “mövti-iradi” istilahına uyğun gəlir.

Məşhur filosof Əbu Reyhan Məhəmməd ibn Əhməd əl-Biruni (962 - 1048) “Təhqiqi malil-Hind” adlı əsərində Hindistanın inancları, dini və fəlsəfi məzhəbləri barədə müfəssəl məlumat verir. Biruni bu əsərində təkcə Hindistanın düşüncə tarixi barədə məlumat verməklə kifayətlənmir, eyni zamanda bu inancların digər inanclarla, xüsusilə də islam mistikası olan təsəvvüflə əlaqəsini də izah edir.

Qədim Misirdə də mistizim ünsürləri öz əksini tapmışdı. Misir kahinləri məbədə yeni gələn rahibləri xüsusi fiziki və mənəvi imtahanlardan keçirirdilər. “Qədim Misirdə Hermetizm inanc sisteimini əmələ gətirən bir təriqət var idi. Masonluğun da ona bənzər tərəfləri mövcuddur. Məsələn, müəyyən səviyyəyə çatmış insanlar gizli toplantılarda xüsusi ayinlər yerinə yetirir, öz fikirlərini açıqlayır, daha aşağı dərəcəli üzvlərini öyrədirlər. Yunanıstan hermetikləri də belə idilər və onların başında böyük alim-filosof Pifaqor dururdu. Qədim Misir təlimlərindən qаynаqlаnаn İsgəndəriyyə məktəbi və Qədim Yunanıstandakı neoplatonizm kimi təşkilatlar da quruluş və üzvlərinin davranışları bаxımındаn mason ritlərinə çox bənzəyirlər”. (6).

Qədim Yunanıstanda mistizimin yaranmasında isə Pifaqor, Sokrat və Platon böyük rol oynamlışdır. Pifaqorun mistik məktəbinə qəbul edilən tələbələr də müəyyən fiziki və mənəvi imtahandan keçməli idi, bəzən bu məktəbə qəbul olmaq üçün 5 il lazım olurdu. Bu mistik məktəbə qəbul edilən tələbələrə isə batini elmlərə xas olan xüsusi təlimlər verilirdi.

Məşhur ispan filosofu Xose Orteqa-i-Qasset (1883-1955) mistizimi fəlsəfədən fərqləndirərkən qeyd edirdi ki, mistizimdən fərlqi olaraq fəlsəfə elan edilmiş sirr olmaka çalışır. Xose Orteqa-i-Qasset eyni zamanda insan ruhnun da mistizim mahiyyətinə malik olduğunu vurğulayırdı. “Ruh əsl mənada o vaxt mövcud olur ki, dünyasız qalır, ondan azad olur, başqa sözlə tək qalır. Allaha yaxın olmaq üçün təklikdən başqa vasitə yoxdur, çünki, yalnız tənha vəziyyətdə ruh özünün əsl varlığını tapır. Allah və Onun qarşısında tənha ruh.” (7, səh.220).

Təsəvvüf və mistizimi tam olaraq eyniləşdirmək düzgün bir fikir deyil. Təsəvvüfün mistizimdən fərqli cəhətləri aşağıdakılardır:

1.    İnsana ötəri hisslər verən mistizimdən fərqli olaraq təsəvvüf insana ruhi və mənəvi, ali hisslər kəsb edir.

2.    Təsəvvüfdə iztirab olmadığı halda mistizimdə iztirab önəmli bir əhəmiyyət kəsb edir.

3.    Mistizim insanların tərbiyə metodlarında fərdi xarakterləri nəzərə almır, təsəvvüfdə bunun əksinə olaraq fərdi xarakterlərə görə zəngin tərbiyə metodları var.

4.    Təsəvvüfdə mənəvi tərəqqi üçün fərdlərin cəhdləri böyük önəm kəsb etdiyi mistizimdə bu amil heç bir əhəmiyyət kəsb etmir.

5.    Mistizim sadəcə olaraq vəcdə gəlmə ilə kifayətləndiyi bir halda təsəvvüfdə vəcdə gəlmə ilə birgə dərk etmə prosesi də öz əksini tapmışdır.

6.    Mistizim vəcdə gəlmə prosesində hər hansı bir rəhbərə ehtiyac yoxdu, təsəvvüfdə isə bundan fərqli olaraq şeyxə, müridə, dini bələdçiyə ehtiyac vardır.

7.    Əgər mistizimdə əsas məqəd ruhun bədən üzərindəki hakimiyyətini ələ almaqdırsa, təsəvvüfdə əsas məqsəd ruhun təmizlənib Allaha qovuşmasıdır. mənalarını kəsb edir. İslamın müqəddəs kitabı olan “Quran”ın gizli və sirli mənaları olduğunu iddia edən bir təlimdir. Batiniyyə təlimi Zahirilik -   (“zahiri” ərəbcə   aşkar, görünən)  təliminə cavab olaraq meydana gəlmişdi.

Əbülqasim Qüşeyri (986-1073) insanların yerinə yetiriməsi lazım olan dini hökmləri zahiri və batini əməllər olmaqla iki hissəyə bölürdü. Zahiri hökmlər də öz növbəsində əmr və nəhy hisələrindən ibarətdir. Əmrlər dedikdə namaz qılmaq, oruc tutmaq, Həccə getmək və s. dini hökmlər nəzərdə tutulurdu.

Nəhy isə adam öldürməmək, oğurluq etməmək, şərab içməmək kimi qadağalardan ibarətdir. İnsanların yerinə yetirəcəyi dini hökmlərin batini (gizli) olanları isə insanın qəlbi ilə əlaqədardır. bu qəbildən olan hökmlərə ixlas, riza, təvəkkül aiddir. Batini hökmlərdə küfr etməmək, nifaq salmamaq, riya, həsəd və qürurdan uzaq durmaq kimi qadağalar da vardır.

Təsəvvüf fəlsəfəsində mürşid ruhun həqiqi xüsusiy­yətlərini bildiyi üçün insanları mənəvi xəstəliklərdən azad edir, mənəvi xəstəliklərdən azad edə bilən bir ruh həkimidir. İnsan ruhunun müalicə olunması üçün mürid praktik olaraq müxtəlif mərhələlərdən keçməlidir.  Təsəvvüf fəlsəfəsində mürşid müridi xüsusi sufi istilahların sirlərindən agah etməlidir.Təsəvvüf istilahları insanın mənəvi və əxlaqi kamilliyə çatması yolunda bir vasitə rolunu oynayır.

Rəhim Həsənli

Ədəbiyyat

1.       Həsənov R. Georq Vilhelm Fridrix Hegelin ruh fəlsəfəsi, Bakı, 2011.

2.       Eraydın S. Tasavvüf ve tarikatlar. İstanbul, 1994.

3.       http://www.alhassanain.com

4.       Yılmaz  H. K. Anahtarları ile tasavvüf ve tarikatlar. İstanbul, 2002.

5.       Zeynalov M. Fəlsəfə tarixi. Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 2009.

6.       http://www.qarapapaqlar.net

7.       Rüstəmov Y. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, 2004.