Cümhuriyyət dövründə türk-fəlsəfi təfəkküründə maarifçilik ideyalarının inkişaf tendensiyaları

XX əsr Türkiyənin ictimai-siyasi, elmi-mədəni həyatına ciddi dəyişiklərlə zəngin olan tarixi bir dövr kimi daxil olmuşdur. 
 Yarımmüstəmləkə vəziyyətinə düşmüş Osmanlı imperiyasının süquta uğraması nəticəsində orta əsrlərdən miras qalmış sultanlıq rejimi aradan qaldırıldı və milli azadlıq hərəkatı nəticəsində Türkiyə respublikası yarandı. Cümhuriyyətin yaranması ölkənin sosial-iqtisadi,
mədəni həyatının müasirləşməsi və xaricilərin istismarından azad olunması üçün zəmin yaratdı. Ölkədə sosial, hüquqi, mədəni və iqtisadi həyatın yenidən təşkil edilməsində, ölkənin gələcək tərəqqi yolunun müəyyənləşdirilməsində qərbin keçdiyi tarixi inkişaf yolu bir örnək rolunu oynadı. Cümhuriyyət yaranandan sonra qarşıya qoyulan məqəsd və məramları həyata keçirmək üçün islahatlar proqramı təsis edildi. Respublikaçılıq, millətçilik, xalqçılıq, dövlətçilik, dünyəvilik və inqilabçılıq prinsiplərinə əsaslanan və ölkəni demokratik inqilab yoluna çıxaran bu islahatlar Alatürk inqilabları adı ilə tarixə düşdü. Bu inqilabların məqsədi, Mustafa Kamal tərəfindən “ Türkiyəni inkişaf etmiş dövlətlər səviyyəsinə çıxartmaq” bəyan edilmişdir. (5, səh 128).

        Cümhuriyyət dövründə fəlsəfi təlimlərin ana xəttini maarifçilik ideyaları təşkil edirdi. Türkiyədə maarifçilik prosesi Osmanlı imperatorluğunın süqutu, Cümhuriyyətin elanı ilə xalqın suverenliyinə əsaslanan yeni bir dövlət sisteminin yaradılması, cəmiyyət üzvləri arasındakı sinfi fərqlərin konstitusiyaya istinadən vətəndaşlıq statusuna əsaslanaraq hüquqi bərabərlik ilə başa çatdırılması və bütün bunların sosial sahəyə əks olunması nəticəsində müasir bir həyatın yaradılması, böyük bir hissəsi oxuma-yazma bilməyən xalqın savadlandırılması, kənd yerlərində yaşayan insanların iqtisadi, sosial və mədəni cəhətdən müasir bir vətəndaş halına gətirilməsi cəhdləri ilə bağlıdır. Qeyd etdiyimiz bütün bu amillər maarifçilik mövqeyindən Türkiyə Cümhuriyyətinin yaradılmasının ilk addım, daimi başlanğıc olduğunu göstərir(2, səh 127). Cümhuriyyətin quruluşundan sonra dövlətin təlqin etdiyi yeni həyat tərzinin xalqa çatdırılması üçün təhsilə mərkəzi rol verilmişdir. Yeni türk dövlətinin təhsil sistemindəki dünyəvi və demokratik atributların insanların həm din, həm dövlət mövzusunda daha azad düşünmələrini təmin etmiş olması səbəbi də  maarifçilik ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında olan ideoloji paralelliyi əks etdirir. Maarifçilik sahəsində həyata keçirilən islahatların başlanğıcını 1928-ci il ərəb əlifbasının yerinə latın əlifbası qəbulu edilməsi təşkil edirdi. Beləliklə, orta məktəb proqramından ərəb və fars dilində tədris olunan dərslər çıxarıldı. Dilin türkləşdirilməsi başlandı. Dünyəvi və demokratik prinsip əsasında yeni maarif proqramı təsis olundu. 1933-cü ildə universitet islahatı həyata keçirildi. Bu islahatla müasir və milli türk universitetlərinin bünövrəsi qoyuldu. Universitet islahat illəri Almaniyada bir çox dəyərli mütəfəkkirlərin ölkədən kənarlaşdırıldığı bir dövrə təsadüf etdiyindən, həmin mütəfəkkirlərdən bəziləri Türkiyəyə dəvət olunmuşdur. Bu tarixi təsadüf Türkiyədə universitet islahatının uğurla başa çatdırılmasında mühüm rol oynadı. Ədəbiyyat fakültəsində yaradılan Sistematik Fəlsəfə kafedrasına Hans Reichenbachın gətirilməsi, Türkiyədə fəlsəfi fikrin inkişafının yolunu açan mühüm bir addım olmuşdur. Bundan sonra İstanbul Universitetinin Fəlsəfə bölməsinə gələn  Ernest von Aster, Uoltar Kranz, Heinz Heimsoethvə Joachim Ritter kimi mütəfəkkirlər fəlsəfə sahəsində səmərəli fəaliyyətlərlə məşğul olub, özlərindən sonra bu fəaliyyətləri davam etdirəcək yeni bir nəslin yetişməsində əhəmiyyətli rol oyanmışdılar. Məhz Türkiyədə fəlsəfi fikrin inkişafında dönüş nüqtəsi oldu. Bu islahatların yaratdığı şəraitdə yaşayan və  yaradan görkəmli maarifçi mütəfəkkirlər ictimai-siyasi, sosial-mədəni ideyalar, yeni mədəni-intellektual mühit formalaşdırır.

   Cümhuriyyət dövrü filosoflarının maarifçilik görüşlərində və bununla bağlı olaraq dünyaya baxışlarında pozitivizmin təsiri nəzərə çarpırdı. Müasir dünyanı obyektiv olaraq dərk edə bilən, elmi metodlar çərçivəsində həll yolları irəli sürən təhsilli insanların cəmiyyətdə liderliyi, hakimiyyətdə söz sahibi olmaları türk maarifçiləri tərəfindən pozitivizmin təbii nəticəsi kimi təsdiq edilmişdir. Pozitivizmin ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti olan “dəyişilik” türk maarifçiləri üzərində güclü bir təsirə malik olmuşdur. Dəyişiklik fikirinin təsiri ilə Cümhuriyyət dövrü maarifçilərinin əsas hədəfləri formalaşmışdır. Pozitiv elmin və texnologiyanın sürətli transferini həyata keçirmək, fəlsəfə də daxil olmaqla digər sahələrdə inkişaf etmək və beləliklə qərbə çata bilmək kimi hədəflər bu dövrün maarifçilərinin düşüncələrini formalaşdıran əsas amillər idi. Qeyd edək ki, yeni rejim xalqın ümumi istəyi ilə deyil də inqilabçı bir təbəqənin cəhdləri nəticəsində meydana gəmişdir. Belə ki cəmiyyət Cümhuriyyətin təlqin etdiyi milli suverenlik ideyasının çox uzağındaydı.(3səh19). Digər tərəfdən də Cümhuriyyətin və müasirləşmənin vacibliyi əksəriyyəti bürokrat mənşəli olan ziyalılar tərəfindən dərk edilmişdir. Açıq bir tendensiya nümayiş etdirən Cümhuriyyət dövrünün ilk maarifçiləri, xüsusən də 1930-cu ilin sonrası “Radikal Kemalizm”in əsas missiyası Osmanlındakı müasirləşmə cəhdlərinin əksinə xalqdan ayrılmış deyil də xalqa istiqamətlənmiş bir fəaliyyət həyata keçirməkdir

        Bu dövrün ən önəmli maarifçilərindən biri də Falih Rıfkı Ataydır. Yazıçı, jurnalist, millətvəkili olan olan Falih  Rıfkı Atatürkü yaxından tanıdan kitabları və yazıları ilə məşhurlaşmışdır. O, 1923-cü ildən 1938-ci ilə qədər Atatürkün yanında olmuş, onun yaşadıqlarını şəxsən özündən dinləmiş, bir çoxuna şahid olmuş və bütün bunları “Atatürkün bana anlattıkları”, “Çankaya”, “Atatürk nə idi” yazdığı kitablarında əks etdirmişdir. Öz yazılarnda qərb mədəniyyətinin üstünlüklərindən bəhs edərkən filosof qeyd edir ki, bugünkü qərb mədəniyyətinnin əsası qədim yunan elmi və fəlsəfəsidir. Əsası nədir bu elm və fəlsəfənin? İnsanın ağlını: soruşmaqla bilmək, anlamaq, izah etmək və şərh etməklə azad etmək.

        Falih Rıfkı 1918-ci ildə çıxardığı “Axşam” qəzətində əsasən milli mübarizəni əks etdirən yazılar yazmışdır. “Ulus” və “Milliyyet”qəzetlərində yazdığı məqalələrlə Atatürk inqilabını, qərbləşməni müdafiə etmişdir.“Biz nə kommunistik, nə faşist: Biz Atatürkçüyük” deyən Falih Rıfkı Ataürkçülüyü bir ideologiya olaraq qiymətləndirmiş, bu ideologiyanın hələ bitməmiş, daim inkişafda olduğunu vurğulamışdır. Ona görə bitməmişlik Atatürkçülük üçün bir təhlükə kəsb edirdi. Ona görə də Atatürkçülük tezliklə sistemləşdirilməlidir.Mütəkkirə görə Atatürk inqilabının iki təməl daşı layisizm(konkret fəaliyyətlərin, qurumların din və dini inanclardan ayrı olaraq var olması və bunun müdafiə edilməsi) və təhsil birliyidir. Millət bütün dünya işlərində nə şəriət nə də hər hansısa bir ideologiyanın təsiri altında olmayaraq, yalnız günün şərtləri daxilində özü çün ən faydalısını düşünərək qərar verməlidir. “Öz Atatürkçülük” budur.

    Türkiyədə təhsil tarixinin ən önəmli maarifçilərindən biri də Hasan Ali Yücel olmuşdur.O, Türkiyədəki mədəniyyət probleminə tənqidi ağıl kontekstində, maarifçilik ideyaları əsasında baxmağın zəruriliyini qeyd edən filosofdur. O, fəlsəfəsiz, sənətsiz, elmsiz bir gələcək idealı yartmağın imkansız olduğunu vurğulamışdır. Ona görə, bu mənada mədəniyyət təhsildən ayrılmayan bir quruluşa malik olmaqdadır. Mədəniyyət tək-tək adamların fəlsəfə, incəsənət, elmlə məşğul olub ağlın formalaşdırılmasını, nəticə də azadlıq şüurunun əldə edilməsini ifadə edir. Təhsil də bu prosesin yolunu hər kəsə göstərən bir vasitədir. Hasann Ali Yücelin fəlsəfi dil olaraq türkcənin inkişaf etdirilməsi, fəlsəfi nəşrlərin zənginləşdirilməsi, eləcə də Türkiyədə fələsəfinin sistemləşdirməsi üçün göstərdiyi səylər təqdirəlayiqdir. Özünün “ Fəlsəfə” adlı əsərində əzbərçiliklə fəlsəfə arasındakı fərqi belə izah edir: “ Bir neçə cümlə içərisinə sıxışdırılmış, düstur halına salınmış, asan yadda qalmağı zənn edilən azad təfəkkür vərdişini qazanmaq imkansızdır. Beləsi bizi ancaq əzbərçi edər, amma düşündürməz. Halbuki fəlsəfə düşünməyin ən yüksək və heyranedici şəklidir”. Hasan Ali Yücel dinamik və müasir bir cəmiyyətin formalaşdırılmasında fəlsəfənin mühüm rolundan bəhs etmişdir. Azad düşünüb, düşündüyünü izah edən fərdlərə Türk cəmiyyətində hər zaman ehtiyac hiss edilmişdir. Bu ehtiyacın mənbəyi müasir və sivilizasiyalı bir Türkiyə yaratmaq idealından irəli gəlir. Türk maarifçiləri bu amalla xalqına rəhbərlik etməyi bacarmalı və müasir dövrün problemlərini tənqidi ağıl əsasında maarifçilik düşünəsiylə həll etməyə çalışmalıdır. 

        Türkiyədə elmi-fəlsəfi mühitin çiçəklənməsində görkəmli filosof, elm adamı Babanzade Ahmet Naim xüsusi mövqeyə malikdir. Böyük bir fəlsəfəçi olan Ahmet  Naim fəlsəfənin tərifini belə verir: “Fəlsəfə araşdırma azadlığı ilə idrak olunan prinsiplərə söykənən hikmətdir”. Filosof fəlsəfəni daha çox metafizika olaraq qəbul edirdi. Ona görə, fəlsəfənin predmetini müəyyənləşdirmək üçün digər elmlərin predmetlərini araşdırmaq lazımdır. Fəlsəfin mövzusu elmlərin tədqiqat mövzusu etmədiyi sahələr arasında olur. Elmlərin mövzularını tam olaraq müəyyənləşdirdikdən sonra müzakirə edilməyən mövzu təyin edilərsə onu fəlsəfyə yönəldirik. Fəlsəfənin məqsədi hər bir elmin xüsusi olaraq əldə etdiyi nəticələr arasında sintezə nail olmaq, beləliklə varlığın vəhdəti haqqında doğru bir qənaətə gəlməkdir. Fəlsəfəni bilməyin əsas şərti, fəlsəfə anlayışlarının yaxşı dərk edilməsidir. Bu anlayışları ətraflı müəyyənləşdirərkən qərb fəlsəfəsi ilə kifayətlənmək olmaz. Çünki bizim İbn Sinaya kimi gedib çıxan fəlsəfi ənənəmiz var. Bundan yaxşı istifadə etməyi bacarmalıyıq. Anlayışlar və ənənə bizi həm keçmişimizə bağlayacaq, həm də bu günü düzgün qiymətləndirməyimizə imkan yaradacaqdır. Bununla da filosofun fəlsəfəni ənənəvi amillərlə dəstəklədiyini görə bilərik.  Filosof fəlsəfənin iki əsas mövzusunu İnsan və Allah olaraq şərh etmişdir. Fəlsəfə insanı öz tədqiqat mözvsu kimi seçdikdə “Felsefe-i nefsiyye” və ya “Felsefe-i nefsi natıka”, Allahı seçdiyində isə “Felsefe-i Ula” adlandırılır.“Felsef-i nefsiyye”ni-psixologiya, məntiq, estetika, “Felsefi-Ula”nıya isə-metafizika və ilahiyyat hissələrinə ayırır.

         Ahmet Naim öz yaradıcılığında əxlaq anlayışının təhlilinə də geniş yer vermişdir. O, zaman, məkan və mədəniyyətə görə dəyişən relyativ bir əxlaq anlayışını qəbul etmirdi. “Əxlaq qanunu” nun universal olduğunu bildirir. Ona görə, əxlaq qanununun universal olması, bu qanunun insan növünün bütün fərdlərinin müştərək yaradılışına uyğun olması ilə əlaqəlidir. Həm psixiolji, həm də məntiqi baxımdan əxlaqın təməli dindir. Psixiolji mövqedən əsaslanırılmasında-əxlaqi hökmlərin hər hansısa fəal hərəkata çevrilməsi nəticəsində psixoloji bir yardımla təmin etdiyi, məntiqi baxımdan əsaslanırılmasında isə əxlaqi mülahizələrin məntiqən dini mülahizələrdən hasil olmasını nəzərdə tuturdu.

      Cümhuriyyət dövrü fəlsəfi fikrinin inkişafında aparıcı rolu olan maarifçi filosoflardan biri də Mehmmet İzzetdir. O, fəlsəfə, fəlsəfə tarixi, sosiologiya, sosial fəlsəfə və metodologiyaya dair tədqiqatlar aparmışdır. Mütəfəkkir öz fəaliyyətinə fəlsəfə tarixi ilə başlamış, sonra əxlaq məsələsinin təqdiqinə keçmişdir. Mehmet İzzetin ilk əsərləri Fransızcadan tərcümələridir:1)Əməli əxlaq, 2)Nəzəri əxlaq, 3)Sosiologiya dərsləri, 4)Kantın Praktik Fəlsəfəsi, 5)Fəlsəfə Tarixi. Filosofun özünün yazdığı əsərlər isə bunlardır: “Miliyyət Nəzəriyyələri və Milli Həyat” (1923), “Yeni Sosiologiya Dərsləri”(1927), “Əxlaq Dərsləri”. Əsərləri arasında “Milliyyət Nəzəriyyələri və Milli əxlaq” əsəri xüsusi bir əhəmiyyətə malikdir. Bu əsərdə milliyyət və milli həyatın mənasını və təbiətini araşdırmış və öz mövqeyini nümayiş etdirmişdir. Filosfun mövzunu araşdırmasında “ Millətədən milliyyətə və oradan insaniyyətə yönələn idealist düçüncə tərzi onun ən orijinal tərəfi olaraq” dəyərləndirilmişdi. O, “milliyyət” və “humanizm” anlayışları arasındakı münasibəti belə şərh edir: “Biz ilk öncə milliyyət cərəyanlarının əsaslarının maddi aləmdə olub olmadığını araşdırmalıyıq. Bu sahədə insan; ilk olaraq bədənə, ikinci olaraq bir coğrafi mühitə, daha sonra bədən ilə coğrafi mühit arasındakı münasibətlərə, yəni iqtisadi bir həyata malik olmaq baxımından müəyyənləşdirilir”.(4, səh 67). Onun fikir ideya istiqaməti fəlsəfi idealizmə və əsas Alman romantiklərinin idealizminə yönəlmişdir. Filosof əxlaq problemini tədqiq edərkən yazır ki, əgər fərd azaddırsa sosial(ictimai) determinizm yoxdur, və ya determinizm varsa fərdin azadlığını bir kənara qoymaq lazımıdır. Mütəfəkkir fərd və cəmiyyətin, azadlıq və zərurətin ziddiyyətli olmadığını bildimişdir. Ona görə bunlar bir-birinin tamamlayıcısıdır. Bir sözlə, azadlıq zərurət olmadan, zərurət də azadlıq olmadan zənn edilə bilməz. Bununla filosof bu dilemmanın içindən dialekik sintezlə çıxmağa çalışmışdır.

        Cümhuriyyət dövrünün mühafizəkar maarifçiləri, bu dövrdə geniş yayılmış fəlsəfi cərəyanlardan biri olan Berqsonizmin təsiri altında olmuşdular. Anri Berqson türk mühafizəkar maarifçiləri üçün qərbin digər üzüdür. Anri Berqson həyat fəlsəfəsini fərqli istiqamətə yönətdi, qnoseolojiləşdirdi, onu daha çox həyat və zaman, həyat və təkamül, həyat və idrak, həyat və hafizə, zəka və intuisiya və başqa fundamental fəlsəfi problemlərə doğru yönəltdi və sübut etdi ki, fəlsəfədən qovulmuş zəkanın yerini intuisiya tutmalıdır. Beləliklə, berqsonizm həyat fəlsəfi ilə intuitivizmin sintezi kimi çıxış edir. Bersonçuluq Türkiyədə bir tərəfdən Osmanlı-Türk müasirləşməsi, digər tərəfdən də qərbləşmənin materialist və pozitivist mövqedə inkişaf edən istiqamətinə qarşı erkən bir reaksiya kimi özünü göstərmişdir. Ziya Gökalpdan başlayaraq bir çox mütəfəkkirin diqqətini cəlb edən bu cərəyan Avropa ilə sinxron bir şəkildə Türkiyədə tanınmağa başlamış və fəlsəfi-epistemoloji qayğılardan daha çox ölkədə mövcud olan şərtlərlə paralel olaraq sosial, siyasi hadisələrlə əlaqələndirilmiş, problemlərin həlli üçün bir xilaskar kimi görülmüşdür. Türkiyədə Berqson fəlsəfəsinə olan maraq onun metafizikasının spekulyativ xarakterindən daha çox, ölkədə mövcud olan vəziyyət və Berqsonçuluğun bütün dünyada məşhur olmasından irəli gəlir.  Bu fəlsəfi sistemin əsasını təşkil edən “həyat həmləsi”(elan vital), “yaradıcı təkamül” kimi anlayışlar ölkədə mövcud olan vəziyyətlə əlaqədar olaraq xüsusi bir maraqla qarşılandı və ictimai problemlərin həlli baxımından əsas vasitə kimi nəzərdən keçirildi. İlkin olaraq Ahmet Şuayip, Rıza Tevfik, Ziya Gökalp kimi mütəfəkkirlər Berqsonizmlə qısa müddətdə məşğul olsalar da, lakin bu maraq heç biri üçün uzün müddətli fəlsəfi fəaliyyətə çevrilmədi. Rıza Tevfikin də “Ümid fəlsəfəsi” olaraq gördüyü berqsonçuluq, Türkiyəyə ümidsizlik illəri kimi qəbul edilən tənəzzül dövründə daxil olmuşdur. Bu “ümidsizliyi yok edəcək”, insanlara nail ola biləcəkləri hədəflərin mümkün olduqlarını göstərə biləcək, yardıcı bir “həyat həmləsi”nin maddi imkansızlıqlarının öhdəsindən gələ biləcəyinə işarət edəcək bir fəlsəfəyə duyulan ehtiyaca veriləcək cavabı bəzi türk maarifçi filosoflarının Berqsonda tapması təbiidir” (1, səh 122). Berqsonçuluq “Dərgah” jurnalı ətrafında toplaşan İsmayıl Hakkı Baltaçıoğlu, Mustafa Şefik Tunç, Mehmet Emin Erişirgil kimi mütəfəkkirlər tərəfindən daha geniş şəkildə mənimsənilib, inkişaf etdirilmişdir.

        Dərgah müəllifləri arasında Berqsonun ən böyük təmsilçisi, Berqson fəlsəfəsini bütün ruhuyla mənimsəyən Mustafa Şefik Tunç olmuşdur. Cümhuriyyət dövrünün mühafizəkar filosoflarından olan Mustafa Şefik, Berqsondan tərcümələri və Berqsonun təsirində yazdığı əsərləri ilə, türk mühafizəkarlığının inkişafına istiqamət vermişdir. Filosofun “Dərgah”, “Kültür Haftası”, “Hayat Dərgisi”, “Türk Yurdu”, “Türk Düşüncəsi” kimi jurnallarda nəşr etdirdiyi əsas əsərləri bunlardır: “Gülmək nədir və nəyə gülürük”(1921), “Tərəqqi fikrinin Mənşəyi və təkamülü”(1928), “Ruh aləmində”(1945), “Fikir söhbətləri”(1948), “Psixologiyaya giriş”(1949). O, Berqson fəlsəfəsində yeni bir həyat və ideya dinamikliyi, yeni bir elm və fəlsəfi dünyagörüşün təzahürünü tapdığı üçün Bersonçuluğu qəbul etmiş, əsərlərini tərcümə etmiş, fəlsəfəsi sistemini şərhlər edərək yaymağa çalışmışdır. Mustafa Şefik ağıl və məntiqi önə çıxaran, insanın daxili dünyasına müraciət etməyən fəlsəfə ilə razılaşmırdı. O, eynilə Berqson kimi mütləq həqiqətin yalnız hiss ilə dərk ediləcəyi fikrini müdafiə etmişdir. Berqsonçu düşüncə ilə yeni cəmiyyətə bir ideal, əxlaq qazandırmaq məqsədində idi. İlk olaraq Ziya Gökalpın “fərd yox, cəmiyyət var, haqq yox, vəzifə vardır” düşüncəsinə qarşı personalizmi önə çıxarmışdır. Dərgah jurnalında yazdığı “Sanatın iç yüzü” (İncəsənətin iç üzü) adlı yazısında, incəsənəti psixolojik və fəlsəfi müövqedən təhlil edən mütəfəkkir, digər filosofların estetikaya etinasızlıqla yanaşdıqlarını, səbəbi isə onların incəsənəti təbiətin bir kopyası kimi görmələrində izah edirdi. Halbuki estetika özünəməxsus bir xüsusiyyətə malik olduğu üçün heç vaxt digər elmlər kimi canlı və konkret olaraq təsəvvür edilə bilməz. Çünki daxilə yönəlmiş bir görüş olan incəsənət yüksək səviyyədə din və əxlaqla birləşərək kainatin ruhunu yaradır. Ona görə də incəsənət fəlsəfəsini anlamaq üçün başqa bir metod lazımdır. Bu da Berqonun fəlsəfi sistemindəki introspektiv metoddur. Filosof həmçinin, “Hakiki Hüriyyət” adlı yazısında Berqson metafizikasından çıxış edərək milli mübarizəni dəstəkləmişdir. Ona görə, mübarizə cəmiyyətə dinamizm verən və ona həyat verən yeganə amildir. Ancaq, mübarizənin sağlam şəkildə davam etdirilməsi və cəmiyyətə faydalı olması üçün mübarizə demokratik rejim daxilində, hüriyyət ideyası ətrafında həyat keçirilməlidir. Həqiqi hürriyyət öz həyatımızı bütün keçmişi ilə hiss edib yaşamaq, iztirab və ölüm gətirən aqibətlərə qarşı həmişə müqavimətli dayanmaqdır. İnsanın həqiqi  gücü, onun ruhunun gücündə təzahür edir.  

      Cümhuriyyət dövründə təhsil sisteminin fəlsəfi xarekeristikasından bəhs edərkən xüsusən praqmatizmin rolunu qeyd etmək lazımdır. Türkiyədə praqmatik fəlsəfinin ən böyük təmsilçisi Mehmet Emin Erişirgil olmuşdur. O, C.Dyüinin fikirlərini təhsildə tətbiq etməyə çalışmış və bu əsaslara görə məktəb proqramları hazırlamışdır. Mehmet Emin təhsildə fəlsəfi təməl olaraq praqmatizmi tətbiq etməyi uyğun görmüşdür. Çünki, filosofun məqsədi uzun müddət sabit bir şəkildə qalmış olan Osmanlı təhsil sisteminin əvəzinə daima inkişaf edən, əsrin tələblərini yerinə yetirməyi özünə hədəf seçən bir fəlsəfi təlimi təhsil sisteminə daxil etməkdir. Mehmmet Eminə görə, ölkənin əsl ehtiyacı olan şey fəlsəfi təhsildir. Elmi təhsilin yaxşı bir fəlsəfi təməli olmalıdı fikrini müdafiə edən mütəfəkkir, təhsilə bu mövqedən yanaşılmasını vacib bilmişdir. Elm fəlsəfi düşüncələrlə öz varlığını dərk edir, istinad etdiyi əsasın dəyərini öyrənir, ona görə də elm adamlarının əksəriyyəti fəlsəfi problemlərin üzərində düşünmək zərurtətini hiss etmişdir. Fəlsəfi təfəkkür insana ən ümumi məsələləri düşünmək qabiliyyəti ilə beynimizdəki bütün məlumatları, bəşəriyyətin bütün əsərlərini birləşdirə bilmək bacarığı verir. Fəlsəfi fikir çox vaxt cəmiyyətin ən dərin arzularını, fərdin şüuraltındakı duyğularını büruzə verir. Bir millətin mədəniyyətini ən yaxşı əks etdirən vasitələrdən biri də, şübhəsiz o dövrün və millətin fəlsəfi əsərləridir. Buna görə də, fəlsəfi əsərlərin ictimai bir qiyməti vardır. 

        Mehmet Emin inanırdı ki, vətəndaş ruhlarını bir-birinə bağlayacaq mənəvi birliyi təmin etmək üçün İstiqlal mübarizəsi köməkçi ola bilər. Ona görə də, İstiqlal mübarizəsi bizə bu fəlsəfi həqiqətləri öyrətdi: 1)Bəşəriyyətin qüdrəti iradədədir. Fikirlərimiz təcrübədən hasil olur. Bir fikir iradə gücünü nə qədər artırır, həyatı gücləndirirsə, o dərəcədə həqiqətə uyğundur; 2) İnsanı yüksəldən təcrübə və iradədir. Bu düşüncənin doğruluğu bizi təbiət və cəmiyyətdə təsirli etdiyi zaman aşkar olur; 3) Yaşamağın məqsədi onu qüvvətləndirməkdədir; 4) İnsan sosialaşdıqca nüfuzlu və zəngin bir həyat yaşayır; 5) Xoşbəxtlik iradədədir.

      XX əsrin əvvəllərində Türkiyədə fəlsəfi fikir tarixində maarifçilik ideyalarının inkişafında misilsiz xidmətləri olan görkəmli mütəfəkkirlərən biri də Ziyaəddin Fahri Fındıkoğlu oluşdur. Anadoluçu milliyyətçiliyinin ən tanınmış nümayəndəsi kimi tanınan Fındıkoğlunun yaradıcılığında İbn Xaldun haqqında tədqiqat mühüm yer tutur. “Türkiyədə İbn Xəldunizm” adlı məruzəsində İbn Xəlduna aid tədqiqatın biblioqrafiyasını da göstərmişdir. O, Türkiyədə fəlsəfə və sosiologiya kimi elmlərin metodoloji aspektlərinin tanınması üçün çalışan çoxistiqamətli elm adamıdır. Milliyyətçi bir türk maarifçi filosofu olan Fıdıkoğlunun fəaliyyətindəki bu çoxcəhətliyin əsas məqsədi türk ictimai mühitində mövcud olan sosial, siyasi, fəlsəfi məsələlərə tarixi perspektiv və tənqidçi bir münasibətlə yanaşaraq, yerli və milli düşüncə ənənəsi yaratmaqdan ibarətdir. Bununla da başlıca məqəsd milli birliyi və bütövluyü təmin etmək, türk millətinin sosial mədəni sahədə inkişaf edərək müasir millətlər rasında öz yerini tutmasına çalışmaqdır. Öz yazılarında mütəfəkkir qeyd edir ki, milli birlik və həmrəylik ictimai-mədəni mühütin formalaşmasına kömək edəcəkdir. Onun tədqiqatları əsasən Türk milli mədəniyyəti, Türk kimliyi istiqamətində olmuşdur. Fındıkoğlu millətçiliyi və milli şüurun dirçəlməsini, millətlərarası sülh və ədalətin ən əhəmiyyətli tələbi kimi görmüşdür. Ona görə, milli şüurdan mərhum millətlər arasında həmrəylik yaradıla bilməz. O, cəmiyyətin və millətin tərəqqisinin əsas amili kimi təhsilə üstünlük verirdi. Özünün təhsil fəlsəfəsini müddəalarını əsaslandırarkən əsas diqqətini gənclərin təhsilinə vermiş, Türkiyəni gənclərin xilas edəcəyinə inanmışdır. “Gəncliyin Tərbiyəsi” adlı məqaləsində yazır ki, təhsilin əsas məqsədi türk gənclərinə elm və əxlaq eşqi aşılamaqdır. Ona görə, təhsil müəyyən bir anlayışa müvafiq olaraq məqsədli şəkildə həyata keçirilən fəaliyyətdir. Təhsil məfhumunun istinad etdiyi mənalar mədəniyyət tarixi ilə paralel və qarşılıqlı təsirdə olur.

         Cümhuriyyət dövründə fəlsəfi fikir cərəyanlarını, onların nümayənədələrini və fikirlərini qısaca şərh etdik. Bütövlükdə qərbin təsirində olan filosofların əsas məqsədi maarifçilik ideyalarını yaymaq, xalqa təbəə yerinə vətəndaşlıq şüuru qazandırmaq, modern, dünyəvi, demokratik bir dövlət və cəmiyyətin yaradılmasından ibarət idi.                    

Türkay Həsənova

Ədəbiyyat

1. Ali Osman Gündoğan. Bergson. İstanbul, 2007, səh 122
2. Bedi Gümüşlü. Aydınlanma ve Türkiye Cümhuriyeti.Türkiyat Araşdırmaları, 2008, səh 127
3. Hilmi Ziya Ülken. Türkiyede çağdaş düşünce tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013
4. Levent Köker. Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi. İstanbul, 2000, səh 19
5. Mehmet İzzet. Milliyet Nazariyeleri ve Milli hayat. İstanbul, 1981, səh 67
6. Macit Gökberk. Aydınlanma felsefesi, Atatürk ve devrimler. İstanbul, 1997
7. Niyazi Berkes. Türkiyede çağdaşlaşma. İstanbul, 2002
8. Ramin Qurbanov. Türk xalqlarının tarixi.  II hissə. Bakı, 2011, səh 127