İnsanın insana canavar olmasını vurğulayan hər kəs
statistika olaraq bəşəriyyətin yarandığından günümüzə qədər yalnız bir neçə yüz
il müharibəsiz dövr olduğunu deyirlər. Müharibələr insanların kütləvi ölümünə səbəb
olur. Ancaq yalnız müharibələr mi? XX əsrin əvvəllərində 2 Dünya müharibəsi
milyonlarla insanın həyatını aparsa da, lakin İspan qripi heç də az ölümə səbəb
olmamışdır.
Lakin İspan qripi özü də kütləvi ölümlərə səbəb olan yeganə hal olmamışdır. Zika, ebola virusları qara taunvərəqs taunu və s. hadisələr də milyonlarla insanın tələfinə səbəb olmuşdur. Ancaq bu ölüm yoluxduruculuğu nəyinki kütləvi,bir çox fərdi hallarda da müşahidə olunur ki, bura da GİCS, narkomaniya və s. aiddir.Necə adlandırılmasından asılı olmayaraq, ölümü epidemik infeksiya halına gətirən bu halların simptomları görəsən nələrdi? Və kütlənin fəlsəfi fikirləri ilə bu halların əlaqəsi və qarşılıqlı təsiri varmı?
Lakin İspan qripi özü də kütləvi ölümlərə səbəb olan yeganə hal olmamışdır. Zika, ebola virusları qara taunvərəqs taunu və s. hadisələr də milyonlarla insanın tələfinə səbəb olmuşdur. Ancaq bu ölüm yoluxduruculuğu nəyinki kütləvi,bir çox fərdi hallarda da müşahidə olunur ki, bura da GİCS, narkomaniya və s. aiddir.Necə adlandırılmasından asılı olmayaraq, ölümü epidemik infeksiya halına gətirən bu halların simptomları görəsən nələrdi? Və kütlənin fəlsəfi fikirləri ilə bu halların əlaqəsi və qarşılıqlı təsiri varmı?
Özəl yanaşma ilə baxsaq, əslində epidemiya – məyyus
olmuş bəşərin bəşəriyyətdən aldığı qisasdır. Kinematoqrafiya dili ilə danışsaq,
V for virus da deyə bilərik.Epidemiyanın qisasçılıq nəticəsi olmasını isə elə əsatirlərdə
dəgörə bilərik. Litva əsatirlərində deyilir ki, Qiltene adlı gözəl bir qız ərə
gedəndə, aldadılıb, diri-diri basdırılmışdır. 7 il qəbirdə qalan Qiltene,
sonrada torpağın altından çıxmağı bacarsa da, cəsədi artıq ölüb, skeletə
çevrilmişdir. Ruhu narahat olduğundan tələf olmuş bədəni tərk etmədi. Qəbirdən
çıxan skelet özünün kapüşonlu balaxonunu (kəndlilərin geyindiyi üst geyim)
geyinib, əlinə dəryaz götürərək, qəbirsanlıqda olan digər meyitlərin bədənlərinə
dəryazı sürtərək, dəryaza vəba infeksiyasını keçirdi. Sonra isə həmin dəryaz ilə
kapüşonlu skelet dünyanı gəzməyə başladı və yolunda kimi görürdüsə ya bu dəryazla
öldürürdü və ya boynunu sındırırdı. (1) Beləcə əvvəllər gözəl bir qız olmuş
Qiltene, ölüm və vəba tanrısına çevrildi. Qilteneni diri-diri gömməsəydilər,
yenə də Qiltene ölüm tanrısına çevrilərdi mi? Əslinə baxsaq, bu hadisə adi bir
kəndli qızın aldadılmasına görə çıxdığı qisasdır. Bu hadisə sadəcə mif olsa da,
hər bir mifin söykəndiyi bir həqiqət olmuşdur.
Tarixdə ən böyük epidemiya sayılan taunlar da sadəcə
xəstəliyə yoluxmuş insanların digərlərini yoluxdurmaları ilə artırdı. Rəvayətdə
deyilir ki, ortaəsr Avropa kilsələri cadugər qadınların köməkçilərinin pişiklər
olduğunu deyib, pişiklərin kütləvi məhvinə başladılar. Pişiklərin olmadığı yerlərdə
isə artıq siçanlar sərbəst gəzişə bilirdilər ki, kanalizasiyasız küçələrdə
çirkablardakı viruslardan xəstələnən siçanlar çox rahatlıqla insanları
yoluxdura bilirdilər. Tauna yoluxmuş insanlar isə kilsə rahiblərinin yanına
gedib, dərdlərinə dərman tapmayanda, artıq bu rahiblərə inam da azalırdı. Belə
inam azalmaları isə tədricən kilsə fəlsəfəsi olan sxolastikanın tənqidlərinə və
son olaraq devrilməsinə gətirib çıxarmışdır. İronik bir fakt ondan ibarətdir
ki, sonuncu sxolast-filosof sayılan Uilyam Okkam özü də taundan vəfat etmişdir.
Lakin sxolast filosoflara heç də mənfi bir insanlar kimi yanaşmaq lazım deyil.
Elə sonuncu sxolast sayılan Okkam özü əslində elmin inkişafının tərəfdarı
olaraq, Allaha inamla xurafatı qarışdırmamağı deyirdi və təbiəti, dünyanı dərk
etmək üçün elmin inkişaf etməli olduğunu qabardırdı. Hətda filosofun təklif
etdiyi “qənayət prinsipi” tarixə “Okkam ülgücü” adı altında düşərək, daha çox
ateistik tərəfdən şərh edilir (Bir şeyi az olanın vasitəsi ilə izah etmək
olursa, çox olandan istifadə etmək lazım deyil). Taun zamankı insanların
çöküşü, egoizmə qapılmaları, yadlaşmaları və epidemiya ötdükdən sonra artıq əvvəlki
həyat tərzinə qayıda bilməmələri tarix boyu müşahidə olunan hallardan olub.
İnsanın varlıqla yaşadığı bu problemləri isə Albert Kamyu özünün “Taun” əsərində
təsvir etmişdir. Əsərdə tauna yoluxan birinin qəsdən eyvandan tüpürməsi, digərinin
yoldan keçən sağlam insanları möhkəm qucaqlayıb, “Mən taun xəstəsiyəm”
qışqırması və sair səhnələr insanların “Mən əzabla öləcəmsə, qoy digərləri də
ölsün” fikirlərini görsədirdi. Taun əsərində səhnələrdən birində Kamyu söz
oyunu edərək, keçən əsrin əvvəllərində milyonlarla insan öldürmüş digər
epidemiyaya da işarə verirdi. Əsərdə səhnələrin birində bir turist karantin
olmuş Oran şəhərindən qaçmaq istəyirdi. Bu zaman ona qoca qadın dedi ki, sən
qorxmursan mı yaxınlarının ölümünə səbəb olacaqsan xəstəliyinlə? Həmin qadın
İspaniyadan idi ki, burada da müəllif İspan qripi epidemiyasına da allyuziya
verirdi.
İspan qripi I Dünya müharibəsindən sonra
milyonlarla insanın həyatını almış bir pandemiyadır. İspan qripinin özünə qədər
olan epidemiyalara nisbətən daha çox faciyəvi olmasına əsas səbəblərdən biri nəqliyyat
sisteminin inkişafı olmuşdur. Əvvəllər müharibələr daha lokal olurdularsa, indi
müharibədə iştirak etmək üçün digər qitələrdən gəlirdilər. Səngərlərdə
qeyri-insani şəraitdə virusa yoluxan əsgərlər isə, geriyə vətənlərinə qayıdanda
digər insanları da yoluxdururdular.Bu isə insanların daha da miskinləşməsinə,
nihilisləşməsinə gətirmişdir ki, nəticədə ekzistensializm daha da güclənmiş,
bundan başqa incəsənətdə dadaizm cəryanı da yaranmışdır. Bunun səbəblərindən
biri isə İspan qripinin tibb sistemini çökdürməsi ilə bərabər, cəmiyyətdə
mövcud olan etika-estetika normalarını da sirkələtmişdir. Buna misal kimi, bəzi
ölkələrdə hərbi rejimin tədbiq edilməsi, məktəblərin bağlanması, meyitlərin
tabutsuz, bir başa eksqavatorla, kütləvi şəkildə dəfn olunması, bəzi yerlərdə
meyitləri basdırmağa yerin olmaması, bəzi yerlərdə dükanlarda insanlara heç nə
satılmaması kimi halları demək olar. Hətda ABŞda bir ara əl-ələ görüşmək belə
qadağa olunmuşdur. Mövcud olmağı mənasızlıq kimi görən dadaizm cəryanı, bəzi tədqiqatçıların
fikrincə, postmodernizmin sələfidir. İspan qripinin daha bir nəticəsi isə
yevqenika nəzəriyyəsinə vurduğu güclü zərbə idi. Bu nəzəriyyəyə görə, seleksiyanı
keçmiş insanlar həm də fiziki olaraq daha sağlam idilər ki, bu insanlar artıq xəstəliklərə
yoluxmamalı idilər. İspan qripi isə heç kimə acımadan, rast gəldiyi əksər
insanları xəstəlikdən öldürürdü.
XX əsrin sonlarına doğru tibbdə aşkarlanmış qlobal
təhlükəli xəstəliklər arasında əsas yerlərdən birini də hal hazırda Dünyadakı
insanların 1 %-nın yoluxduğu qazanılmış immun çatışmazlığı sindromu (QİÇS) tutur.
QİÇSin statisrikası barədə onu deyə bilərik ki, QİÇSə yoluxmayan ölkə yoxdur,
QİÇSə yoluxduğunu bilməyən ölkə var. Bu cinsi xarakterli xəstəlik olub, tam
seksual sərbəstlik verən ölkələrdə də var, olduqca konservator ölkələrdə də. QİÇSin
digər öncəki viruslardan əsas fərqi – dünya səhiyyəsinə və sosiologiyasına
vurulmuş möhkəm sillə təsiri verməsindədir. Belə ki, QİÇSin artıq qlobal
problem olduğunu qəbul edən ölkələr, öz daxillərində ailə-uşaq məsələlərinə
daha çox fikir verməyə başladılar. Artıq ölkələrdə nigah öncəsi tibbi müayinə, insanların
periodik müayinəsi və s. profilaktik xarakter daşıyan tədbirlər keçirilir.Bu tədbirlər
sağlamlığın artması ilə bərabər, cəmiyyətdə əxlaq normalarının da möhkəmləndirilməsinə
gətirir. Bu virusa yoluxmuş insanlar isə cəmiyyətdən daha da ağır qisas çıxmağa
çalışırlar. Bir neçə il qərb ölkələrində yayılmış bir sub-hərəkətin üzvləri
QİÇSə yoluxmuş adamlar idi. Onlar isə kinoteatrlara, binaların pilləkənlərində
tutacaqlara və digər ictimai yerlərdəki tutacaqlara öz qanlarını sürtürdülər
ki, yoluxma daha da qlobal hal alsın. Onların etdiyi çox amasızcasına görünsə də,
onda bu suala səmimi cavab verək – həkim bizə yaxın müddətdə əzabla öləcəyimizi
desə, biz nə edərdik? Buna görə də QİÇS ümumilikdə cəmiyyəti insanlara laqeyid
və neqativ münasibətini müsbət tərəfə dəyişdirməyə vadar etdi, çünki QİÇSin
inkişaf etməsi üçün ən yaxşı mühit – laeyid cəmiyyətdir.
Narkotik maddələrin insanı zombiləşdirməsiheç də
yeni fakt deyil. Bunun tarixi misalını isə haşhaşilər görsədiblər. Onlar
insanları narkotik alüdəcisi edərək, onlara başqalarının qətlini və ya digər
terror əməlini sifariş verirdilər və yalnız cinayət törədildikdən sonra mükafat
olaraq yenidən narkotik doza verirdilər. Digər tarixi misalda Asiya dövlətlərini
siyasi-iqtisadi mənada çökdürən tiryək müharibələrini demək olar.Bundan başqa bir
çox qida şirkətlərinin, aşbazların satışdan daha çox gəlir əldə etmək məqsədi
ilə yeməklərə, içkilərə tiryək qatmaları faktı məlumdur. Belə ki, artıq
asılılıq yaranmış müştərilər, özlərin də səbəbini bilmədən yenidən və yenidən həmin
qida məhsullarını alırdılar.Narkotik maddələr, arzuların rekviyemi olaraq, məyyus
olmuş insanları istəmədikləri əməlləri törətməyəməcbur edərək, onları ölümə
aparırlar. Bu rekviyem əsrlər boyu insanları yadlaşmaya aparsa da, bunu ilk görən
ekzistensialistlər olmuşdur. Lakin ekzistensialistlər sadəcə yadlaşmanın
mövcudluğunu demişdilər. Bəzi tədqiqatçılarisə Şopenhauerin iradə azadlığına
istinad edərək, alüdəçiliyin səbəbi insanların fərdi hedonizmə meyl etmələrində
görürlər.
Vəba və İspan qripindən sonra tibb güclü inkişaf
etsə də, 2014 – 2015-ci illərdə Ebola və Zika epidemiyaları, onlardan əvvəl quş
və donuz qriplləri öncəki pandemiyalardan kifayət qədər yaxşı nəticə
çıxarılmadığını görsətdilər. Quş və donuz qripləri inslarlara müvafiq canlının
məhsullarının istifadəsindən keçirdi. Bununsa səbəbi bir çox ölkələrdə qida sənayesinə
nazərətin formal xarakter daşıması idi ki, xəstə olan heyvan ətləri kütləvi
satışa keçə bilmişdir. Ebola və Zika virusları isə müvafiq olaraq Afrikanın və
Braziliyanın kasıb rayonlarında pandemiya halını almışdılar. Daha yüksək xəstəxanaların
daha yüksək ödəniş istədiklərindən, bu viruslardan xəstəxanala edilən ilk
müraciyətlərə də barmaqarası baxılaraq, əslində infeksiyanın yayılmasına süni şərait
yaradılırdı.
İnsanları kütləvi və fərdi şəkildə ölümə sürükləyən
daha minlərlə problem var. Bu ölüm infeksiyalarının əksəri bioloji mənşəlli
olsa da, belə yoluxduruculuqdan başqa ölümün ideoloji yoluxduruculuğu da var
ki, bura kütləvi intiharlar, Verter sindromu, mavi balina və s. aiddir.Əslində
bu infeksiyalar cəmiyyətdə tək halda olmur və biri digərinə gətirib çıxarır. Məsələn
QİÇSə tutulan biri bəzi hallarda narko-asılılıqdan da əziyyıt çəkə bilər. Ən
sonda isə özünü tam məyyus hiss edib intihar da edə bilər. Həmin intihar isə
böyük səs-küy doğursa, Verter effektinə də gətirə bilər. Bu effekt zamanı oxşar
məyyusluğu yaşayan digər insanlar, başqasının intiharından cəsarətlənərək, özləri
də intihar edə bilər. Əslində fikir versək, Roma imperiyasında Yustinian vəbası
və ötən günlərimizdə ən azı şərqi Avropanı titrədən mavi balınanın hər ikisi cəmiyyətin
diqqətindən kənarda qalan insanlarla baş verir. Roma küçələrində evsiz eşiksiz
qalan insanlar, xüsusi ilə də lupanar sakinləri küçədəki heyvanlardan
viruslara yoluxub onu digər şəxslərə təsadüfən,çox
vaxt isə qəsdən ötürürdülər.Mavi balinada da ən çox özünü valideyinlərinə sübut
edə bilməyən, valideyinlərinin önəmsəmədiyi yeniyetmələr öz həyatlarına tam
laqeyidləşib #oyunda olduqlarını bəyan edirlər.
Əslində cəmiyyətimizin əsas problemi bizim bir birimizi
önəmsizləşdirmək, görməməzlikdən gəlməyimizdir. Bunun nəticəsidir ki, kütlə
içində yalqız qalan fərdlər bəzən bütün bəşəriyyətdən qisaslarını çıxmağa
çalışırlar. Cəmiyyətsə bunları yüzilliklərdi görür və yüzilliklərdir daha ağır
fəsadlarınıyaşayır, lakin hələ də yadları görməzlikdən gəlir. Bu özlüyündə
insanlarda nihilism, tənhalaşma, yadlaşma yaratmaqla birgə, həmçinin ictimai
normaların, institutların da dəyərsizləşməsinə gətirib çıxarır. Məsələn, əvvəllər
intihar, boşanma hadisəsiləri insanlar arasında böyük rezonans yaratsa da,
dövrümüzdə bu hadisələr insanların gözündə də olduqca adiləşib və yalnız formal
statistika xarakterini alıb.Kamyu kimi biz də analogiya aparsaq, cəmiyyət Sizif
kimi daşın qayadan aşdığını görüb, onu yenə qayaya gətirir, yenə və yenə. Hər dəfə
də yeni bir bəla olsa da. Bəlkə də epidemiyalar gələcəkdə də olacaq, daha ağır,
daha dəhşətli. Bu death infeksiyaları dezinfeksiya etmək olar – onunçün ilk öncə
insan təfəkküründən başlayıb, cəmiyyətdə heç kimin bioloji tullantı olmadığını,
hamının bir fərd olduğunu və bu səbəbdən fərdi xoşbəxtlik hüququ olduğunu dərk
etməliyik. Bax bu zaman biz görsədə bilərik ki, somasız da hamı xoşbəxtdir (6).
Cavidan Hacıyev
Ədəbiyyat:
- Death (personification)/wikipedia.org
- Уильям Оккам (1280 – 1349) http://www.solecity.ru
- How the 1918 Flu Pandemic Revolutionized Public Health https://www.smithsonianmag.com
- Философские и правовые обоснования проблемы смерти и умирания при СПИДе.Умирание и смерть:философия, психология, хоспис. http://vsem-mirom.narod.ru
- Философские аспекты причин наркомании. Никитин Ю. А. / Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена, 2008. səh, 261 – 264
- O. Hakslinin “Cəsur yeni dünya” distopiyasında, gələcəkdə hamının soma narkotikinin alüdəcisi olacağı və hər bir problemin soma qəbulu ilə həll olunacağı deyilir. İstənilən problemdən çıxışı soma qəbulundə görən insanların yeni həyat lozunqu isə “İndi hamı xoşbəxtdir” kimi səslənir. Biz bu sitata allyuziya verərək, onu demək istəyirdik ki, əgər cəmiyyətdə insan varlığı daha dəyərsizləşdirilməsə, onda narkotik olmadan da insanlar əsl xoşbəxtliyi duyarlar. Cəsur yeni dünya/Vikipedia.az
Yorumlar
Yorum Gönder